De Gids. Jaargang 73

[p. 137]

Dramatisch overzicht.

I.
N.V. Het Tooncel: De Vlinder, een komedie in 4 bedrijven van Bernhard Shaw.

‘In The Philanderer stelde ik het dwaze sexueel verdrag ten toon, gesloten tusschen mannen en vrouwen onder huwelijkswetten, die voor sommigen onzer een politieke noodzakelijkheid vertegenwoordigen (meer bijzonder voor anderen), voor sommigen een goddelijke ordonnantie, voor sommigen een romantisch ideaal, voor sommigen een huiselijk beroep voor vrouwen, en voor sommigen de ergste van alle domme ergerlijkheden, eene instelling waaraan de maatschappij ontgroeid is, maar die zij niet hervormd heeft, en die “vooruitstrevende” menschen derhalve gedwongen zijn te schuwen.’

Zoo schreef Shaw in de voorrede van het deel, waarin hij, onder de ‘Plays unpleasant’, met Widowers' Houses en Mrs Warren's profession ook The Philanderer had opgenomen.

De dwaasheden, die hij onder de het huwelijk zoekenden en het huwelijk schuwenden had opgemerkt, vertoonde hij ons, op zijn manier, als de geestige, paradoxen- en woordenrijke vertooner van iets als een hoogere rarekiek, die, het thema - indien het een thema heeten mag - tot in het oneindige paraphraseerende en variëerende, met alles lacht, tot zelfs met zijn eigen beweringen en theorieën. De personen, die Shaw in The Philanderer laat

[p. 138]

manoeuvreeren, worden gedreven niet door hartstochten maar door bevliegingen, zij voeren onder elkander geen strijd maar schermutselingen, schermutselingen en bevliegingen die het vermakelijk is bij te wonen, maar waarvoor de toeschouwer zich niet warm maakt en die niet anders dan een voorbijgaande belangstelling bij hem wekken.

Een eind-negentiende-eeuwsche marivaudage is het wat wij te zien en te hooren krijgen, en gelijk de personen uit Marivaux' Comédies allen den geest hebben van hun maker en uit zijn mond spreken, zoo ook bij Shaw. De Barante moet, van Marivaux sprekende, geschreven hebben: ‘Une scène de Molière est une représentation de la nature, une scène de Marivaux est un commentaire sur la nature.’ Zulk een commentaar, vol leven, vol vernuft, vol vonkelenden en spottenden geest, krijgen wij bij Shaw ook in The Philanderer te hooren. En, al is er in hetgeen hij commentarieert veel al haast niet meer van onzen tijd - de Ibsenmanie - of niet zoo nieuw meer, dat het een dankbaar onderwerp mag heeten voor een satiricus - de onvrouwelijke vrouw, bijvoorbeeld -, hij vertelt en vertoont het op zulk een vermakelijke en onderhoudende manier, in zulk een, ondanks al zijn buitensporigheden, natuurlijken, raken dialoog, dat men, bij een eenigszins dragelijke vertooning, zeker kan zijn van een avond van opwekkend genot.

Nu wil echter het ongeluk, dat deze luchtige komedie uiterst moeilijk te spelen is. Shaw schreef The Philanderer in 1893 voor het ‘Independent Theatre’ van Mr. Grein. ‘Maar’, zegt hij in zijn voorrede, ‘reeds vóórdat ik het stuk voltooid had, was het mij duidelijk that its demands on the most expert and delicate sort of acting - high comedy-acting - de krachten, waarover Mr. Grein toen te beschikken had, te boven gingen.’

Doe ik Royaards en de zijnen onrecht, wanneer ik beweer dat, als geheel genomen, hun spel niet ‘the most expert and delicate sort of acting’ verdient te heeten? Er zijn onder hen wier spel ‘expert’ is maar niet ‘delicate’, of, zooals dat van mevrouw Royaards, die als Julia niet tegen haar moeielijke rol opgewassen bleek, ‘delicate’ maar niet ‘expert’. Alleen het spel van den leider mag op beide epitheta aanspraak maken, al denkt men zich een ‘vlinder’ als Leonard Charteris nog wat luchtiger en vluchtiger. Maar, schoon hij door zijn voortreffelijke dictie en geestige

[p. 139]

uitbeelding het stuk een heel eind ver draagt en bovendien door de kostbare en vernuftige monteering aan de vertooning een groote aantrekkelijkheid weet te geven, van een Philanderer-vertooning zooals Shaw zich die gedacht moet hebben staat deze voorstelling zeker nog ver af.

