De Gids. Jaargang 72

[p. 376]

Buitenlandsch overzicht.

Polen.

Het Pruisische Huis van Afgevaardigden heeft het Polen-ontwerp aangenomen. Een verscherping van den nationaliteiten-strijd in de ‘Ostmarken’ zal het gevolg zijn. Met welke mogelijkheid van uitkomst?

Het Poolsche vraagstuk is, onder meer, een arbeidersvraagstuk. De provinciën West-Pruisen en Posen bezaten, ten tijde harer inlijving in het Pruisische koninkrijk, eene half Poolsche, half Duitsche, onvrije landbevolking, in verschillende graden van erfdienstbaarheid verknocht aan, maar tevens steunende op, het goed van den landheer. De wetgevende maatregelen der negentiende eeuw, te beginnen met die van Stein, hebben in dezen toestand verandering gebracht en de mogelijkheid gegeven tot de ontwikkeling van een landbouwproletariaat in modernen zin. Het kapitalistisch grootgrondbedrijf in de ‘Ostmarken’ heeft, omstreeks het midden en nog in het begin der tweede helft van de negentiende eeuw, groote winsten opgeleverd; werkkrachten en kapitaal uit het overige Duitschland vloeiden willig toe. In dezen tijd maakte het ‘Deutschtum’ in het Oosten der monarchie groote vorderingen, zoowel in zielental als in grondbezit. Het aanbod van Duitsche werkkrachten was bij tijden zelfs zoo ruim, dat ze in de ‘Ostmarken’ geen onderkomen vonden en tot ver over de grens, in Galicië en Rusland, om werk liepen.

Sedert 1860 ongeveer, maar vooral sedert de reusachtige ontwikkeling der Midden- en Westduitsche nijverheid na 1870, is dit

[p. 377]

alles geheel veranderd. Het landbouwbedrijf leverde gedurig geringer winsten op, kon zich niet handhaven in de beheersching der Duitsche markt tegen den toenemenden buitenlandschen invoer, moet thans de regeering naloopen om bescherming van allerhande natuur. Het nationale kapitaal stak zich in andere ondernemingen. Een landverhuizing op enorme schaal ving aan uit de ‘Ostmarken’ naar het Saksische en het Rijnsch-Westfaalsche industriegebied, waar de loonen hooger zijn, en het leven meer toelacht; - en de wet hield niet langer, als in de dagen vóór Stein, den arbeider op het land vast. De oostelijke provinciën, op de steden en enkele fabrieksdistricten na, loopen van Duitschers leeg, en daar de landbouw toch handen noodig heeft, is het onvermijdelijk gevolg een instrooming van Polen uit Rusland en Galicië. De steilst-conservatieve landjonker van Duitschen bloede doet aan dit ontbieden van Poolsche werkkrachten even goed mee als zijn Poolsche standgenoot: hij kan eenvoudig niet anders. Veelal begint het met het aanwerven van losse arbeiders voor den oogsttijd alleen, maar het einde is natuurlijk niet zelden een vestiging voorgoed.

In cijfers uitgedrukt is de toestand de volgende. Tot 1861 winnen de Duitschers in getalsterkte aanhoudend op de Polen, maar in 1886 blijkt, in de provincie Posen, het getal der Polen in vijf-en-twintig jaar met 196.000 meer toegenomen, dan dat der Duitschers. Van 1890 tot 1900 wonnen de Polen in West-Pruisen 53.000 hoofden, de meer dan tweemaal zoo talrijke Duitschers slechts 77.000; in Posen wonnen de Duitschers in hetzelfde tijdvak 27.000 hoofden, de nog slechts weinig talrijker Polen echter 109.000; in Silezië namen de Polen met 147.000 hoofden toe, de meer dan driemaal zoo talrijke Duitschers slechts met 297.000. Naar luid van alle berichten is het na 1900 nog erger geworden.

Sedert 1886 koopt een kolonisatie-commissie, voor geld van den Pruisischen staat, goederen in Posen op om ze met Duitschers te bevolken. Het kon toen echter al bekend zijn dat uitbreiding van het grondbezit in Duitsche hand de toeneming der Polen niet tegenhield. Immers in 1848 had zich het Poolsche grondbezit tot het Duitsche verhouden als 3¼ tot 2½, in 1878 als 2¾ tot 3½, en desniettemin was de Poolsche bevolking in verhouding tot de Duitsche toegenomen. Het curieuse feit doet zich voor dat sedert de Staat er zich mede bemoeit, ook de toeneming van het Duitsche

[p. 378]

grondbezit is gestuit. In 1889 kwam dit tegenover het Poolsche in de gunstigste verhouding die het ooit heeft gehad: als van 3¾ tot 2½. Sedert zijn echter 100.000 H.A. meer uit Duitsche in Poolsche handen, dan uit Poolsche in Duitsche overgegaan. De Polen hebben maatregelen van tegenweer, of liever van tegenaanval, getroffen: een Poolsch comité koopt, quasi voor rekening van stroomannen met Duitsche namen, Duitsche goederen op, en slaagt hierin naar wensch, alle verbodsbepalingen ten spijt. Behalve dat er natuurlijk aan beide zijden steeds bezitters voorkomen, die om een of andere persoonlijke reden gaarne verkoopen, is de algemeene richting der kapitaalsverplaatsing in het Duitsche Rijk aan het streven der commissie niet gunstig. Ten slotte vond zij niemand meer om van te koopen, dan de verarmende en naar Berlijn en het Westen hunkerende Duitsche landjonkers zelven.

