De Gids. Jaargang 72

[p. 360]

Indische feiten en cijfers.

Munt- Crediet- en Bankwezen, Handel en Scheepvaart in Nederlandsch-Indië. Historisch-Statistische Bijdragen van Mr. N.P. van den Berg, 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1907.

Het is juist twee jaar geleden dat in onze Bibliographie de toenmaals pas verschenen Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië werd aangekondigd. Daarbij werd met ingenomenheid acte genomen van de belofte, door den hoofdleider dier kostelijke verzameling afgelegd, om spoedig een aanvang te maken met de voorbereiding van een tweede, bijgewerkte en verbeterde, uitgave. In bovenvermeld werk kan reeds een gedeeltelijke kwijting van die belofte gezien worden. De bijdragen die het aanbiedt werden toch zonder onderscheid oorspronkelijk bestemd voor en dan ook opgenomen in die Encyclopaedie. Thans echter liggen zij voor ons, waar noodig - in zeldzame gevallen slechts! - verbeterd, geheel bijgewerkt en systematisch gerangschikt. Aldus samengevat, vormen zij een werk van respectabelen omvang (bijna 400 groot-octavo bladzijden), dat een schat van historische wetenswaardigheden en statistisch-economische gegevens onder de oogen brengen zal van velen, die er wellicht niet aan zouden denken, hun kennisdorst te gaan lesschen aan een bron, die de meest bonte verscheidenheid van koloniale informatie, (in alphabetische volgorde!) doet opwellen. Als men het boek doorziet en het met de Encyclopaedieartikelen vergelijkt, gevoelt men eerst recht welk een ondankbare, van zelfverloochening getuigende taak mr. Van den Berg vervulde toen hij de schatten van zijn kennis en levenservaring verwerkte tot brokstukken zonder onderlingen samenhang. Nu zijn ze geschikt

[p. 361]

en samengevoegd en zie, zij vormen te zamen een boek, dat er zijn mag. Dat boek wàs er, maar, buiten den schrijver, wist wellicht niemand het. Alleen daarom reeds, afgescheiden nog van de bijwerking up to date, vereischt deze uitgave bijzondere aandacht.

‘Historisch-statistisch’ noemt de schrijver zijn bijdragen, en terecht. Geen enkel onderwerp werd door hem aangeroerd of hij rakelde de geschiedenis daarvan op en liet den lezer zien hoe in de dagen der V.O.C., tijdens het britsche tusschenbestuur en in de eerste helft der 19e eeuw over munt- en bankwezen, over in- en uitvoerrechten, over handel en scheepvaart gedacht werd. Vormen die historische herinneringen een recht smakelijke lectuur, zij doen ons tevens tot de ervaring komen, dat in menig opzicht het heden de vergelijking met het verleden toch wel kan doorstaan. De verwarring die met name in het muntwezen in Indië geheerscht heeft, totdat de wet van 1 Mei 1854 aan de kolonie hetzelfde muntstelsel schonk als zeven jaar tevoren voor het moederland was aangenomen, is een moeielijk te verduwen pil voor de laudatores temporis acti.

Dat daarom echter nog niet het heden in allen deele bevredigend noch de toekomst geheel verzekerd mag worden genoemd, leeren ons de welsprekende cijfers van sommige statistieken. Zoo vinden wij op blz. 329 en 330 een overzicht van hetgeen wegens de heffing van in- en uitvoerrechten, zoo voor Java als voor de Buitenbezittingen, jaarlijks door 's lands kas is genoten van 1862 tot einde 1905. Neemt men in aanmerking dat op 1 Januari 1874 het tarief in werking trad, waarin met alle differentieele rechten werd gebroken en dat dit tarief, behoudens enkele wijzigingen (voor de invoerrechten vooral verhoogingen), gedurende de overige vermelde jaren werd gehandhaafd, dan kan men in de verkregen resultaten, althans voor Java, een toetssteen zien bij het onderzoek van de ontwikkeling der welvaart en van de koopkracht der bevolking. Welnu, de toetsingsproef voert tot het bedroevend resultaat dat van eenige ontwikkeling als hier bedoeld in ruim dertig jaren - het tijdperk van ontluiking en bloei der particuliere landbouwnijverheid - geen sprake is geweest. Over 1874 bracht Java wegens in- en uitvoerrechten in 's lands kas f 8,416,000, in 1905 f 8,412,000. In de tusschenliggende jaren steeg de peilschaal slechts vijfmalen boven de in 1874 bereikte hoogte, nl. in

