De Gids. Jaargang 72

[p. 496]

Potgieter en de romantiek.

De letterkundige werken van de eerste helft der negentiende eeuw waarin de romantiek hare meest treffende uiting vond, Werther's Leiden bijvoorbeeld, de Bernsteinhexe van Meinhold of de verhalen van Edgar Allan Poe, zal wel niemand klassiek noemen. Ja, men kan zelfs gerust gelooven dat de gansche romantiek van dien tijd, met een enkele uitzondering misschien, thans nauwelijks naar verdienste wordt gewaardeerd. En dat is niet zoo onbegrijpelijk, want hare gecompliceerde, schijnbaar ver gezochte schoonheden zijn voor ons niet veel minder vreemd dan zij voor de lezers van die dagen zelf waren. En niettemin zijn er gelukkig teekenen die aanduiden dat, onafhankelijk van den tijdelijken smaak dien men mode heet, de waardeering van haar fantastische gedachten en ongebreidelde verbeeldingen, wassen zal tot hare meesterwerken in onze bewondering even hoog zijn gerezen als de klassieken van vroeger eeuwen.

Bij een vluchtig overzicht der romantische litteratuur ontwaart men onder de bijzonderheden die aanstonds de aandacht trekken aldra een zucht naar vernieuwing der achttiende-eeuwsche zeden en begrippen, een zucht die zich uit in zonderlinge vindingen, in buitensporigheid, wonderbaarlijkheid, sentimentaliteit en regellooze vormen, altemaal eigenschappen immers vreemd aan de rhetoriek van het pseudoclassicisme en die men alle verwant met romantisme kan noemen. En inderdaad is een zoeken naar nieuwe schoonheid - in vervlogen tijden, in verre of verdichte oorden -, een begeerte naar meer schoonheid dan de kunstenaar in zijn eigen tijd waarneemt, de kracht van den romantischen kunstvorm.

[p. 497]

Toen, na de Fransche omwenteling, de rust wederkeerde in Europa zagen de jonge dichters rond en vonden in de maatschappij geen der droomen van vrijheid en broederschap verwezenlijkt. Alleen was er in de geesten der menschen een grootere mate van ontevredenheid, een duidelijker besef van maatschappelijke ellenden. En de dichters zochten elders geluk. De een vond het in de natuur, ver van de steden, de ander in het bovennatuurlijke, velen vonden het in oude tijden en verre landen - hun aller geluk was dat der verbeelding en niet dat der schoonheid van het dagelijksch menschenleven.

De verbeelding, dat was de ziel zelve der romantiek. Meinhold en Tieck, Chateaubriand en Hugo, Scott en Byron, om enkelen te noemen, zij allen vonden geen schoonheid in het alledaagsch leven en hun begeerte leidde hen naar wat er schoons in hun eigen gedachten was. Wie een min hartstochtelijken dan vernuftigen aard had beheerschte zijn fantasie en speelde met fraaie verzinsels, anders gekleurde en anders gevormde indrukken der werkelijkheid; de hartstochtelijke droomer bij wien de verbeelding een teugellooze kracht was geworden, die zich geheel overgaf aan ‘the fine frenzy’ waarin -

the poet's eye
doth glance from heaven to earth, from earth to heaven,
and, as imagination bodies forth
the forms of things unknown, the poet's pen
turns them to shapes and gives to airy nothing
a local habitation and a name, -

die zag een wonderlijke schoonheid, gelijk men in een droom des nachts een nooit geziene wereld aanschouwt.

En of die verbeelding bewust of onbewust, verdichtsel of visioen was (‘fancy’ en ‘imagination’ heette het onderscheid), alle romantici vonden in de eerste plaats hunne vreugde in hun eigen gedachten; de weerspiegeling des tijds in hun werk was een vaag, nevelig beeld, de wederklank der maatschappij een gedempt, weemoedig geluid.

