De Gids. Jaargang 63

[p. I]

R. Fruin.¹⁾
II. Intrede als hoogleeraar.

Door zijn drie opstellen over den 80-jarigen oorlog, zijn proefstukken voor het meesterschap, had Fruin een andere positie gekregen in Leiden's maatschappelijke wereld. Groen van Prinsterer schreef hem op 't eind van 1859, bij het toezenden van een nieuw deel der Archives: ‘Uw laatste opstel in de Gids verlevendigt bij mij den wensch dat uwe gaven weldra onverdeeld aan 's lands historie mogen worden gewijd’; en in de Leidsche professorenkringen zag men Fruin niet langer aan voor een jongen man die zijn weg zocht en die zich door een Van Vloten ‘op zijn hoofd liet zitten,’ maar voor een gelijke of ten minste voor een aanstaand gelijke.

De hoogeschool van Leiden, in het tiental jaren tusschen '50 en '60, had een sprekende physionomie. Zij was uit haar periode van ongewisheid uitgegroeid, en leek haar ideaal nabij om een bestendige, geestelijke macht te worden in de Hollandsche samenleving. De Vries kwam op 't laatst van 1853 uit Groningen naar Leiden terug als professor in Nederlandsch en vaderlandsche geschiedenis; Kuenen had iets vroeger al een leerstoel gekregen: het waren twee benoemingen die den kring van geestelijke woordvoerders aan de universiteit vooreerst voltooiden. En men kan het jaar 1853 een jaar van ontkieming van academisch leven noemen.

Wij weten al wat 1853 in de politiek heeft beduid, en wij hebben Fruin leeren kennen als strijder tegen Groen

1) Zie De Gids van Maart l.l.

[p. II]

van Prinsterer, toen, door de April-beweging bij de invoering der roomsch-katholieke hierarchie, het oud-hervormde volksgeweten was wakker geschud en een reactie dreigde, kerkelijk zoowel als staatkundig.

De academie stond buiten de kampplaats; toch voelde zij dien eersten schok van teruggang na de hervormingen van het jaar 1848. Maar zij antwoordde er op naar haar wijs, op haar academische manier. Door het handhaven van de wetenschap als een vrijmakende, liberale kracht.

Bij den eersten aanblik bemerkt men misschien nog niet den samenhang tusschen het werk der coryphaeen van de universiteit. De tekstkritiek van Cobet, de historische, taalkundige en dogmatische studies van Dozy, De Vries, Scholten en Kuenen, - dat alles vertoont onderling niet veel eenheid. Maar het bestaat, onloochenbaar, het verband. En wel hierin: dat het werk van die mannen onmiddellijk het uitvloeisel was van hun geloof aan het zelfstandig onderzoek, als aan een zedelijk beginsel dat den geest gezondheid, vrijheid, waarheid geeft. Wat Cobet beoogde met zijn lessen: de scherping van het verstand aan de heerlijk klare taal- en voorstellingswereld van de Grieken, de ‘sanae mentis libera agitatio’, dat beantwoordde bij Scholten aan ‘de vrije individueele ontwikkeling’ die voor hem voorwaarde en gevolg moest wezen van de studie der protestantsche leerstukken. Zoo zag De Vries den woordvoorraad van het Nederlandsch in zijn geheelen omvang als een gebied dat de geest moest leeren beheerschen, om aan dat meesterschap zelfbewustzijn en gevoel van orde te ontleenen, en evenwicht in het denken te verkrijgen. Datzelfde was, voor de universeele kennis van Dozy, taal, letterkunde en historie in hun verbinding; hij, van hen allen, gevoelde denkelijk het felst de souvereiniteit der geleerdheid tegenover de aanspraken van ik weet niet welke onbewuste en onkundige gewaarwordingen in het volksgemoed.¹⁾