[p. 362]

1883, 1884, 1894, 1897 en 1900, in de overige vijf en twintig jaren bleef zij daar beneden. De hoogste opbrengst gaf 1894 met f 9,290,000, de laagste 1887 met f 6,592,000. En dat, terwijl in die 31 jaren de bevolking van Java naar alle waarschijnlijkheid bijkans verdubbelde. Ook al verliest men daarbij niet uit het oog dat, gedurende deze periode, de prijs van een der voornaamste invoerartikelen, de katoenen manufacturen, belangrijk daalde en derhalve de opbrengst der naar de waarde dier manufacturen berekende rechten evenredig verminderde - van vooruitgang getuigen deze cijfers allerminst, op zijn best van stilstand.

Niettegenstaande een uitstekend munt- en bankwezen schijnt er dus nog wel iets aan den economischen toestand, in het bijzonder voor zoover daarbij de verbruikers, dus vooral de Inlanders, betrokken zijn, te ontbreken. Dit mogen de optimisten, die niet aan de ‘mindere welvaart’, laat staan aan de ‘economische inzinking’ der inlandsche bevolking gelooven, nu weer eens ernstig overwegen.

De Buitenbezittingen vertoonen een bevredigender beeld. Haar aandeel steeg van f 874,000 in 1874 bijkans gelijkmatig tot f 4,409,000 in 1905. De veel verbeterde stoomvaartverbindingen, het zich over landstreken van steeds grooteren omvang uitstrekkend bestuur en de uitbreiding van het tolgebied zullen zeker tot die stijging hebben medegewerkt. Niettemin moet zij voor een belangrijk deel op rekening van vermeerderde productie en consumtie worden gesteld en daarmede wordt den burger, ontmoedigd door den op Java waargenomen stationary state, weder een hart onder den riem gestoken.

Met deze enkele greep wordt volstaan om aan te toonen, dat dit werk niet alleen voor den historicus en den handelsman, maar ook voor den practischen staatsman van groote beteekenis is. Die beteekenis zal nog stijgen indien de schrijver - laat ons hopen spoedig - uitvoering kan geven aan zijn voornemen om een afzonderlijke uitgaaf te wijden aan een statistisch overzicht van het hedendaagsche handelsverkeer voor zoover N.-Indië daarbij betrokken is. Aangevuld met dit overzicht zullen de Bijdragen een bijna volledige verzameling gegevens bevatten betreffende de onderwerpen die de schrijver zich voorstelde te behandelen.

Indien ik spreek van een bijna volledige verzameling doe ik dit niet om den schrijver eenig verwijt te maken. De Encyclopaedie-

[p. 363]

artikelen waren reeds voorbeelden van degelijken arbeid en de bijwerking is met de meeste zorg geschied. Had op blz. 363 bij de vermelding van het verbod van kustvaart voor schepen onder vreemde vlag nog kunnen worden aangeteekend, dat na de afkondiging der wet van 29 December 1906 de havens van Stagen en Sabang van dat verbod zijn uitgesloten - dit is dan ook de eenige tekortkoming van dien aard die ik heb kunnen ontdekken.

