De Gids. Jaargang 69

[p. 398]

Dramatisch overzicht.

Nederlandsche Tooneelvereeniging: Allerzielen, een zinnebeeldig spel in 3 bedrijven van Herm. Heijermans Jr.

Elk jaar, eens of tweemaal, met een nieuw tooneelspel voor het voetlicht te komen, althans steeds tegen Kerstmis een tooneelproduct klaar te hebben, lijkt naar aangenomen werk, en aangenomen scheppend werk is gemeenlijk uit den booze. De groote gaven van waarneming en typeering, de groote handigheid waarmee Heijermans bedeeld is, maken dat hij ook op die wijze iets weet te leveren wat de aandacht trekt en die aandacht waard is. Maar elk jaar op nieuw toont de begaafde schrijver dat zijn tooneelstukken, als geheel genomen, niet veel meer zijn dan ‘tooneelstudies’ en dat hij nog altijd niet is de dramatische schrijver, die een stuk stevig weet op te bouwen en logisch te ontwikkelen. Door schel gekleurde, maar dan toch uit het werkelijk leven gegrepen tooneeltjes, door naar het uiterlijk scherp uitgebeelde typen weet Heijermans te boeien en te amuseeren, maar om karakters, diep waargenomen en streng volgehouden, om conflicten die zich uit de karakters ontwikkelen en zoo tot een spannend drama leiden, moet men bij hem niet komen. Begint hij al eens wat daarnaar gelijkt, dan blijft het bij een aanloop.

Zulk een aanloop vindt men ook in Heijermans' nieuw stuk, thans ‘zinnebeeldig spel’ geheeten, Allerzielen. Het gegeven, het punt van uitgang is interessant en pakkend. Pastoor Nansen heeft zich ontfermd over een jonge vrouw die in hoogst zwangeren staat voor de deur der pastorie in elkaar is gezakt en die, in de pastorie onder dak gebracht, daar bevallen is van een meisje.

[p. 399]

Dat heeft in het dorp met zijn gemengde bevolking van Katholieken en Protestanten schandaal verwekt. De praatjes gaan hun gang en demonstraties volgen, wanneer de pastoor, zonder zich om hetgeen de menschen zeggen zullen te storen, zijn voornemen toont om de jonge moeder in zijn huis te houden totdat zij geheel hersteld zal zijn.

Nu het eerste bedrijf van Allerzielen in De XXe Eeuw van Januari gepubliceerd is, kan men zich ook door de lezing ervan overtuigen, hoe voortreffelijk deze opzet is. De toestand en het millieu zijn duidelijk geteekend; de personen staan scherp omlijnd, stevig op hun voeten voor ons. Pastoor Nansen met zijn beminnelijk practisch, kinderlijk geloof, die maar niet begrijpen kan wat de menschen toch te zeggen hebben op een daad die door het eenvoudig menschelijk meegevoelen geboden wordt; de zachtzinnige maar krachtig willende man met zijn gezonden humor en zijn fijnen tact is een figuur zooals ik er in Heijermans' talrijke stukken geen tweede, zoo sober en waar geteekend, weet aan te wijzen.

En ook de andere personen in dit eerste bedrijf zijn levende menschen, elk in zijn soort zoo raak en zuiver getypeerd, zoo precies en in den rechten toon zeggend wat zij te zeggen hebben, dat men ze niet licht vergeet. Zoo de koster die zoo weinig mogelijk spreekt, maar het zijne er van denkt; de boer-wethouder, die als ambtenaar van den burgerlijken stand tegelijk zijn plicht wil doen en zijn nieuwsgierigheid bevredigen; de strenge pastoor Bronk, die Nansen's daad niet durft afkeuren, maar voor den goeden naam van de Kerk en uit vrees voor den Bisschop het verblijf van Rita in de pastorie niet verlengd wil zien. Zelfs Rita, de geëxalteerde, lichtzinnige jonge vrouw, met haar hartstochtelijk verlangen naar het kind dat men van haar heeft afgenomen en dat nu door een andere gezoogd wordt, is - daargelaten haar Oostersche oorsieraden, haar min of meer naar Griekschen trant gesneden kleeding en haar boutade over het genot van de aarde te kussen - in dit eerste bedrijf, een vrouw die onze sympathie wekt als een wezen uit de werkelijkheid. Het tooneeltje wanneer pastoor Nansen haar wil laten biechten, maar zij meent niets te biechten te hebben, en de brave man, diep teleurgesteld, zich van haar afwendt, is in zijn soberheid iets zeer moois.

[p. 400]

Dit geheele bedrijf is even goed gevoeld als uitgevoerd en wanneer het scherm gevallen is, verkeert men onder een diepen indruk en in groote spanning. Wat zal er van dat alles worden? Zeker zal pastoor Nansen voor zijn liefdedaad nog erger moeten boeten. Men weet wat de laster vermag. Naar Basile's beschrijving, is er, mits men het goed wete aan te leggen, geen lage streek, geen gruweldaad die men den menschen niet wijs kan maken. Wat eerst als een licht gerucht zacht langs den grond scheert, gelijk een zwaluw voor den storm, dan aanzwelt, aanzwelt, en eindelijk als Laster zich omhoog heft, zijn vlucht neemt, meesleept en uitbarst in één algemeenen kreet, één universeel koor van haat en vervolging, zal zeker den enkel met zijn warm voelend hart en zijn eerlijk geloof gewapenden pastoor Nansen tot zijn slachtoffer kiezen en hem vernietigen....

