De Gids. Jaargang 75

[p. 350]

Dramatisch overzicht.

Het Nederlandsch Tooneel: Geloof en geboortegrond. De tragedie van een volk. Drie bedrijven van Karl Schönherr.
Het Tooneel: Geloof en vaderland. De tragedie van een volk. Drama in drie bedrijven van Karl Schönherr, vertaald door Carry van Bruggen.

Als drie schel gekleurde chromo's, zoo staan de drie bedrijven van Glaube und Heimat in mijne herinnering. Wil men de kleur prijsgeven, dan leent de tragedie zich uitermate goed voor eene sensatie-wekkende vertooning in een cinematograaf.

Dat de heele Oostenrijksche en de halve Duitsche pers kolommen vol geestdrift daarover hebben kunnen schrijven; dat een Oostenrijksch essayist Josef Hofmiller (in de Süddeutsche Monatshefte van Maart jl.) het ‘ein Bühnenwerk im grossen Stil’ heeft durven noemen, is onbegrijpelijk. Voor den Oostenrijker is hetgeen in Glaube und Heimat vertoond wordt - de tooneelen van hardnekkige geloofsvervolging, waaraan de Lutheranen uit Bohemen, Salzburg en Karinthiën op het eind der 16e eeuw en later hebben blootgestaan - althans nog een stuk eigen geschiedenis, een ‘Nationalstück’. Afgescheiden van de waarde als tragedie, heeft het daardoor voor hen een bijzonder belang. Maar voor de anderen - en voor ons!

Wat bezielde de besturen van twee Amsterdamsche tooneelvereenigingen toch, toen zij elkander met de vertooning van dat stuk een vlieg trachtten af te vangen? Wat bewoog de directie van ‘Het Tooneel’, die er zich op beroemt, reeds

[p. 351]

in December (de eerste vertooning te Weenen had den 17^den December plaats) om het opvoeringsrecht gevraagd te hebben? De enkele lezing van het stuk - men mag toch verwachten dat een tooneeldirectie, alvorens een stuk ter vertooning te kiezen, het leest - had beide besturen moeten overtuigen, dat zij hier te doen hadden met een reeks vluchtig geschetste gruweltooneelen, enkel door een lossen draad aan elkaar verbonden, met een stuk, zwak van bouw, zonder diepgang of perspectief.

Dàt ‘de tragedie van een volk’? Het heeft er niets van. Is hier strijd, is hier een volk in opstand? een volk, lijdende en kampende voor zijn geloof?

De Salzburgers van 1588 en later, en de anderen uit de Oostenrijksche landen, die hun geloof niet prijs wilden geven, hebben, zonder tegenstand te bieden, zich laten verjagen, en uit de penningen, die zij voor den verkoop van hunne bezittingen ontvingen, hebben zij elders een nieuwe ‘Heimat’ gekocht. Wanneer Christoffel Rott, bij het lijk van de door den Ruiter des Keizers vermoorde vrouw Sandperger, zijn tot dan toe verzwegen kettersch geloof uitbrult en de Oostenrijksche Alva hem gelast zich voor het gezag te bukken, dan antwoordt hij: ‘Hab' an breiten Rücken; und mein Gott hilft mier tragen’. Dat is een uiting van christelijke lijdzaamheid en Godsvertrouwen, waarvoor men eerbied hebben kan. Een krachtig man echter spreekt anders. Die biedt niet zijn rug aan de striemen, maar stelt zijn borst en gebruikt zijn arm tegen het geweld dat hem en zijn volk bedreigt.

Waar Schönherr, zonder der waarheid te kort te doen, vertoonen wilde wat er in die tijden van geloofsvervolging is voorgevallen, kon hij weinig anders geven dan een zeker aantal afzonderlijke tooneelen, beelden uit het leven van de Salzburgers, zooals hij ze zelf in de geschiedboeken gevonden had. Een werkelijk dichter zou, desnoods zonder in alles de geschiedenis te volgen, er een heldendicht van gemaakt hebben, wellicht een tragedie, waarin niet enkel het Geloof, maar ook het Vaderland een rol te vervullen kreeg. Want, al vertaalde mevr. Carry van Bruggen den titel met ‘Geloof en Vaderland’, Schönherr's ‘Heimat’ heeft met ‘Vaderland’ niets gemeen; het woord komt er, meen ik, zelfs niet in voor. Dat waarvan het dezen menschen zooveel kost te scheiden, is

[p. 352]

het kluitje grond dat zij bezitten, hun eigen erf, niet wat daarom is of waarvan het een deel uitmaakt.