Dit voor het grondbezit; de bevolkingsproef? Slechts minderwaardige elementen bieden zich aan, die naar de stad trekken zoodra zij kunnen (het geval met de Engelsche proef in Zuid-Afrika na den oorlog!), of geïsoleerd achterblijven te midden van een Poolsche bevolking, die ze, vooral wanneer het Katholieken zijn, merkwaardig snel absorbeert. De geheele zaak is op een jammerlijk fiasco uitgeloopen.

In plaats nu van in te binden, zet de Pruisische regeering op den gevaarlijken weg een tweeden stap. In 1904 een wet, die aan Polen het bouwen van een woonhuis kan verbieden (men herinnert zich het proces van den man, die het afdeed met een woonwagen); thans het crediet tot gedwongen onteigening uit Poolsche hand van 70.000 H.A. in de provinciën Posen en West-Pruisen. Hoezeer men achteruit boert, blijkt uit de openbaar gemaakte voornemens der kolonisatie-commissie zelve. Eerst, in 1886, heette het doel, een Duitsche plattelandsbevolking te vestigen; thans geeft men op, genoegzamen grond in de onmiddellijke nabijheid der steden te willen onteigenen, om aan de Duitsche winkeliers, bij welke sedert de verscherping der vervolgingspolitiek geen Pool meer koopt, zooveel klandizie te bezorgen dat zij het hoofd boven water kunnen houden. Het heeft iets van een wanhoopsmaatregel ter verdediging van het laatste retranchement.

De oorzaken van het verschijnsel dat zij bestrijdt niet kunnende wegnemen, woedt de regeering tegen enkele gevolgen. Het naar

[p. 379]

het cachot sleepen van kinderen, die het Onze Vader niet willen opzeggen in het Duitsch; zij die hun kinderen hierin stijven, van de ouderlijke macht ontzet; - botte wapens en slechte politiek! De regeering heeft het Polenvraagstuk, van ernstig dat het was, gemaakt tot dreigend, dat het vooralsnog niet had behoeven te zijn.

Haar politiek bestrijdende, behoeft men nog volstrekt niet door te hollen op de beginselen der nationaliteitentheorie uit het midden der negentiende eeuw. Dat deze, in haar uiterste consequentiën, voor Oost-Europa van geen toepassing mag zijn, is een wet der werkelijkheid. Zulk een toepassing, indien beproefd, zou een anarchie ten gevolge hebben, waaruit ruw geweld alleen der door de natuur der zaak meest begunstigden den uitweg zou vinden. Noch houde men, inzake eerbied voor anderer nationaliteit, Polen of Magyaren voor een haar redelijker dan de Duitschers. Maar onverschillig is het daarom niet, welk volk en welke regeering men op den verkeerden weg ziet. Van het Duitsche volk en de Duitsche regeering verwacht de wereld meer bezonnenheid dan in de Polenzaak is getoond.

Duitschland kan, mag niet wenschen de reconstitutie van een Poolschen staat. Het eenige maar ook toereikende middel om dit schrikbeeld (voor zooveel in Duitschlands macht staat) verre te houden, is de eerlijke acceptatie van het feit, dat de koning van Pruisen, behalve over een groot aantal millioenen onderdanen van Duitsche nationaliteit, ook over drie millioen Polen regeert. Is er één Poolsch soldaat geweest, die in 1870 wegens onbetrouwbaarheid moest worden neergeschoten? Bij een oorlog in 1908 zou het geval niet tot de onmogelijkheden behooren.

Is er een trek der Duitschers naar het Westen, op de Polen werkt die trek evenzeer. Wie is er oorzaak van, dat de Polen die naar Berlijn, die naar den Rijn en Westfalen komen, hun haat en boycotmanie daarheen medenemen en harde plekken vormen in het lichaam zelf van het Duitsche volk? De welvaart die zij er veroveren en die hen had kunnen verwestelijken, wordt nu gebruikt om de vervolgde broeders in het land van herkomst bij te staan.

En, het bedenkelijkste misschien: de dwangpolitiek is alleen nog mogelijk, omdat men haar slechts te verdedigen heeft gehad voor een forum, zoo weinig representatief als het Pruisische Huis van Afgevaardigden. In den Rijksdag zou zij worden afgestemd, en met

[p. 380]

een flinke meerderheid. De Pruisische regeering heeft, in deze keus van haar forum, het geschreven recht op haar zijde, maar ook niet meer dan dat. Het is Duitschland dat aansprakelijk wordt in de oogen der wereld, en dat eerlang aansprakelijk zal zijn krachtens eigen wil.

C.