Inderdaad heeft de schrijver blijkbaar zoo iets willen geven. Maar, in plaats van voort te bouwen op de zoo bruikbare gegevens van het eerste bedrijf, den laster te laten aangroeien en er den pastoor zoo door te laten omsingelen, dat hij met al zijn nobele gevoelens en zijn geloofskracht geen uitweg meer kan vinden - de motieven voor zulk een ontwikkeling van de handeling liggen voor het grijpen - laat Heijermans het verdere drama verloopen in een twee bedrijven langen strijd tusschen het starre dogmatische geloof, verpersoonlijkt in pastoor Bronk, die de pastorie ontheiligd en de Kerk gecompromitteerd acht door de aanwezigheid van Rita, en het werkdadig geloof van pastoor Nansen, die wel hoopt ook deze ziel te kunnen redden, maar, ook wanneer hem dit niet mocht gelukken, in elk geval het zijn plicht acht voor het lichaam van deze ongelukkige te zorgen, zoolang het noodig blijkt.

Ware nu de strijd van beginselen en meeningen maar tusschen die twee gebleven, dan nog zou een natuurlijke ontwikkeling van het drama niet buitengesloten geweest zijn. De schrijver kwam echter tot het ongelukkig denkbeeld om ook Rita met haar vrijdenkers-opvattingen aan het debat te doen deelnemen. De arme ziel spreekt als een boek; men zou willen vragen: waar haalt zij het vandaan? In stomme verbazing hoort men deze oppervlakkige wijsbegeerte, deze dialectische vaardigheid uit den mond van de onbekende Rita, van wier verleden wij niet veel meer vernomen hebben dan dat de vader van haar kind een zeeman is.

[p. 401]

Moesten er vrijdenkers-beginselen geplaatst worden tegenover de door de beide pastoors verkondigde geloofsbeginselen van een dogmatisch en van een vrijzinnig Katholicisme, zulk een pleidooi had door ieder ander eer gehouden moeten worden dan door deze vrouw, die op dat oogenblik slechts één plicht te vervullen, één recht te verdedigen had: het recht en de plicht van de moeder; maar wier hoofd zeker kon noch mocht staan naar het deelnemen aan theologische of wijsgeerige debatten.

Dit is zoo onwerkelijk mogelijk. Met verwondering heb ik critici hooren beweren, dat in deze onwerkelijkheid het ‘zinnebeeldige’ van Heijermans' spel zou gelegen zijn en dat deze vrouw, die hier een taal spreekt welke men uit haar mond niet verwacht zou hebben, eigenlijk een symbool is... Een symbool waarvàn - ben ik niet te weten gekomen.

Intusschen, symbool of niet, het drama is er door van de wijs gebracht, uit zijn voegen gerukt, mislukt.

Jammer, dood jammer van dat voortreffelijke eerste bedrijf, dat daar in Heijermans' werk zal blijven staan enkel als een mooie tors. Jammer ook van het spel der vertooners, ‘les comédiens ordinaires’ van den heer Heijermans, die, op de pleegzuster na, elk op zich zelf uitmuntende typen gaven en te samen een voortreffelijk samenspel. Jammer eindelijk van de bijzonder mooie creatie die Alex. Post (Faassen) van pastoor Nansen gemaakt heeft, een stuk werk zoo goed gevoeld, zoo vol fijne détails: ik denk aan dat aardige gesprek over den kop koffie met of zonder melk, al bij zijn eerste optreden, aan zijn goedigen humor tegenover Van Dalen, aan dat kostelijke tooneeltje wanneer hij Rita wil laten biechten...

En zoo zullen wij nog maar weer moeten afwachten of Herman Heijermans eindelijk eens zijn groote gaven zal willen dienstbaar maken, eindelijk eens zich den tijd zal willen gunnen, het geduld zal hebben - heeft Buffon niet gezegd: ‘le génie n'est autre chose qu'une grande aptitude à la patience’? - tot het samenstellen van een compleet drama. Want al heeft men de theorie van ‘la pièce bien faite’ belachelijk trachten te maken door te wijzen op stukken die geen andere verdienste hadden dan dat zij naar de regels gemaakt waren, die theorie is daardoor niet

[p. 402]

omvergeworpen. Eerste eisch van den tooneelschrijver - Sarcey heeft het telkens en telkens in het licht gesteld - is dat hij in de dingen die hij waarneemt, in de toestanden waarmee hij kennis maakt, in de gebeurtenissen waaraan hij deelneemt, de dramatische situatie, het drama ziet. Aan dien eisch voldoet Heijermans ongetwijfeld: in elk van zijn vele stukken heeft hij op zulk een dramatisch gegeven de hand gelegd en door zijn talent van typeeren heeft hij levende menschen weten uit te beelden, die dat gegeven aanschouwelijk voorstellen. Maar daarmee kan niet worden volstaan. Met situaties alleen komt men er niet, tenzij men zich met dramatische schetsen tevreden stelle. Uit de situatie, uit de karakters die hij uitbeeldt, het drama te ontwikkelen, dat is de tweede eisch, die men den tooneelschrijver stellen mag, en aan dien eisch voldoet Heijermans in de meeste van zijn tooneelstukken niet, of slechts ten deele. In Allerzielen is er maar een schijntje van een dramatische handeling, en wanneer aan het slot de pastoor Nansen Rita en haar man een vaarwel toeroept, wat door Rita beantwoord wordt met een: ‘geen vaarwel, u komt tot ons’, dan is daardoor vrijwel het onvruchtbare aangetoond van het debat, dat twee bedrijven lang schering en inslag geweest is van dit zinnebeeldig spel.

J.N. van Hall.