* _* *

[p. 498]

Men zou slechts weinig Hollandsche namen kunnen noemen die de echte romantiek vertegenwoordigen. Die eerste helft der negentiende eeuw was geen bloeitijdperk onzer letteren.

De groote omwenteling noch de beroerten van '48 hadden Jan Salie wakker geschud; er was geen bijzondere ontevredenheid of geestdrift in Holland, geen groote volksellende of welvaart van handel en nijverheid, geen drang naar frisch, jong leven achter den vreedzamen vaderlandschen gezichteinder. De Hollandsche beschaving lag in den dut.

En tot fantaseeren, tot vurig droomen of overdreven verzinnen toonde de nuchtere volksaard nimmer een sterke neiging; geen Hollandsch schrijver was ooit bezeten met een verbeelding als van een waanzinnige, gelijk het in Shakespeare heet:

The lunatic, the lover and the poet
Are of imagination all compact.

De romantici hier te lande schreven als bezadigde mannen; onverstandige schrijvers, heethoofden of droeve droomers, waren er niet. Niemand in die dagen bezondigde zich aan de onmatigheden der romantiek, omdat bij niemand - behalve bij Potgieter somtijds - de verbeelding werkelijkheid was geworden; - dat, bijvoorbeeld, minneleed een lichamelijke pijn kon wezen, zou de weelderigste fantast slechts een fictie gehouden hebben. Neen, de Hollandsche fantasie was immer correct, een kalm spel van vernuft en gevoeligheid, gegrond op natuur en waarheid, op het ‘realisme in den zin onzer overeeuwde meesters’. Men leze de verhalen van Potgieter of Thijm, Toussaint of Van Lennep, en men leze de avonturen, de zonderlinge, doch innig-reëele verbeeldingen van Tieck, Hauff, Jean Paul, Poe, Brontë, Landor.

Alleen in Potgieter, den rustigen werker, herkent men dikwerf verbaasd, temidden zijner eerbiedwekkende zelfbeheersching, die diepere warmte welke de droomen noodig hebben om te ontkiemen en tot levende beelden te groeien. De verhalen en schetsen lezende ziet men de tafereelen deugdelijk beschreven, maar door tusschenvoegingen en opmerkingen hoort men steeds den auteur causeeren, tot men plotseling een beeld, niet beschreven doch klaar gevormd in een klaren stijl, zoo waarachtig levend heeft aanschouwd, dat

[p. 499]

men zeker weet dat hier de onbewuste verbeelding, de zuivere begeerte zelve schreef en niet de auteur die het dagelijksch leven copieerde.

Toch is ook de romantiek in het werk van Potgieter doorgaands beheerscht door het gezond verstand. Het is echter nimmer vervelend, en men is geneigd dit toe te schrijven aan den rustigen, helderen stijl. Maar een schoon geluid komt immers uit een schoon hart. En kan men niet ook Vondel altoos lezen, bekoord door de heerlijke Nederlandsche taal, al is er in zijn boeken, zooals in die van Potgieter, veel dat ons onbezield, onbelangrijk of gemeenplaats voorkomt? Beiden hebben den klank waaraan men den edelen zanger herkent. En schuilt het geheim waarom de zeventiendeeeuwer een diep, roerend geluid had, en de ander een steeds correct gevormde, altoos streelende stem, niet in het verschil der tijden waarin zij leefden en werkten?

Er is sedert Kloos en vooral Verwey de schoonheden van Potgieter aanwezen bij de jongeren een waardeering van zijn werk ontstaan welke die zijner tijdgenooten zeker evenaart. En deze waardeering zal, na de groote geestdrift der ‘tachtigers’, na hunnen blinden haat aan alles dat zielloos was in de letteren die vóór hen geschreven werden, natuurlijkerwijze groeien tot Potgieter, evenals de groote zeventiende-eeuwer, een voorbeeld van letterkundige schoonheid is geworden, waar de jongeren eerbiedig in lezen en leeren.

Arthur van Schendel.