De Gids. Jaargang 76

[p. 535]

Th. van Hoytema.

Hoeveel malen zou het nu wel zijn, dat in de Decembermaand, als wij op den scheidingsdrempel staan van het afstervende jaar, de verschijning van Hoytema's kalender de verzoenende verbindingsschakel vormt tusschen het oude en het nieuwe.

Kunt ge het u wel voorstellen, als ge het immer frissche werk van dien man voor u ziet, dat hij heelemaal geen jonge spring-in-'t-veld meer is, geen jolige kwieke kwant, wiens lieve lust het is in het zoele zomergetij onder groene boomen het vogelenheir te bespieden, die de sloten afvischt naar torren en kikkers, onderwijl de hand legt op een of andere mooie waterplant en de landen afgraast om vlinders te vangen en bloemen te plukken, om de vergaarde schatten thuis met lijn en kleur vast te leggen tot verheuging van ons allen?

Wachten wij niet met steeds hernieuwde belangstelling op dien prenten-kalender, waarin hij ons steeds blijft verrassen met iets nieuws, iets anders, doch altijd doortrokken van denzelfden jongen, blijen levenskijk? En blijft ook niet zijn werk van ernstiger dracht, doorfilterd van dien opgewekten levensmoed? Wijst niet gansch zijn arbeid een karakter aan, zooals wij geen tweede in gansch het land kunnen noemen?

Vindt ge ook niet, zijt ge het niet met mij eens, dat wij kalme Hollanders, wij, die zoo moeilijk in beweging zijn te brengen, wel een weinig trotsch mogen zijn op het bezit van een persoonlijkheid? Toe, wijs er eens een aan, die een even aparte plaats inneemt als Van Hoytema.

Zeker, wij hebben knappe schilders, doch vormen die tegader in hunne zeer kenmerkende rasverschillen niet een

[p. 536]

samengestold geheel? Is hij daartusschen niet de jolige vrijbuiter, die alle dwang en dogma van zich werpt en genoeglijk voor zich heen lachend, een eigen weg zich baant?

‘Van Hoy’, zooals de vriendenschaar hem pleegt te noemen, heeft met goedrondsche frischheid een bijzonderen nieuwen kijk op dikwerf heel bekende dingen gegeven. Maar hij heeft meer gedaan, hij heeft nog iets anders gewild; in zijn fraaiste prenten heeft hij zijn verzet geopenbaard tegen het alom ingeburgerd begrip, dat ‘kunst’ alleen maar te vinden zoude zijn in de goud-omlijste olieverfschilderij.

Hij wil kunst in alles, hij zou je wel met je gansche hebben en houden in den kunstnectar willen dompelen, om gelouterd en gedrenkt van beter kunstbegrip u den weg te laten vervolgen. Hij zag kans de gevoelige snaar van de groote massa te treffen door al dadelijk zijn kunstenaarsloopbaan te beginnen met de kleurige voordracht ‘Hoe de vogels aan een koning kwamen’, en iets later wist hij weer onze meêlij op te wekken met een ontboezeming over het zielig lot van ‘Een leelijk jong eendje’, dat ten slotte, eind goed al goed, nog een aangenaam leven kreeg. En zoo'n vroolijk slot is heelemaal echt van Hoytema, want hij zou iedereen wel eeuwigdurenden zonneschijn willen toewenschen.

De verschijning van die prentenboekjes, dat was een gebeurtenis, die iedereen pakte. Dàt heeft hem populair gemaakt en óók de voluit uitgesproken liefde voor plant en dier. Hij is hierin degeen geweest, die geestdriftig aanschouwelijk maakte, wat Heimans en Thijsse in woord en schrift bevochten.

Reeds in zijn jonge jaren, toen hij - niet heel vlijtig - voor een familielid-uitgever teekeningen maakte in het Zoölogisch Museum te Leiden, wijlden zijn gedachten steeds buiten bij het levende. Die doode dingen zeiden hem niets en de eerste de beste gelegenheid greep hij aan om het duffe museum te ontvlieden en zich dadelijk met haast wellustige vreugde te storten in de heerlijkheid van het zonnige leven-op-het-land. Van deze vrijmaking af is zijn gansche bestaan een ontwikkelingsgang en vurige belijdenis geweest voor het oer-echte buiten-zijn.

Dat hij in zijn - laten wij het maar zoo noemen - decoratieve begrippen minder logisch was, wie zal het ontkennen, maar is het niet wonderlijk dat hij met zijn stellig ontwijken

[p. 537]

van alle theoretische formules omtrent sierkunst, toch dikwijls dingen maakte die van hoogere waarde bleken te zijn dan de kunstvolle-beredeneerde. Het gaat met hem als met de Japanners. Die zien er ook geen been in met de meest mogelijke inconsequentie en dwars tegen-de-leer-ingaande regels een theeblad te versieren met naturalistische bloemen en vogels. Is hun werk tòch niet mooi? En mankeert daarentegen dien rechtzinnig in de leer zijnden arbeid niet dikwijls de levende adem, die het genietbaar maakt en schoonheid geeft voor alle tijden?

