De Gids. Jaargang 64

[p. 487]

Zwijgen is goud of stilblij¹⁾ is ook een woord.

Dit is een verhaal, dat burgerrecht heeft in den Oranje-Vrijstaat en door de moeders in de schemering aan haar kinderen wordt verteld.

Tot voorkoming van misvattingen zij met betrekking tot de taal ervan opgemerkt, misschien overbodig, dat in Zuid-Afrika het Hollandsch niet aldus wordt geschreven. Evenmin als de Franschen, Engelschen en Nederlanders, die geheel anders schrijven dan zij spreken, is men in Zuid-Afrika genegen om het voorbeeld van den renegaat en Rhodes-man, Ds. S.J. du Toit, te volgen, die in zijn Jingo-blad ‘Di Patriot’ zooveel mogelijk de gewone Afrikaansche spreektaal nabootst.

Indien men in Zuid-Afrika ophield met het Hoog-Nederlandsch zooveel mogelijk als schrijftaal te bezigen en ging schrijven ‘soos hulle praat’, dan zou de geheele Nederlandsche letterkunde spoedig voor hen een gesloten boek worden. Is reeds het schrijven voor de tien millioen Hoog-Nederlandsch lezenden weinig loonend, er zou niet aan te denken zijn om alle boeken, die de mensch behoeft, te gaan overschrijven in het Afrikaansch, hetwelk door nog niet een millioen monden wordt gesproken. Men zou zich dus in Zuid-Afrika moeten gaan wenden tot de letterkunde van den erfvijand.

Daarenboven, nu vinden de Afrikaner-schrijvers gretig aftrek voor hun jeugdigen arbeid ook onder hen, die geen Afrikaansch verstaan, en alleen daardoor wordt de uitgave hunner werken

1) Stilblijven.

[p. 488]

mogelijk; terwijl het Afrikaansch, zonder verklaringen zooals ik er aan het volgende verhaal heb toegevoegd, buiten Zuid-Afrika niet in elk opzicht verstaanbaar is.

Wel streven de Afrikaners terecht naar een niet te opvallende vereenvoudiging der Hoog-Nederlandsche spelling; wel willen zij niets weten van de voor hen onverstaanbare Fransche woorden, door welke Nederlandsche schrijvers hun boeken voor Zuid-Afrika onbruikbaar maken; wel gaan zij er meer en meer toe over om ook in het schrift uitdrukkingen en woorden te gebruiken, die bij hen en niet bij de Nederlanders burgerrecht hebben verkregen. Doch zij verlangen zoo te schrijven, dat zij verstaanbaar zijn ook voor wie het Afrikaansch niet kennen. Door deze zienswijze handelen zij in het belang der aaneensluiting van Hollandsch sprekenden over de geheele wereld, een aaneensluiting, die in deze dagen van de grootste waarde is gebleken, nu de Nederlandsch sprekenden overal waar zij in de wereld gevestigd zijn zich hebben aangegord met uitmuntenden uitslag om de rechtvaardige zaak der beide Zuid-Afrikaansche gemeenebesten te steunen en te bepleiten.

De taal van onderstaand verhaaltje is dus als schrijftaal ook voor Zuid-Afrika een uitzondering. Maar wel wordt aldus gesproken, van Kaapstad tot aan Zambesi, namelijk in het dagelijksch leven; en als men die spreektaal plotseling en met geweld wil verdrijven in plaats van haar langzamerhand op te werken, de taal, waaraan de Afrikaners even gehecht zijn als de Hollanders aan hun Hoog-Nederlandsch, maakt men hen ‘steeksch’ en ‘nukkerig’ en werkt het Engelsch in de hand. Hoe schilderachtig en gemakkelijk ook, beschikt het Afrikaansch intusschen niet over den woordenschat die noodig is voor wetenschap en hoogere onderwerpen. Daardoor bespeurt men ook in de spreektaal langzamerhand een neiging om het noodige en ook het overbodige te ontleenen aan het Hoog-Nederlandsch en ook aan het Engelsch.