1) Ik vat hier in een noot de bewijsplaatsen te zamen voor het boven ter loops meegedeelde. Cobet's medewerking aan het tijdschrift de Mnemosyne, de publicatie zijner studiën waardoor hij zijn positie in de Europeesche geleerdenwereld inneemt, begint pas met 1853. De uitdrukking ‘sanae mentis libera agitatio’ vindt men in de voorrede voor de tweede uitgaaf der Variae lectiones p. XXXV, van 1873; maar zij karakteriseert uitstekend zijn gevoelens zooals hij ze bij de eerste uitgaaf, 1854, ontvouwde, en ook uitsprak in zijn Protrepticus van 1854. Het woord van Scholten komt voor in de voorrede van den derden druk zijner Leer der Hervormde Kerk, I p. XX, van 1855. Een vergelijking van de verschillende drukken van dit boek 1848, 1850, 1855, toont duidelijk welken stoot de schrijver door de gebeurtenissen van 1853 gekregen heeft. Eerst in den derden druk I, p. 396 (vgl. met pp. 300 en 338 der voorgg.) noemt hij het Christendom den ‘godsdienst der vrijheid en der zelfstandigheid.’ Voor de beginsels van De Vries verwijs ik naar zijn Verslag der redactie van het Nederlandsch Woordenboek van 1854 en de volgende verslagen, terwijl natuurlijk het artikel van Prof. Cosijn (Gids, Nov. 1892) in de eerste plaats vermeld moet worden. Voor Kuenen's studie, zie zijn artikelen in de Godsdienstige Bijdragen sinds 1855. Voor Dozy raadplege men het belangrijke Levensbericht door Prof. de Goeje, in het Jaarboek der Kon. Acad. van Wetenschappen, 1883, en de daar medegedeelde uittreksels van D.'s brieven aan De Vries 1850 en 1852, p. 39, 32. De energie van Dozy's geloof aan de wetenschap blijkt uit zijn rectorale rede van Februari 1869.

[p. III]

Dus hield de academie het recht op van de kennis als zedelijke drijfveer tot vernieuwing der beschavingselementen van de maatschappij. De gedachte, het geloof, de taal, zouden door de gezonde rede worden hervormd. Uit de enge grenzen der overlevering in de ruimte der individueele vrijheid gebracht, moesten zij hun natuurlijke ontwikkeling vinden.

En reeds kwam een beweging uit de burgermaatschappij het krachtig pogen der universiteit te gemoet. Het godsdienstig gevoel raakte los uit zijn vormen, het onderwijs kreeg flinker toon, nieuwe stemmen lieten zich hooren in dicht en proza.

Toen is die richting ontstaan die men de moderne theologie heeft genoemd en die op kerkelijk terrein de weerklank was van het liberalisme in de politiek. Scholten is haar voorganger geweest, met Kuenen die haar de wijding van zijn humane persoonlijkheid gaf, en met Opzoomer die haar den weg heeft gebaand door het verspreiden van zijn wijsgeerige denkbeelden;¹⁾ - maar Opzoomer, de hoogleeraar te Utrecht, werd in dezen tijd (1850-1860) nog aangezien als een vooruitgeschoven post van de Leidsche hoogeschool te midden van de orthodoxie der bisschopstad....

Wanneer het jaar 1860 nadert is de arbeid van de hoogeschoolmannen in zijn vollen gang. Was het beste al door hen geleverd? Neen, er is nog een heele oogst te wachten. Dozy en Kuenen leggen de laatste hand, de een aan zijn Histoire

1) Over de samenwerking van Scholten en Opzoomer voor de moderne theologie, ondanks hun verschillen, zie Kuenen's Levensbericht van Scholten Maatsch. van Ned. Letterkunde, 1886, p. 29.