Of heeft Karl Schönherr met zijn Glaube und Heimat een andere bedoeling gehad? Heeft hij willen laten zien, hoe luttel werkelijke kracht er uitging van de Tirolers van vroegere eeuwen, hoe weinig heldenbloed er in die, voor geloofshelden versleten, menschen zat?

De Rott's trekken met het lijk van hun jongen - den eenige die werkelijk zijn man durfde staan - naar het vreemde land; de grootvader om er te sterven, de man en de vrouw, beiden nog in de kracht van hun leven, om er een nieuwe ‘Heimat’ te stichten. Vóór dat Christoffel Rott vertrok, is hij den man, dien hij als de middellijke oorzaak beschouwt van den dood van zijn kind, den Ruiter des Keizers, te lijf gegaan en heeft hem overmeesterd; maar wanneer hij op het punt staat, hem met zijn bijl den kop af te houwen, herinnert hij zich: ‘Christi Gebot geht nit auf Bluett’, maar op het vergeven van zijn vijanden; schenkt den Ruiter het leven en reikt hem de hand. En deze beul, die aan intermitteerende buien van gevoeligheid lijdt, hierdoor verteederd, breekt zijn zwaard in stukken en zakt ineen. Hiermee eindigt het stuk.

Moet dit slot wellicht symbolisch worden opgevat? Heeft de christelijke liefde van den Protestant den geloofshaat van den Katholiek overmand? Schönherr die, naar men verzekert, zich streng aan de geschiedenis hield, kan dit niet bedoeld hebben. Het zou althans enkel een op zich zelf staand geval hebben kunnen zijn. Want de vervolgingen der Lutheranen hebben in de Oostenrijksche landen eeuwen achtereen zonder ophouden voortgewoed...

En dat moet dan een echt, diep menschelijk drama heeten, dat, als een gebeurtenis in de tooneelletterkunde der laatste jaren, noodzakelijk op het repertoire van onze Nederlandsche schouwburgen gebracht behoorde te worden! Konden dezen hun tijd en hun geld niet beter besteden dan aan het instudeeren en in-scène-zetten van dit ‘Bumbum-Tragöderl’, zooals de hoofdredacteur van ‘Die Schaubühne’ het stuk genoemd heeft?

Het spelen van Glaube und Heimat door de twee gezelschappen heeft intusschen dit ééne voordeel gehad, dat ‘Het Nederlandsch Tooneel’ en ‘Het Tooneel’ zich weder eens

[p. 353]

aan elkander hebben kunnen meten. Mij heeft het eens te meer doen zien, dat een smaakvol letterkundige zonder tooneelbloed in de aderen de man niet is om een tooneelgezelschap, al telt het nòg zoo voortreffelijke kunstenaars onder zijn leden, tot nieuwen bloei te brengen; terwijl een geboren tooneelkunstenaar in staat is, ook met minder waardige elementen, een geheel samen te stellen dat leeft en waarvan leven uitgaat. Zoo mat en slap en saai als, met enkele uitzonderingen - waaronder ik reken mevrouw Mann's uitbeelding van vrouw Rott en haar samenspel met Ko van Dijk aan het slot -, de vertooning was op het Leidscheplein, zoo levendig en krachtig, zoo kleurig - schelkleurig, gelijk het bij dit stuk hoorde - was het spel van die van ‘Het Tooneel’. Onder Royaards' leiding gaat alles in het eens aangegeven tempo. Men voelt het: daar zit er een in den dirigeerstoel, die, scherp accentueerend, de attaques aangeeft, de accelerando's en ritardando's; alles klopt op elkaar, sluit in elkaar, - en toch is er niets mechanisch in dit spel. Bij het andere gezelschap maakt het den indruk, dat ieder op zijn eigen houtje speelt, al naar zijn temperament. Er is geen maat, geen eenheid van leiding, geen stijl in te bekennen. De dirigeerstoel schijnt leeg te staan...

En intusschen zullen Royaards' vernuftig initiatief, zijn voor niets terugdeinzend doorzettingsvermogen, zijn artistieke zin en krachtige leiding het den 28^sten April gebracht hebben tot de honderdste voorstelling van Vondel's Lucifer. Een kranig werk, een kunstdaad van hooge beteekenis. Den uitnemenden kunstenaar aan wien wij dit danken te steunen in zijn moeielijken arbeid, lijkt mij een plicht, waaraan geen kunstvriend zich mag onttrekken.

J.N. van Hall.