Niet gebruikt wordt het Afrikaansch zoodra men buiten het dagelijksche leven treedt. In kerk en raadszaal, in gebed en redevoering spreken de Afrikaners zooveel mogelijk Hoog-Hollandsch. En zij verlangen geen andere taal dan die hunner voorzaten voor het boek, dat van hen een bewonderenswaardig volk heeft gemaakt, voor hun ouden Staten-bijbel.

Dr. H.P.N. Muller.

[p. 489]

Eens op e' tijd het daar gewoon bij die kus van die Perzische zee e' kerelkie met de naam van Jami, zeun van Zob, 'n arme visscher. Zob het zij brood verdien tusschen Bushire en Caboon.

Jami was zoo vreeslik scherp met zij oôe¹⁾ en met zij oore en zoo slim, dat hij niets mis gezien het nie, maar zoo verbrant²⁾ lui dat hij gan hand of voet wou verroer nie, al was dit nou ook om homzelf te help; en dit was voor hom te veel moeite om zij bek oop te maak; praat was ver hom gan pret nie. Toe helle³⁾ hom o'er die kole gehaal het om hij zoo stil en lui was, het hij ver helle gezê: ‘Wat lol jelle zoo? Zos⁴⁾ ik rede het om te praat zal ik praat, en zos ik rede het om iets te doen, zal ik dit doen, maar tot nou toe weet ik nog van gan rede nie.’

Een dag, toe hij nou amper e' man was, was Jami met e' lot⁵⁾ kerels omtrent zij ouderdom bij die strant. Helle het net klaar gebaai⁶⁾ en helle was nog in Adams gewaad, toe e' roowersskip vol met Arabiers op helle afkom. Die lot ou meide het weggehartloop, maar Jami was te lui om helle agterna te jâ en die roowers het hom toe beet gepak en hom weggedrâ naar helle land. Toe die roowers hom vrâ wie ze pa was hij, was hij te lui om zij bek oop te maak; en toe helle hom vra of hij ooit in zij lewe hard gewerk het - want helle wou mos⁷⁾ weet wat hij nou goed voor was - kon helle net zoo goed e' miskoek⁸⁾ gevrâ het. Die roowers het toe gedenk: Die kerelkie was zeker maar in die gouvernementsdienst of anders is hij die President ze schoonzeun, want hij is te hoogmoedig om met ons te praat, en zij kos⁹⁾ het hij nog nooit zelf verdien nie. Net zoo gou as helle bij helle eige land gekom het, het helle hom in e' ‘private boarding house’ naas die koning ze paleis gezet, en helle het hom elke dag in e' kruiwa¹⁰⁾ gestoot¹¹⁾ om ver hem te enjoy¹²⁾ in e' mooi groot tuin buitekant die dorp, en helle

1) oogen.

2) verbazend.

3) hullic.

4) zoodra als.

5) hoop.

6) waren net klaar met baden.

7) immers.

8) mestkoek.

9) kost.

10) kruiwagen.

11) voortgeduwd.

12) vermaken, wat in Holland zooveel zuiverder genoemd wordt: amuseeren

[p. 490]

het hom mooi klere gegee om aan te trek. Helle dog, die Perzische koning zou hom naderhand weer terug koop ver e' groot trop geld.

Een dag het Jami in e' boom geklim en hij het daar van lui'geit half aan slaap geraak. Die zou het scherp gesteek, en dit was koel tusschen die takke. Kort daarna kom daar twee diewe in die tuin en onder diezelfde boom begin helle toe brood en dadels te eet. Dit was helle dinner. Toe helle nou klaar geëet het en al die krummels en die dadelpitte op die grond gesmijt het, het een van helle e' rooi klippie¹⁾ uit zij blatzak²⁾ gehaal. Man! jij moes gezien het, toe die strale van die zon daarop val. Jong! dit schijn nes zos³⁾ e' lamp in die donker.