[p. IV]

des Musulmans en Espagne, de ander aan zijn Historisch kritisch onderzoek van het Oude Testament (1861-1865), monumenten van een bijna voorbeeldelooze energie; Scholten, die zijn onderzoek van de leerstukken afgesloten heeft met zijn boek, de Vrije Wil (1858), is al bezig op een nieuwen weg; De Vries ziet den tijd nabij dat zijn Woordenboek een gestalte en werkelijkheid zal hebben, en Cobet, - Cobet is onuitputtelijk.

Zoo stond het met de academie-wereld geschapen, in wier kring Fruin weldra zou worden opgenomen.

Stoere krachten waren het, zijn meerderen in den metaalklank van hun geest, in het gezichtsveld van hun blik. Maar één ding ontbrak hun toch dat Fruin's teergevoelige aard in zijn omgang te Utrecht met Opzoomer en Donders had leeren op prijs stellen. En dat was een heel hoog ding, ik zeg niet het doel, maar de bloem van de beschaving: de gezellige gemeenschap der geesten die berust op een gezamenlijk fonds van ideeën.

Wij kunnen namelijk wel eenheid vinden in het werk van die Leidsche mannen, omdat de machtige beweging van den tijd hun zijn stempel heeft opgedrukt; overigens stond echter de persoonlijkheid van ieder apart. Ze kwamen bij elkander, ze bereden hun stokpaardjes, - en ze gaven zich niet. Het waren afgezonderde bergtoppen. In de ietwat schrale universiteits-atmosfeer sloten zich hun karakters eer ze ontluikten. Ze waren daarbij allen gelukkig getrouwd, en hadden bewonderende huisgezinnen. Ook dat isoleerde hun geest. Het beste dat ze bezaten hielden ze voor zich. Er mankeerde aan hun omgang: ziel.

Wanneer men Cobet wilde kennen, moest men hem betrappen als hij pas voor zich Homerus had gelezen, en voortging hardop Homerus te lezen. In zijn stemgeluid, anders wat kunstmatig harmonisch, rees dan een zoute bitterheid als van den adem der zee, en de woorden kwamen aanrollen met een golfslag. Men hoorde het druischen van het water als een gewoel van paarden en menschen, opgezweept door de furie van den strijd. Het machtige leven, met zijn angst, zijn toorn en zijn zegepraal, dat de dichter in zijn regels gebannen heeft, ontplooide zich op eenmaal door den klank,

[p. V]

en louter door den klank, der verzen.... maar de voorlezer hield plotseling op alsof geen ander zijn bekentenis van levenstrots mocht vernemen dan Homerus alleen. En met zijn goedig ondeugenden blik begon hij zijn gewone verhandeling - (gewoon, want Cobet had zijn dagelijksche conversatie herleid tot een altoos terugkeerend getal van phrases en anecdoten) - over de vroolijkheid als het geneesmiddel voor alle tegenspoed.

Die ‘namaak-vroolijkheid’ van Cobet, gelijk Fruin haar noemde, was karakteristiek voor den omgang in den academiekring.

Er zijn in een onzer openbare boekerijen eenige brieven en billetten van Fruin bewaard, die ons een denkbeeld kunnen verschaffen van den heerschenden toon in de Leidsche gezelschappen omstreeks 1860; maar ik zal daaruit hier niets mededeelen; voor deze schets is het al voldoende wanneer er maar even in is aangeduid hoe het Leidsche leven van die dagen tegelijk in de ruimte wou doordringen en toch zekere engheid vertoonde.

Ook in Fruins historische proeven, - want ik kom na de uitweiding over de academie tot Fruin terug, - zoowel in zijn Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog, als in zijn opstel over Hugo de Groot en Maria van Reigersbergh bespeurt men den invloed van 1853. Het kerkelijk godsdienstig vraagstuk liet zijn geest niet los. De aanwezigheid van een sterke roomsch-katholieke bevolking in een land dat door zijn geschiedenis tot de protestantsche volken behoort¹⁾, de verdeeldheid van die protestantsche kern der natie in een liberale burgerij en een door ouderwetsch-vrome aandrift beheerschte volksklasse, stelde hem vragen waarvan hij de oplossing alleen hoopte te vinden in vrijheid en ook in gematigdheid, wanncer ze door beide partijen werd betracht²⁾.

