De Gids. Jaargang 65

[p. 501]

Aanteekeningen en opmerkingen.

Nog eens Chateaubriand's reis naar Amerika. - In ‘de Gids’ van 1900, Deel II, blz. 357 vlg. gaf ik een kort overzicht van twee zeer merkwaardige artikelen van den heer Joseph Bédier betreffende de vraag, of Chateaubriand werkelijk, in het jaar 1791, de reis naar Amerika heeft gemaakt dien hij, in zijn romans en in andere geschriften van vroeger en later tijd, zoo uitvoerig en zoo poëtisch heeft beschreven.

Het resultaat van Bédier's onderzoekingen liep schitterend af voor Chateaubriand's verbeeldingskracht, maar heel ongelukkig voor de betrouwbaarheid zijner reisherinneringen. Het bleek feitelijk onmogelijk dat de groote Fransche schrijver, in de vijf maanden die hij in Amerika heeft doorgebracht, tijd heeft kunnen vinden voor dien langen tocht. Al neemt men de omstandigheden waaronder die tocht heeft plaats gegrepen ook op hun allergunstigst, al laat men den reiziger, vijftig dagen lang, tachtig kilometer per dag afleggen, dan hebben hem nog, krap berekend, drie-en-dertig dagen ontbroken om dien langen tocht te volbrengen. Ook zijn verhaal omtrent een bezoek te Philadelphia aan Washington gebracht, wemelt van verzinsels.

Daar de heer Bédier, zooals men zich herinnert, heeft kunnen aantoonen, uit welke bronnen, reisbeschrijvingen van anderen, Chateaubriand de gegevens heeft geput die zijne verbeelding heeft verwerkt en aangevuld, zoo ontbrak er niets aan zijn betoog. Niet alleen dat, maar ook hoe de beroemde Franschman de bijzonderheden van zijn Amerikaansche reis heeft gefingeerd, is uit Bédier's artikelen duidelijk gebleken.

[p. 502]

Het was te verwachten dat van den kant der Chateaubriand-vereerders een poging zou gedaan worden om de nagedachtenis van den ‘sublime voyageur’ tegen deze verrassende en meedoogenlooze kritiek in bescherming te nemen. L'abbé Georges Bertrin beproefde, in den Correspondant van 10 Juli 1900, Bédiers betoog te weerleggen. De Revue d'Histoire littéraire van Januari - Maart 1901 (blz. 80-109) geeft een overzicht van die poging en bevat een uitvoerige repliek van den jongen Franschen geleerde op het apologetisch stuk van den abbé. Dit antwoord, volledig, heel nauwgezet, en vol ironie, is een model van scherpe, logische kritiek. De heer Bédier, die, bij zijn eerste onderzoek, wel gezorgd had voor een nauwkeurige controle van al zijne bedenkingen, blijft den geestelijke die hem had tegengesproken geen enkel antwoord schuldig. En zoo men, met Bédier, kan zeggen: ‘Cette controverse est de celles qu'on peut vider en une fois, et pour toujours’, omdat het hier een quaestie geldt van ‘elementaire philologie’, - men kan er gerust bijvoegen dat, na deze krachtige en breede repliek, de zaak werkelijk voor goed is uitgemaakt. Chateaubriand is nooit verder geweest dan de watervallen van den Niagara, en zijn heele bezoek aan de Natchez, waar hij beweert Atala geschreven te hebben, is pure fictie.

De abbé Bertrin had moeten toegeven dat, indien Chateaubriand's reisroute zich werkelijk zoover had uitgestrekt als Bédier uit de mededeelingen van den schrijver gemeend had te mogen opmaken, d.i. tot beneden 32 graden, die reisroute een onmogelijkheid, dus een verzinsel heeten moest. Hij doet nu zijn best om de woorden van Chateaubriand zoo uit te leggen dat deze op een hoogte van 40 graden kan gebleven zijn. 't Lastigste was natuurlijk dit: Chateaubriand beweert den stam der Natchez in het dorp dat hun hoofdzetel was te hebben bezocht. En dit is gelegen beneden 32 graden. De abbé moest dus die Natchez een vier- of vijfhonderd kilometer naar boven halen. Hij doet dit door hen voor te stellen als een stam van nomaden, die, heel goed, op hun zwerftochten zooveel noordelijker kunnen gekomen zijn en op die hoogte door Chateaubriand kunnen zijn ontmoet. Maar de teksten zijn onverbiddelijk. Chateaubriand zegt niet, dat hij de Natchez op hun noordelijke zwerftochten heeft ontmoet, maar dat hij hen heeft opgezocht in hun eigen dorp en dat dit dorp gelegen

[p. 503]

was op dezelfde plek waar later, toen hij in de Mémoires d'Outretombe op die reis terugkwam, een stad was verrezen. En die stad ligt even beneden 32 graden.