Toe helle nou mooi die ding beschou het, toe begint helle te strij wie dit nou eintlik zou vat⁴⁾. Een van helle zê toe: ‘Ik het uitgevint, dat dit die toorklip⁵⁾ is van die Sultan Oman, wat geluk breng ver iemand wat dit bezit en ik het uitgevint waar die koning hom gebêre⁶⁾ het; daarom is het mijne.’ ‘Ja maar,’ zê die andere, ‘ik is die man wat ingebreek het en die klip gesteel het; dis daarom mijne.’ Zoo het helle aangegaan strij en naderhand aan beklei⁷⁾ geraak en op die ent trek helle messe uit en begin toe mekaar te steek, tot een bang gewort en weggehartloop het en die ander een kort op zij hakskeene. Die toorklip van die Sultan Oman het op die grond geval onder die boom en Jami het dit alles gezien, maar hij was te lui om van die boom af te klim en dit op te tel.⁸⁾

In die tusschentijd het die een dief die ander gevang en toe is helle weer aan mekaar, tot helle die een die ander stukkend gekerf het en toe val helle altwee op die gront, mors dood. Net toe kom die wag van die paleis in die tuin. Helle het die twee diewe onder die oog gehad en helle wou helle bekruip, maar helle was net in tijd om die twee lijke op te tel en weg te dra. Helle het die toorklip al oorals⁹⁾ gezoek in die tuin, en helle zou dit zeker gekrij het, want dit het daar in die zon gelê¹⁰⁾ en blink, maar dit

1) Steentje.

2) Blad = schouder, dus een zak die over den schouder hangt.

3) Net zooals.

4) Vatten, nemen,

5) Toor. = toover.

6) Geborgen.

7) Bakkeleien.

8) Op te tillen, op te rapen.

9) Overal.

10) Gelegen.

[p. 491]

was helle neus verbij, want justement toe helle die hek oop gemaak het om in die tuin te kom, kom daar e' lot hoenders ook in. Die hoenders hartloop rond en in e' kits¹⁾ begint helle die krummels, wat die diewe op die gront gesmijt het, op te tel. Een ou hen het die mooi rooi klippie seker ver e' nieuwe mielie²⁾-korrel aangezien, want voor dat jij kon zê ‘knipmes’ het zij hom ingesluk.

Toe helle nou al oorals net verniet gezoek het ver die klippie, ja³⁾ die wag die hoenders uit die tuin en helle 's⁴⁾ toe⁵⁾ huis toe en toe het meneer Jami, wat die heele speulikie mooi beskou het, zij ooê toegemaak en aan slaap geval.

Toe hij wakker wort was die heele stad onderste bô. E' jong met e' klok was bezig deur die strate te loop en hij het aan die mense bekent gemaak hoe dat die toorklippie van die Sultan Oman, die geluksteenkie van die koning en zij volk, gesteel was uit die gelt-trommel en verder, dat e' groot belooning zal gegee wordt aan die man wat dit terug breng. Maar ver neef Jami was dit te veel moeite om te praat.

Omtrent 'n uur daarna, toe die klippie nog in hoenderland was, het die koning en zij volk banja⁶⁾ verdrietig gewort en helle het toe e' vierde van al die goud en zilvergeld in die geldtrommel beloof aan die kerel wat hom teruggee. Maar Jami was te oulik⁷⁾; - ‘he was playing a waiting game’, zos⁸⁾ die Engelsman zê.

Omstreeks van 3 uur in die middag was die getjank van die koning en zij ou⁹⁾ natie en al die brakke genog om e' man naar op zij maag te maak; en zos dit nou moes wees was Jami in zij kruiwa op pad naar die tuin.

In die straat moes Jami padgêe¹⁰⁾ ver e' groot trop mense. Onder die skorrie morrie rij die dogter van die Koning op e' wit kameel kapater¹¹⁾, zonder e' sluier voor haar gezig, zoodat elkeen haar mooi kon bekijk. Zij was e' schilderij

1) Oogenblik

2) Maïs.

