De Gids. Jaargang 68

[p. 534]

Letterkundige kroniek.

Geschiedenis der Noord-Nederlandsche letteren in de XIX^e eeuw, in biographieën en bibliographieën 1830-1900, door Dr. Jan ten Brink, grootendeels herzien door den auteur, verder bezorgd en bijgewerkt door Taco H. de Beer. 3 dln. Rotterdam, D. Bolle.

Wanneer er van den reeds vaak gepourtraicteerden Jan ten Brink absoluut nog in het eerste van deze drie deelen een beeltenis moest staan, dan had het liever niet moeten zijn een portret van Ten Brink in den professoralen tabbaard. Want, al moge de heer De Beer, in zijn lofrede op den schrijver, wiens werk hij meende te moeten voortzetten, terecht den arbeidzamen, belezen man roemen, wiens groote werkkracht, bewonderenswaardig geheugen en bijzondere gaaf van vertellen hem tot vele dingen bekwaam en tot vele dingen nuttig maakten, o.a. tot verspreiding van kennis aangaande verschillende perioden van Nederlandsche letterkunde; al moge deze werker tot loon van zijn arbeid met de professorale toga zijn omhangen, - een toga stònd Ten Brink niet. Misschien wel omdat hij in den grond geen professor was. En dat niet, gelijk de heer De Beer het voorstelt, om zijn gemis aan deftigheid - Ten Brink kon soms heel deftig doen - maar om heel veel andere redenen, die slechts in een eenigszins diepgaande studie van den mensch en den werker Ten Brink uiteengezet zouden kunnen worden. Zulk een studie is mij tot heden nog niet onder de oogen gekomen. Steeds zijn òf de alles vergoelijkende vrienden (Smit Kleine, De Beer)

[p. 535]

òf de alles bespottende en denigreerende tegenstanders aan het woord geweest; maar vijanden en vrienden gingen in hun critiek en hun lof niet veel verder dan de oppervlakte.

Niet in zijn professorale toga vertoonde zich Jan ten Brink in zijn onderhoudende en met liefde geschreven biographieën van Nederlandsche letterkundigen, die hij van 1883 tot 1887, aanvankelijk onder den bescheiden naam van bijschriften bij portretten, uitgaf. Daarin werd veel wetenswaardigs vermeld en wanneer men er daarnaast veel overtolligs of exuberants in vond, dan was men geneigd dat in den koop mee te nemen, ja misschien wel tot op zekere hoogte te waardeeren als iets dat aan deze bijschriften een eigenaardig en persoonlijk cachet gaf.

Toen het werk voltooid was, wist de uitgever Ten Brink te bewegen, hem te vergunnen het in handiger formaat en zonder de portretten, maar ‘ruimschoots aangevuld en uitgebreid’ in tweeden druk uit te geven, en wel onder den titel van Geschiedenis der Noord-Nederlandsche letteren in de 19e eeuw, in biographieën en bibliographieën 1830-1880. Een minder gelukkige titel; want van een geschiedenis had dit boek weinig. Den opgewekten verhaaltrant van den schrijver kon men blijven genieten, zijn groote belezenheid blijven bewonderen, maar nu werd 's mans goedgeefschheid, die hem tot tal van uitweidingen en overbodige opsommingen verleidde, den lezer soms wel wat kras, en stoorde het gemis aan samenhang, aan evenredigheid en aan volledigheid. Het was en bleef een boek dat men voor data en titels met vrucht kon naslaan, een zeer te waardeeren bron waaruit veel te putten viel, maar een kritisch geordend overzicht van een belangrijk tijdperk onzer Nederlandsche letteren leverde het niet.

Zulke boeken moet men nemen voor wat ze zijn, en - laten voor wat ze zijn; niet ‘bijwerken’ en ‘voortzetten’.

Er komt nog iets bij. Het tijdperk van 1830 tot 1880, al was het hier ook niet als afgerond tijdperk behandeld, vormde een afgesloten geheel. Daarna begon een nieuwe letterkundige beweging, waarmeê Ten Brink geen vrede had, waar hij tegenover stond met zooveel vooringenomenheid, dat hij wel de laatste zou geweest zijn om er een ernstig boek over te schrijven.

Waartoe dan deze voortzetting, die al evenmin iets van een ‘geschiedenis’ heeft als het oorspronkelijk boek van Ten Brink?

[p. 536]

Ook de heer De Beer, bekend o.a. door zijn jaren lang redacteurschap van de Portefeuille, het weekblad dat, naar hij ons met naïeve zelfvoldoening hier meedeelt, ‘met zijn steeds rijker wordenden inhoud, lang een blad van grooten invloed, ook in het buitenland geacht, vele jaren de beste schrijvers en critici vereenigde, onder wier stukken steeds hun gefacsimileerde handteekening voorkwam’, heeft een buitengewonen werkijver en een groote belezenheid; ook hij is een verdienstelijk biograaf en bibliograaf; maar in kijk op literatuur, in kritisch vermogen schiet hij te kort. Ware het anders, hij zou begonnen zijn met in het werk van Ten Brink te schrappen al de hoe langer hoe hinderlijker overtolligheden, als daar zijn opsommingen van personen die na den dood van een of ander letterkundige over hem hebben geschreven in couranten of tijdschriften, of op zijn graf hebben gesproken. Dan ook zou hij in hetgeen hij noodig oordeelde nog aan Smit Kleine's vriendschappelijke biographie toe te voegen sommige weinig karakteristieke anecdoten hebben achterwege gelaten en zekere voorspelling van ‘eene zijner vurigste bewonderaarsters’ omtrent hetgeen Ten Brink toch nooit zou hebben ontloopen, al ware hij tien, twintig jaar ouder geworden, in de pen hebben gehouden. Maar vooral zou hij in zijn eigen voortzetting en bijwerking meer maat en meer evenmaat hebben betracht.