Mijn ‘bijna’ sloeg op iets anders en wel op een onvolledigheid, alleen te verklaren uit de te groote bescheidenheid van den auteur. Daardoor toch deed hij niet genoeg uitkomen welk een grooten en heilzamen invloed hij-zelf gehad heeft op den loop der gebeurtenissen tusschen de jaren 1860 en 1890, voor zoover die met het indische munt-, bank- en credietwezen verband hielden. Dat mr. Van den Berg zich in 1863 met klem verzette tegen het destijds in toonaangevende kringen luide verkondigde verlangen naar een eigen muntinrichting - de inwilliging van welk verlangen de kolonie waarschijnlijk zou hebben blootgesteld aan gelijksoortige moeielijkheden als Britsch-Indië sedert dien heeft doorgemaakt - wordt uit eene sobere verwijzing naar een in die dagen door hem uitgegeven geschrift in berinnering gebracht (blz. 119). Maar dat, toen in 1872 en volgende jaren er in Nederland ernstig over werd gedacht, wel voor het moederland maar niet voor de kolonie den gouden standaard aan te nemen, de pas opgetreden President van de Javasche Bank, de komende depreciatie van het zilver, ook in het Oosten, voorziende, met bedachtzamen ernst tegen de uitvoering van dat voornemen waarschuwde en zoo doende stellig krachtig heeft medegewerkt om te voorkomen wat - Britsch-Indië heeft het al weder bewezen! - voor de kolonie op den duur een ramp zou zijn geweest, dàt zal men, zonder raadpleging van de aangehaalde litteratuur, uit deze Bijdragen niet leeren. En evenmin doen zij genoegzaam uitkomen hoe, toen in het najaar van 1884, een geweldige daling der suikerprijzen alle op Java gevestigde of met Java werkende credietinstellingen op haar grondslagen deed schudden (voor meer dan éen met noodlottige gevolgen) diezelfde President van de Javasche Bank in Indië de man is geweest die met kloek beleid en breede opvatting de landbouwindustrie en den handel daar te lande voor een ‘inzinking’ heeft behoed. Zeker, het prospectus van de N.-I. Landbouw-Maatschappij, op

[p. 364]

blz. 227 en volgende afgedrukt, verdiende, als een document van vaderlandsche flinkheid en groothartige koopmanschap, op die wijze aan de vergetelheid te worden ontrukt. Maar in een volledige geschiedenis van de crisis van 1884 zou evenmin mogen ontbreken de nood-ordonnantie van 4 December 1884 (Ind. Staatsblad No. 217), krachtens welke de vestiging van een in onze wetgeving tot dusver geheel onbekend verband op te veld staande vruchten werd mogelijk gemaakt en die, op aandrang van mr. Van den Berg binnen enkele dagen ontworpen en uitgevaardigd, als een der voorname stutten mag worden beschouwd, welke in die moeilijke dagen het wankelend credietgebouw tegen reddeloos instorten hebben beveiligd.

Zoo eert dit boek den schrijver door wat er in staat en door wat er niet in staat.

C. Th. van Deventer.

Aanteekening.

In het op 27 Mei 1885 uitgebrachte verslag over het veel bewogen 57e boekjaar van de Javasche Bank kon mr. Van den Berg het volgende omtrent de ordonnantie van 4 December te voren mededeelen:

‘Ongetwijfeld heeft deze verordening, zooals zij onder den drang der omstandigheden werd samengesteld en afgekondigd, hare leemten; maar het lijdt geen twijfel, dat hierin door de Regeering reeds spoedig zal worden voorzien, en de voorloopig voor één jaar geldig verklaarde regeling vervangen zal worden door eene meer definitieve, die het landbouw-voorrecht eene blijvende plaats onder de rechtsinstellingen van Nederlandsch-Indië zal doen innemen. Niet zoo zeer voor de Javasche Bank, wier werkkring in hoofdzaak elders ligt, maar voor alle geldschieters van landelijke ondernemingen in deze gewesten geldt het hier eene zaak van het hoogste gewicht, en zonder thans in verdere beschouwingan ter zake te treden, die hier niet op hare plaats zouden zijn, mag de mededeeling toch niet achterwege blijven, dat de bewuste verordening er reeds bij hare geboorte toe heeft medegewerkt om door onze bemiddeling hoogst ernstige gevaren af te wenden, en op dit oogenblik zelfs het voorname middel is gebleken waardoor buiten ons om mogelijk nieuwe stoornissen in den geregelden gang van zaken zijn voorkomen.’