3) jaagt.

4) is.

5) toen naar.

6) Erg.

7) = oolijk; ‘oolijk gebruiken de Afrikaners voor idioot’, evenals het Hoog-Nederlandsche ‘aardig’ voor ‘naar’, ‘akelig’.

8) zooals.

9) ouwe.

10) pad geven, uit den weg gaan.

11) Kapater is een bijvoegsel om aan te toonen, dat een dier geenstreerd is. Men gebruikt het gewoonlijk van bokken; zoo zegt J.W. Reitz in zijn gedicht ‘Klaas geswind en sij perd’:

‘E spook is nes e bokkapater;
Hij loop nie somer (zoo maar) deur die water.’

[p. 492]

van e' meisie, en met diezelfde tijd het helle geproklameer, dat, as iemand die toorklip vint, dan krij hij die mooi meisie ver zij bruit, helfte van die gelt in die geldtrommel en zos de ou koning dood is, dan kan hij baas speul in die land.

Jami het haar mooi deur staan kijk; en ver hom was 'n engel nie in diezelfde straat met haar nie. Hij het daar gestaan met e' bek vol tande; en net zos 'n ezel zij ooe¹⁾ knip en zij kop buie²⁾ voor hij begint te skop, zoo het Jami gemaak.

Toen die koning ze dogter die jongman zien in zij kruiwa in die fasies aangetrek en toe zij kop schudde, toe dog zij: ‘nee wag, die man kan mij dalk³⁾ zê⁴⁾ waar die toorklip is’, en toe het zij stil gehou en hom nader geroep.

‘Is jij e' koning ze zeun?’ vrâ zij hem toe.

Voor hij haar antwoord wou gee, het hij gezorg, dat daar skoonveld om hom was, zoodat niemand kon hoor wat hij wou zê:

‘Neggie’⁵⁾, zê hij toen ver haar, ‘ik beteeken meer as eenige koning ze zeun, want ik hèt jou banje lief, en voor de zon ondergaat wil ik jou hè ver mij bruid.’

Zij vra hom toe of hij die toorklippie gekrij⁶⁾ hèt. Hij zè, hij weet waar dit is. Toe het helle hom voor die koning gebreng, en die eerste ding wat die ou man hom vrâ was ‘of hij e' goeie dol-os-gooier⁷⁾ was?’

‘Ja,’ zê Jami.

‘Weet jij waar die klippie is wat weggeraak het?’

‘Ja,’ zê Jami.

Toen zê die koning: ‘Wijs hom dan ver mij.’

Ver 'n oogenblik was Jami stil, en die koning en zij

1) oogen.

2) buig.

3) ‘Dalk’ of ‘dalkies’ is samentrekking van ‘dadelijk’ maar beteekent ‘misschien’.

(‘Kom jij maar net die drif verbij,
Dan dalkies rank jou baas nog vrij;’

zegt Reitz in het zooeven aangehaalde gedicht). Evenzoo zegt een Afrikaner ‘daarom’ in plaats van ‘toch.’

4) zeggen.

5) nichtje.

6) gekregen.

7) Toovenaar. ‘Dol-os’ is een beentje uit de knie van vee, en die beentjes gebruiken de kaffer-toovenaars om, die door elkaar gooiende, waar te zeggen, te voorspellen, geneesmiddelen of vindplaatsen aan te geven.

[p. 493]

mense hèt ver hom zoo gezit kijk. Toe hij zij bek oop maak, toe praat hij zos 'n ou Boesman¹⁾ bij zij dagga-pijp.

‘Trinkomtrarie! Mij naam is Jami, en ik kom van die bôland²⁾. Mij pâ ze naam is Zob en hij lewe bij die zeewater tusschen Bushire en Caboon. Proklameer, jelle hondepeterrie! en breng meteens elke zwartbont hen en elke zwartbont kuiken in die stad naar die markplein nabij die koning ze paleis.’