Had de heer De Beer hetgeen hij over de letterkunde na 1880 meende te moeten zeggen, in plaats van in ongelijkmatige paragrafen, verdeeld in hoofdstukken en biographieën over bepaalde onderwerpen en personen of groepen, dan zou hij van zelf genoodzaakt zijn geweest zich eenigen band aan te leggen, zich te beperken en vooral proportieën in acht te nemen. Hij zou dan, aansluitend aan het werk van zijn voorganger, hebben moeten beginnen met een karakteristiek, indien hij al geen kritiek wilde geven, van de Nieuwe-Gidsbeweging, haar oorzaken en haar gevolgen. Maar daarvan vindt men in deze Geschiedenis niets. De namen van de mannen der beweging van 1880 worden wel op verschillende plaatsen genoemd, maar zonder onderling verband. Hoe die mannen tot elkander stonden, wat hen te samen had gebracht, wat hen later uiteen deed gaan, wat er is overgebleven van hun gezamenlijken arbeid en welken invloed die gehad heeft op de latere schrijvers, dichters en critici, - men hoort er niets van. Op blz. 409 noemt

[p. 537]

de heer De Beer, over Netscher sprekend, voor het eerst De Nieuwe Gids, zonder te zeggen wat dat voor een ding was; en wanneer de weetgierige lezer, die na jaren deze dikke boeken ter hand zal nemen met den wensch om door studie ervan op de hoogte te komen van de Nederlandsche letteren in de 19e eeuw, nu eens precies hoopt te vernemen wat die beweging geweest is, waarvan hij in boeken en tijdschriften van dien tijd telkens gesproken vindt, dan wordt hij op blz. 455 naar huis gestuurd met deze nietszeggende en slecht gestileerde mededeeling: ‘Het doel der oprichting van De Nieuwe Gids is bekend; het moest een orgaan zijn, waarin de jongeren alles, wat ze verouderd in de kunst achtten, met niets ontziende kracht wilden af breken en ze wilden tevens door het scheppen van eigen jeugdig, frisch, nieuw werk toonen, wat naar hunne inzichten ware, gezonde kunst was.’

Dat teekent dit boek. Namen in overvloed, vage beschouwingen meer dan noodig, aanhalingen bij de vleet, maar dat alles door en onder elkaar, als ongeordende massa.

Voor Allard Pierson, die zeker een heel hoofdstuk zou verdienen, worden niet meer dan twee en een halve bladzijde ingeruimd, waarvan één gevuld met aanhalingen uit Adriaan de Mérival. Dat Pierson ook nog iets anders heeft geschreven dan dien roman en Intimis, komt de lezer niet te weten. Richting en Leven, Eene levensbeschouwing, Geestelijke Voorouders, de uitgaaf van de Verspreide Geschriften schijnen den heer De Beer onbekend te zijn gebleven. Elf regels worden er gewijd aan Augusta de Wit, en maar weinig meer aan Jac. van Looy; maar voor Jonkvrouw De Savornin Lohman zijn twee bladzijden noodig. En zoo gaat het telkens.

Merkwaardig is het oordeel van den heer De Beer, die een bladzijde vroeger een tweede-rangs-letterkundige als Else van Brabant in de hoogte stak, over den dichter Boutens. Van dezen zegt hij: ‘Dr. P.C. Boutens heeft sedert minstens acht jaar in verschillende tijdschriften gedichten van zijn hand afgedrukt gezien, vaak waren ze onbegrijpelijk als die van Scharten, soms al zeer bijzonder door (wellicht schijnbare) afwezigheid van gedachte.’ De schrijver haalt dan twee coupletten aan uit het gedicht: ‘Altijd moogt ge schoon zijn’, dat uit zes coupletten bestaat, en vervolgt: ‘Van Deyssel die hem met lof in de wereld der letteren binnenleidde, vergeve ons, als we dezen arbeid maar verder laten rusten.’ Of de heer

[p. 538]

Van Deyssel zoo vergevensgezind zal zijn, weet ik niet; mij dunkt het onvergeeflijk, den dichter van ‘De dag lag bleek neer op bleeke sponde’, ‘Mijn bleeke denken’, ‘Als de aard nog nat is van zonneregen,’ en van tal van andere heerlijke verzen op die wijze af te breken.

Is het niet beter, een boek, waarin zulke enormiteiten voorkomen, nu ook ‘maar verder te laten rusten’?