1) Tien jaren enz. p. 149 van den oorspronkelijken druk (1858): ‘De opstand die van het Protestantisme onafscheidelijk was.’ In latere uitgaven (de vierde: p. 238) ‘onafscheidelijk scheen’. Een vergelijking van den vorigen druk van dit geheele hoofdstuk toont hoe F. zijn eigen les van gematigheid heeft toegepast

2) Vlg. de passage in Hugo de Groot en M.v.R. (p. 16 van den overdruk): ‘De Groot was niet protestant in den waren zin des woords’. Protestant is hier bijna gelijk met liberaal.

[p. VI]

De geschiedenis van de kerkelijke twisten onzer republiek moest in dit opzicht een leermeesteres van politiek zijn; en met deze oplossing hield Fruin zich voorloopig tevreden. Het is er eene van buitenaf: een beroep op de vrije individualiteit en het gezond verstand, kenmerk van den liberalen tijd.

Maar er valt in dezen eersten geschiedkundigen arbeid nog iets anders op te merken, dan alleen Fruins aansluiting aan de academie voordat hij nog geheel tot de academie behoorde; hij toont er, hier en daar, nog iets meer dan zijn meeningen: zijn persoonlijkheid. Men verwacht dit niet van iemand die Ranke tot model heeft gekozen. Maar waarom eigenlijk verwacht men het niet van Fruin?

Zijn drie geschiedproeven zijn iets bijzonders in onze letterkunde; zij stellen, ook al brengt men nog zoo sterk de navolging van Ranke in rekening, op hun manier een schepping voor. Daar is, met andere woorden, iets van een dichterlijk vermogen toe noodig geweest om ze voort te brengen. Want ik geloof niet dat ze geschreven zijn uitsluitend op hoop van een professoraat of om mee te dingen met Motley. Een innerlijke kracht heeft Fruin gedreven.

En hij heeft zijn geheim verteld. Luister naar deze passage uit het opstel over de Groot: ‘Gelukkig’, zegt de historicus, ‘had de Groot een middel van verstrooiing en vertroosting (in zijn verdriet): hij kon studeeren.’ En hij vervolgt:

Men moet het ondervonden hebben, om te weten hoe zalig het is de moegetobde gedachten van het onherstelbare ongeluk, waarop zij zich stomp denken, af te trekken en in een kalme studie te verdiepen en te verpoozen; met een verfrischt denkvermogen, met nieuwe zielskracht keert men uit de boekenkamer in de wereld terug; de ontspannen boog is weer veerkrachtig, in staat opnieuw gespannen te worden. En dubbel heilrijk moet dit geneesmiddel werken, als het gemoed niet door het blinde noodlot, maar met opzet door de hand des menschen getroffen is; als de ziel niet alleen in droefheid gedompeld, maar met wrevel en menschenhaat vervuld is. Dan geeft de studie niet alleen kracht om te dragen, maar zelfs om te vergeven.

[p. VII]

Wij hooren in de aangehaalde woorden, er valt niet aan te twijfelen, den naklank van een persoonlijke ervaring¹⁾; en uit deze gesluierde bekentenis spreekt een gewond hart dat zijn leed heeft willen overwinnen en overwonnen heeft. Zijn werk is een tegenwicht tegen zijn verdriet geweest; zijn boeken hebben hem bevrijding gebracht. Dit geeft het karakter aan Fruins arbeid; van daar de bekoring vooral van zijn Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog. Die oude gebeurtenissen zijn dicht langs zijn vatbare ziel voorbij getrokken en hebben hun frischheid uit dat zieleleven geput. Iets van de voorwaarde waaronder een kunstwerk ontstaat, en iets artistieks hangt dus aan deze historie.