Helle het dit toe dadelijk gedoen en toe al die mense bijmekaar was, het die koning op zij goue troon in die middel van helle gezet en zij dogter op haar zilver troon en die lede van die Volksraad het rondom gestaan en die artellerie met helle sanna's³⁾ het in e' rij gestaan om die nienwskierige mense te keer en laat helle niet te ver voorentoe stoot nie.

Toe kom daar 12 duizend en 25 manne en vrouwe en kinders voor die koning, en elkeen het e' zwartbont hoender of e' zwartbont kuiken onder zij arm en die hoenders hèt gekekkel dat het naar was, en toe skreeuw die lot mense, ik meen die 12 duizend en 25 mense, met één stem: ‘O, Koning, hier is al die zwartbont hoenders en zwartbont kuikens wat in die stad rondloop.’

Die koning draai toe naar Jami en zê: ‘En hoe nou, Oom Kool?’

Toe vra Jami voor die artellerie om gou e' vers van die volkslied te blaas⁴⁾; en toe dit nou klaar was, toe zê hij: ‘Laat helle al die henne en kuikens wegneem wat nie zwart poote het nie.’ En toe helle die lot wat oorblij⁵⁾ getel hèt, was daar 3 duizend en 17.

Toe zê die koning: ‘En toe, Oom Kits?’

Toe zê Jami, na helle nog e' vers geblaas het: ‘Zoek al die uit, wat een grijs oog en een zwart oog het,’ en helle het dit gedoen, en daar was 2 honderd en 23.

Toen zê de koning: ‘En verder, neef?’

Toe helle die derde vers van die volkslied mooi zuiver geblaas het, toe zê Jami: ‘Vat al die henne en kuikens weg

1) Boschjesman.

2) bovenland.

3) voorlader-geweren, verkorting van Susanna's.

4) De muziek der Vrijstaatsche Staatsartillerie doet dit altijd bij plechtigheden.

5) overblijft.

[p. 494]

wat niet 3 groen veere in helle sterte het nie.’ Zoo gezê, zoo gedaan, en die oorskietsels¹⁾ kon jij op jou vingers tel; daar was net maar 2 henne en 1 kuiken.

Toen zê die koning: ‘Hou nou op met jou kinder speuliekies!’

En Jami, nadat hij die artellerie gevra het om asseblief toch iets anders te speul, want die volkslied het hom nou begin te verveel, het helle toe gevrâ om gou al die hoenders weg te neem wat nie e' zwart klonkie²⁾ op die linkerpoot het nie, en een ou lamziek hen het agtergeblij.

Toe hoes³⁾ Jami e' skoot en toe vee⁴⁾ hij zij neus met zij hand en toe spreek hij: ‘HoogEdele’⁵⁾, zei hij toe, ‘zê ver die baljuw nou om die zwartbont hen met een grijs oog en een oog zwart met e' zwart klonkie, zwart poote en drie groen stert-veere, keel af te snij, die ou hen ze krop oop te maak en hoog op te hou die ding wat hij daar zal vinde.’

En die baljuw hèt zoo gemaak zoo hij gezê het. En toe hij die toorklippie hoog opgehou het, het al die mense saam met die koning en zij ambtenare en raadsleden zos e' lot gekke rond gespring en gewals en deurmekaar gepraat. Toe het die koning Jami omhels en Jami het zij nooi⁶⁾, die koning ze dogter, gezoen dat dit zoo klap, en voor zon-onder het helle getrouw en helle het mekaar banja lief gehat.

En toe Jami, Zob ze zeun, e' paar jaar later, na die ou koning ze dood, op die troon geklim het, het helle hom die bij-naam gegee van ‘Lekker Boet⁷⁾ Danie,’ en hij was e' goeie koning en al die tijd wat hij geregeer het, het hij zij volk gelukkig gemaak en zijn vijande ongelukkig.

Een Vrijstater.

1) overschot.

2) vlekje.

3) hoest.

4) veegt.

5) Titel van den Staats-president van den Vrijstaat.

6) meisje.

7) broer.