Ofschoon, ik moet hieraan toevoegen dat Van Hoytema in zijn ontkenning van eenig bindend dogma ook wel eens strandde. Eens heeft hij meubelen versierd en juist bij die voor een bepaald doel aangewezen gebruiksvoorwerpen deed hij dingen die niet al te best door den beugel konden.

Wèl waren zijn kamerschutten prachtig, zeker wist hij zich zeer snel een lenige vaardigheid bij het kerven in hout te verwerven, doch met voorwerpen als stoelen en tafels nam hij het al te eigengereid op. In plaats van hoofdzaak, werd het meubel gedegradeerd tot een hem toevallig kruisend middel waarop hij zijn versieringslusten kon botvieren.

Later voelde hij zelf ook wel dat dit zijn lijn niet was en toen hem op een goeden dag iets gezegd werd over zijn falen in de versiering van een ook constructief niet goed geslaagden stoel (in den rug waarvan een aap was gesneden), sloeg hij er zich goedlachs door met te zeggen: ja, weet je, ik vond het zoo lollig dat een duren kerel op een duren stoel de rug wordt toegegrijnsd door een aap - maar ‘zuur’ vond hij het, dat hij niet al te wel was geslaagd.

Want deze man, deze waarachtige kunstenaar, die meer vrienden heeft dan wie ook, en dat zeker niet omdat hij ze in het gevlij komt - deze man, wiens gansche gelaat kinderlijk verheugd opglanst als een vriend hem prijst, zal u, als ge hem niet kondet loven, toevoegen: ‘Ik vind het “echt”, dat je me dat zegt’. Dit teekent den ganschen mensch. Vierkant openhartig, nimmer een blad voor den mond nemend, maar ook van anderen hetzelfde eischend, is hij nooit boosaardig of krenkend.

Maar, laat ik het niet over den mensch, doch over den kunstenaar Van Hoytema hebben.

[p. 538]

Hebt ge ‘Van Hoy’ wel eens bijgewoond als hij zijn kalender op den steen bracht? Het zal u verrassen hoe ‘klaar’ hij daarmede is vóór er een toets op steen is gezet. Van te voren heeft hij het gansche schema reeds in zijn hoofd verwerkt en vastgesteld. En zoo zeker is hij van zijn zaak, dat hij, onafwendbaar tot den laatsten te bewerken steen, afstuurt op de vaarlijn, die hij zijn nieuwsten tocht door veld en beemd en plas wil geven.

Die kalender is feitelijk een gansch verhaal, een relaas van zijn jaarlijksch wedervaren. Al werkend weet hij u jongensachtig, guitig en snaaks, allerlei grappigs van zijn ‘pietjes’ te vertellen om plotseling in een oogenblik van bengelachtige plaagzucht zijn beestjes in het ootje te nemen, als hij een zeer met watervrees belast diertje boven op een paaltje midden in het water plaatst.

En als ge zijn arbeid op een zijner periodiek wederkeerende tentoonstellingen gaat bekijken, voelt ge dan niet, als ge langs de met zijn werk versierde wanden flaneert, den frisschen wind van het blije buitenleven u voorbijsuizen?

Ziet, hoe hij den vogel het voeden zijner jongen afkijkt, merkt hoe geestig hij het bezig gedoe van een nerveuze kippenfamilie onder bescherming stelt van een verwaten haan, die met fel geblikker van vlammend rood bekranste oogen, ongenaakbaar heerschzuchtig te midden van zijn harem troont, en let eens op hoe potsierlijk de monstrueuse opgeblazenheid van een deftigen dikken kikker op zijn jongenshart inwerkt en hoe gespannen hij dan weer de sierlijk zeilende zwaluwen in hunne dolle zwaaien en zwenkingen volgt.

Doch waar zijn frissche onbevangenheid zich ernstiger en bezonkener geeft, is hij eigenlijk op zijn best.

Dan verheerlijkt hij het mistroostige in de gevallen majesteit van een gevangen Condor, doet ons vereenzamen op de verre wijdte van Texel's gronden, verheugt zich in het pralend, zich in schoone pracht verheffen van een pronkende pauw, meêwaart over het droevig lot van een troep felkleurige pelikanen, te zamen huiverend in een mistroostige regenbui, verwarmt ons met de broeiende weelde van een bloemenkas, wijsgeert over de geaffecteerdheid van een kakelbonten papegaai en de verkouden langneuzigheid van een troep Toekans, om ten slotte in een prachtprent van

[p. 539]

louter zwart en wit den witten reiger een altaar te bouwen van smettelooze blankheid, donzig sneeuw gelijk.

Men moet in ons vaderland al duchtig te zoek gaan, wil men iemand vinden, die als Van Hoytema met zoo open levenslust zulke fleurige kunst gegeven heeft. Heel zijn werk is vol kinderlijken eerbied voor het eenvoudige en onopgesmukte blijhartige. De lichtzijde van het bestaan, dat is wat hij immer zoekt, en mogen in het dagelijksch leven de duistere oorden van de schaduw hem niet onbekend gebleven zijn, in zijn arbeid is hiervan weinig te bespeuren.

Het is te hopen, dat de kunst van Van Hoytema, die nu als volle bloem te velde staat, ons nog lang door haar frissche glans mag blijven verheugen.

J.G. Veldheer.