De Leidsche professoren-samenleving zou weinig oog hebben voor dat zeer individueele in Fruin; maatschappelijkerwijs erkende zij alleen de geijkte familiegevoelens en verlangde, buiten de rouw, een gepaste vroolijkheid; bij Fruin was het intiem persoonlijke ook niet krachtig genoeg om zich te doen gelden. Hij verborg het met schroomvalligheid, of moet ik het trots noemen? Maar ver liggen die twee, schroom en trots, niet uiteen.

Fruin gaf wel aanleiding door zijn kleine gestalte en zijn eenigszins verbaasd jeugdig gezicht, dat de menschen hem wilden patronizeeren. Hij kon dat niet uitstaan, en trok zich direct in zijn schulp van koelheid terug. Zelfs de minste schijn van belachelijkheid ergerde hem tot in het diepst. Hij zal 't alleen aan zijn allerintiemste vrienden, Opzoomer en Pluygers, vergeven hebben, wanneer de eerste een toon tegen hem aannam, en de ander hem een enkele maal goedsmoeds plaagde²⁾; vergeten deed hij 't niet. Van zijn andere vrienden heeft nooit iemand iets persoonlijks met hem aangeroerd.

Toen van Vloten, van wien Fruin vroeger nog wel wat

1) Bijzonderheden zijn hier van geen belang; ik heb ze alleen, bij wijs van gerucht en traditie uit den Leidschen gymnasiaal tijd van F., hooren vertellen. Hoe diep Fruin voelde blijkt uit zijn woord - maar ik weet niet naar aanleiding van welke gebeurtenis hij het zeide - dat hij eens twee jaar noodig had gehad om zijn zenuwen de baas te worden.

2) Waar is de tijd gebleven, toen Pluygers placht te vertellen van Fruin's eerste kennismaking met een berg, bij gelegenheid van de eenige buitenlandsche reis door hem ondernomen! Het verhaal heeft Fruin zeker geweldig gehinderd.

[p. VIII]

had verdragen, zoolang zij in het ‘hôtel’ op de Breestraat samenwoonden, openbaar¹⁾ hem begon te kapittelen, verbrak Fruin de betrekking en bemoeide zich verder niet meer met zijn werk. Op het verwijt van karakterloosheid - of laat mij liever zeggen, op de waarschuwing tegen karakterloosheid die de Deventer hoogleeraar in een publiek schrijven²⁾ tot hem richtte antwoordde Fruin...

Maar ik mag den tijd niet vooruitloopen, de aanstaande hoogleeraar in de Vaderlandsche geschiedenis staat nog altoos op den drempel van zijn professoraat. Wij moeten hem zijn intreerede hooren houden, nu wij den man en zijn tijd kennen.

Ik heb maar weinig toe te voegen aan het gangbare verhaal van Fruins professorbenoeming.

De Vries, om zich geheel aan taalstudie en woordenboek te kunnen wijden, wilde van het vaderlandsche-geschiedenisdoceeren af. Het was een opoffering voor hem in geld en invloed, want zijn collegie was druk bezocht (onder het regime der propaedeutische studies en van het collegiegeld), en men mocht zijn voordracht. Maar zijn hart hing aan de taal, en hij wist zijn wensch van een afzonderlijken leerstoel voor vaderlandsche historie door te zetten. Wat kon hij niet gedaan krijgen, de bewegelijk hartstochtelijke man, wanneer hij er zich toe zette! Zijn persoonlijkheid ging op in het doel en het werk dat hij voor oogen had.

Er was dus een professorsplaats, en er was een aanstaand professor, of liever er waren er twee. Want men mocht ook Bakhuizen van den Brink, den rijksarchivaris in den Haag, niet voorbijgaan. De Vries gaf denkelijk in zijn hart de voorkeur aan Fruin; want er bestaat, gelijk men weet, een oude veete tusschen Haarlemmers en Amsterdammers, al van den tijd van Gijsbrecht van Amstel af, en de Haarlemmers, waartoe De Vries behoorde, hebben de Amsterdammers, waartoe Bakhuizen, altoos een beetje bazig gevonden; maar hij was veel te eerlijk om niet de oudere brieven van den

1) Misschien dagteekent de vervreemding al uit den tijd van v. Vloten's bespreking van Fruin's brochure in zijn IJselkout (1855) p. 35.