J.N. van Hall.

II.
Nederlandsche Tooneelvereeniging: Boven menschelijke kracht van Björnstjerne Björnson (Tweede deel), uit het Noorsch door Marg Meyboom.

Een toevallige verhindering heeft samengetroffen met een toevallig tegenwoordig-kunnen-zijn en zoo vul ik dit overzicht aan met enkele woorden over de vertooning van Boven Menschelijke Kracht II, gedenkwaardig al dadelijk, omdat de Afdeeling Amsterdam van het Tooneelverbond haar had mogelijk gemaakt. Te vaak toch lijken de voorstellingen, waar het Verbond tegenwoordig toe noodigt, voornamelijk, zoo niet uitsluitend aangericht om den leden iets voor de contributie te schenken. Een vertooning, door de Tooneelschool gegeven, vormt een gunstige uitzondering: de school is de raison d'être van het Verbond. Maar ziehier een nog fraaier iets: 't Verbond, dat een gezelschap helpt iets bijzonders te beproeven, waartoe die bijstand noodig is.

Vol verwachting ben ik ter hoofdstad gespoord. De eerste teleurstelling heeft de matig gevulde zaal gegeven. De tweede... Neen, laat ik zoo niet voortgaan! Er was in de vertooning veel goeds. In geruimen tijd had ik het gezelschap niet zien spelen: ik bewonderde meer dan één mij onbekende om pittig, uitdrukkingsvol typeeren. Meer dan één ook had twee rollen gekregen: was werkman in de zonneloosheid beneden, patroon bij de werkgevers-meeting van het derde bedrijf. Twee zóó verschillende emplooien, in welke gespeeld èn gesproken moet worden, te vervullen zonder te hinderen, integendeel beide malen treffend, beteekent voor zijn vak te deugen, immers beeldend vermogen te hebben. Hoe kostelijk was Van Warmenlo als de orthodoxe patroon, na eerst als Veldmuis te hebben rondgekropen! Hem ziende, nadat des morgens zijn altijd even nauwgezette kameraad Holkers ten

[p. 140]

grave was gedragen, dacht ik aan een goeden, korten tijd in het tooneelleven te Rotterdam, toen Jan C. de Vos deze beiden vormde, een werk, door de Tooneelvereeniging met menigen andere voortgezet.

Men zou hierbij kunnen spreken van goed gewoon werk.

Dit stuk van Björnson wil ongewoons.

Niet, dat het zelf buitengewoon is. Het goede van dit Tweede Deel ligt, meer dan het Eerste, in de lijn van het gezelschap dat Heijermans speelt. Dat goede is de objectieve kracht, waarmee èn de werkman èn de werkgever zijn geteekend. Zijn subjectivisme bewaart Björnson voor het vierde bedrijf.

Welnu, de fatale botsing van die twee machten, door Elias' drijven teweeggebracht, is nergens het ontzettende geworden, dat zij had kunnen zijn. De schuld hiervan heeft aan de aankleeding gelegen. Wel had mijn knappe stadgenoot Poutsma van het duistere dal en den lichtberg pakkende decors gemaakt, doch ware er meer ruimte geweest, had men zich strenger aan Björnson's voorschriften gehouden, de indruk zou dieper zijn gegaan. Vooral in het derde bedrijf ben ik teleurgesteld. Niet - ik doelde er op - door de sprekers, maar door het spel dierzelfde menschen, nadat bekend was, wat er dreigde; door de aankleeding van de zaal en door de tooneelwerking bij het onheil. De zaal had de trots en de roem moeten zijn van den hoogmoedige, die er in voorzat: - zijn werkkamer uit II was weelderiger! En de regie had een merkwaardig proefje van technisch vernuft kunnen geven, indien het onheil had plaats gevonden... juist zooals Björnson het voorschrijft.

Uit de oudere leden van het gezelschap noem ik dankbaar den heer Ternooy Apèl om zijn als een volle bom zoo ongenaakbare figuur van den patroon.

J. de Meester.