De Gids. Jaargang 67

[p. 203]

Bibliographie.

Registers op de Ideën van Multatuli. Verklarende en critische regeling der Ideën en uitvoerig naam- en zaakregister, voorafgegaan door een studie over Multatuli's werken en gedachteleven, door Mr. C.A. Wienecke. Amsterdam, Uitgevers-Maatschappij ‘Elsevier.’ 1902.

De studie over Multatuli en de commentaar op zijn Ideën, welke deze registers voorafgaan, zijn een uiting van echte, oprechte piëteit. De geloovige jonge schrijver moet telkens in zijn diepste gevoelens geschokt zijn door de, soms ruwe, spotternijen met geloof en godsdienst, waartoe Multatuli - zijn ‘vereerde oudoom’, zooals hij hem noemt - zich meer dan eens laat verleiden. Maar daarom te meer treft het, hoe hij, eerlijk uitkomend voor zijn geloof en het niet verzwijgend waar hij Multatuli op een oppervlakkig of onjuist betoog betrapt, in de studie zoowel als in de commentaar het ernstigst streven toont om te waardeeren en te begrijpen. Ziet hij in Multatuli den ‘hoogmoedigen, eenzamen profeet’, het ‘kind van zijn dorren, nuchteren tijd, gegroeid uit de eeuw die het leven neerboog tot stofvergoding’, zijn studie brengt hem o.a. ook tot de overtuiging, dat Multatuli's atheïsme, waardoor velen zich tot hem aangetrokken voelden, ‘niet tot het wezen van den auteur van Max Havelaar behoort.’

‘Laat de wijsgeer der Ideën zich maar atheïst noemen’ - zegt Mr. Wienecke bij de Ideën 703-705 uit den 3en Bundel - ‘wij zien uit zijn sympathie voor den eenvoudigen straatprediker, dat zijn ziel naar Jezus verlangde, meer dan velen die hem smadelijk een ongeloovige noemden.’

Dat de Ideën zeer ongelijk van waarde zijn, zoowel uit een wijsgeerig als uit een artistiek oogpunt, is begrijpelijk, wanneer men weet onder hoeveel geestelijk en lichamelijk lijden, onder hoeveel ontbering van elken aard, Multatuli zich gedwongen zag dezen ‘Times van zijn ziel’ te schrijven. Dit belet Mr. Wienecke niet, hier op zwakke bewijsvoering, ginds op tegenstrijdigheden, elders op overdrijving in het betoog te wijzen; maar telkens, zoowel in zijn studie als in zijn commentaar, blijkt hij diep doordrongen van de groote beteekenis welke Multatuli's werk heeft voor zijn land en zijn tijd, en zelfs ver over zijn land en over zijn tijd heen. Met de ‘gelogen en ongelogen vertelseltjes’ over 's mans ‘dagelijkschen omgang, huiselijk leven en geldgebrek, waartoe sommigen zijner z.g. critici zich niet tot hun eer geroepen schijnen te achten’, houdt Mr.

[p. 204]

Wienecke zich niet op. ‘Het is een taak der rechtvaardigheid dat een schrijver in de allereerste plaats naar zijn uitgegeven geschriften gekeurd worde’, zegt hij. En in die geschriften bewondert hij Multatuli's rechtvaardigheidszin, zijn natuurlijken humor, die in Max Havelaar, ‘in zijn geheel één humoristische zet’, zich zoo schitterend uit, zijn hartstochtelijke schoonheid van stijl. ‘Deze mensch,’ zegt de schrijver aan het slot van zijn studie, ‘is in het midden der eeuw een licht, waaruit stralen glanzen tot over onzen tijd... Hij heeft, te zwak, geen groote stelsels kunnen geven, maar levenskracht gestuwd in het land als de lente. Hij is de eeuwig jeugdige profeet, die den staat en het volk eenheid geeft, de jonkheid van Nederland en over de wereld bezielt; hij, de tweemaal geborene.’

Het doet goed zulk een waardeering van Multatuli te ontmoeten bij een ernstig denkende onder de jongeren.

Bij deze gelegenheid zij tevens gewezen op den grooten opgang, die Multatuli's werken in den laatsten tijd in Duitschland maken, dank zij Wilhelm Spohrs voortreffelijke vertalingen, waarvan die van Max Havelaar, de Minnebrieven en Millioenen-studiën reeds een tweede uitgaaf beleefden.

De boeken der kleine zielen. Zielenschemering, door Louis Couperus. 2 dln. Amsterdam, L.J. Veen.

Zielenschemering, ‘Seelendämmerung’, een ondergaan der kleine zielen, van de kleine menschjes die wij in de vorige boeken hebben leeren kennen, maar een ondergaan in zijn soort niet minder tragisch dan dat van de groote Goden, hetwelk Wagner ons in het laatste deel van zijn Nibelungencyclus vertoont.

‘Grandeur déchue!’ prevelt de half kindsche oude mevrouw van Lowe, wanneer zij haar Zondagschen familiekrans, waar zij zoo aan hechtte en dien zij met zooveel moeite bijeenhield, langzamerhand ziet uiteenvallen door den lichamelijken dood van den een en den geestelijken dood van den ander. Grandeur déchue - het is de vraag maar wat men onder ‘grandeur’ verstaat! Maar hoe klein van ziel zij dan ook wezen mogen, Couperus weet de meesten dezer menschjes voor ons te laten leven en daardoor onze belangstelling voor hen op te wekken. De leden van de familie van Lowe zijn, door hetgeen de vorige boeken ons van hen verhaald hebben, zooal niet tot onze vrienden, dan toch tot onze goede kennissen gaan behooren, in wier doen en laten wij ons interesseeren, in wier leed wij deelen. Het is des schrijvers schuld, wanneer wij zoo van Constance van der Welcke en van Addy zijn gaan houden, dat wij maar half tevreden zijn, nu deze twee in dit laatste boek meer op den achtergrond blijven en onze aandacht bijna uitsluitend gevraagd wordt voor de krankzinnigheid van Ernst van Lowe, het slachtoffer van een te rijk geestesleven, en de hersenverweeking van Gerrit van Lowe, het slachtoffer van een leven van zinnelijkheid, hoe meesterlijk beide ziekteverschijnselen ook behandeld mogen zijn.

In deze Boeken der kleine zielen staat Couperus' vertelkunst weer zeer hoog; er komen tooneelen en figuren in - Addy, de oude meneer en mevrouw van der Welcke, de oude mevrouw van Lowe - om niet te vergeten.