Nog een andere ‘truc’ was door den abbé uitgevonden om Bédier te weerleggen. De jonge geleerde had, op Chateaubriand's geschriften afgaande, dezen laten reizen in het binnenland van Florida en doen uitkomen dat ook deze reis, onder de door den schrijver opgegeven omstandigheden, onmogelijk had kunnen plaats vinden. De abbé Bertrin had er op gewezen dat de groote Franschman, wanneer hij dit ‘binnenland van Florida’ beschrijven gaat, er over klaagt dat zijn papieren in de war geraakt en grootendeels bedorven waren, zoodat hij uit de reisbeschrijving van een ander (Bartram) zijn mededeelingen had moeten aanvullen. Zoodra hij nu, in die beschrijvingen, een plaats aantrof te zuidelijk gelegen dan dat Chateaubriand er bij mogelijkheid kon geweest zijn, opperde de abbé Bertrin het denkbeeld, dat al wat over die plaats gezegd werd door Chateaubriand gegeven was, niet als iets dat hij met eigen oogen had gezien, maar als iets dat hij bij Bartram had gelezen en aan dezen had ontleend. 't Was alweer slim bedacht. Maar ongelukkig heeft Chateaubriand, waar hij van Bartram's reisbeschrijving melding maakt, er uitdrukkelijk bijgevoegd, dat hij door zijn persoonlijke herinneringen de mededeelingen van Bartram had aangevuld en verbeterd. Hij beweert dus wel degelijk in het binnenland van Florida te hebben gereisd.

De lezer herinnert zich, uit ons vorig artikel, het bezoek dat Chateaubriand voorgeeft aan Washington te hebben gebracht in Juli 1791, waarbij hij het deed voorkomen dat de President op reis was, zoodat hij veertien dagen op hem had moeten wachten. Bédier had aangetoond dat Washington al dien tijd (van 6 Juli tot 15 September) Philadelphia niet had verlaten.

Hierop heeft de abbé Bertrin geantwoord door het opwerpen en verdedigen der stelling, dat Washington in dien tijd allerlei kleine uitstapjes kan gemaakt hebben en, zoodoende, juist afwezig kan geweest zijn toen Chateaubriand, den 13^den Juli, te Philadelphia aankwam.

Nu heeft de heer Bédier door twee in Amerika gevestigde vrienden, een Amerikaan en een Franschman, de Amerikaansche dagbladen van dien tijd laten opzoeken en raadplegen. Uit

[p. 504]

de navorschingen dier heeren is duidelijk gebleken dat van zulke reisjes geen spoor in die bladen is terug te vinden, terwijl zij toch al het mogelijke omtrent het leven van den President, zelfs onbeduidende kleinigheden, plegen te vermelden.

Zoo heeft Bédier dan zijn pleit, ook in tweeden termijn, schitterend en afdoende gewonnen.

Het belang van dezen twist schijnt mij toe vooral hierin te bestaan, dat hij het wetenschappelijk karakter der philologisch-kritische methode en haar zedelijke beteekenis heeft doen uitkomen waar zij wordt toegepast op historische en historisch-litterarische quaesties van zeer recenten datum.

Het geding tusschen Bédier en den abbé Bertrin gevoerd is een klein symptoom van dienzelfden ‘état d'âme’ waarop de Dreyfuszaak zulk een schril en brandend licht heeft laten vallen: het ontbreken, in alle kringen van het Fransche volk, - en niet van dat volk alleen! - van scherpen waarheidszin en warme waarheidsliefde.

En tevens is er uit gebleken hoe de arbeid van de mannen der wetenschap een mooi werk van nationale en maatschappelijke opvoeding kan wezen.

Weinig middelen, toch, schijnen mij zoo geschikt om onder het groote publiek dien waarheidszin te bevorderen als wetenschappelijke onderzoekingen treffend, begrijpelijk, belangrijk als die waarmeê Bédier alle lezers en bewonderaars van Chateaubriand, d.i. alle geletterde Franschen, verleden jaar heeft verrast.

Zoolang de wetenschappelijke kritiek alleen opereert op oude, lang gestorven menschen en lang vervlogen tijden, zal zij slechts indruk maken in kleinen kring en slechts bij ingewijden eerbied wekken voor de scherpte van haar blik en de juistheid van haar methode. Hoe dichterbij het voorwerp ligt van haar ontleding, hoe grooter de kans dat dit werk in ruimen kring zal worden begrepen en gewaardeerd.

Zoo opgevat krijgt de wetenschappelijke arbeid van Joseph Bédier een zedelijk cachet. Zij blijkt te wezen een goed stuk ‘University Extension’.

A.G. v. H.