2) Brief van van Vloten ‘Den Heere Dr. R. Fruin’ (12 Mei 1860), als inleiding op het tweede deel van v. V.'s Volksopstand tegen Spanje.

[p. IX]

historicus in den Haag te erkennen.¹⁾ Alleen Bakhuizen was geen professoraal man, zoools men zich, een voorganger der jeugd denkt.

Twee dingen schreien tot den hemel en getuigen tegen onze natie: haar behandeling van Cobet en van Bakhuizen van den Brink. Den een heeft ze zijn jeugd bedorven door hem op een bij elkaar gebedeld hongertractementje met een onmogelijke zending naar Frankrijk en Italië te sturen; en in plaats van hem gelegenheid te geven zijn ongemeen talent tot rijpheid te brengen, heeft ze hem willen leeren vroolijkheid (den namaak) in tegenspoed. Den ander heeft ze geen werkkring kunnen aanwijzen, toen zijn krachten nog in haar vollen bloei waren. Hadden die twee mannen samen kunnen werken, maar in de gaafheid van hun genie, aan de universiteit, - hadden zich daaromheen de jongeren kunnen aansluiten, Dozij, de Vries, Kuenen.... men zou nog heel wat anders hebben gezien dan nu voor den dag is gekomen.²⁾

Maar de tijd was voorbij, Bakhuizens tijd was voorbij. Men mocht heel blij zijn dat men Fruin kreeg, en Fruin kreeg de plaats. De benoeming is gedagteekend van 20 Februari 1860.

Hij was overgelukkig, de jonge professor. Het is het groote moment in zijn leven. Den morgen, nadat hij de tijding ontving, schreef hij aan Luzac, den curator der hoogeschool, die hem zijn ganschen steun gegeven had, - eerst over boeken, - en dit is kenmerkend voor Fruin die zijn gevoelens een eind ver van zich af moest zetten om ze te overzien, - daarna ging hij pas tot het onderwerp over dat hem 't naast lag.

1) Zoo moet men de tegenspraak oplossen tusschen de woorden van Frnin in zijn redevoering bij aanvaarding van zijn professoraat, p. 49: ‘al moogt gij (de Vries) U vroeger een ander dan mij als medehelper hebben voorgesteld, ik ben overtuigd, dat ik u als ambtgenoot aangenaam ben, en dat wij eendragtig zullen zamen werken’; en p. 23 van de Afscheidsrede: ‘op mij viel toen zoowel zijn keus (van de Vries) als die der curatoren.’ Oorspronkelijk had dus de Vries zeker Bakhuizen bedoeld, want voor zoover ik kan opmaken, was van geen derde sprake.

2) Men leze in Nabers niet genoeg te roemen studie over Cobet (Vier Tijdgenooten) de blz. 185, 198 en 354 waar met grooter gezag dan mijn woord toekomt ongeveer hetzelfde gezegd wordt als hierboven staat.

[p. X]

‘En nu, mijn hoogvereerde heer,’ vervolgt hij nadat hij een bladzijde aan Huig de Groots Epistoloe gewijd heeft, ‘nog eens van ganscher harte bedankt voor al wat Gij voor mij gedaan hebt. Wees verzekerd dat Gij geen ondankbaren hebt verpligt, maar dat ik innig gevoel hoeveel ik U verschuldigd ben. En ik mag er in alle opregtheid bijvoegen: er zijn weinig menschen op de wereld aan wie ik liever die verpligting zou hebben dan aan U. Zijt nog lang getuige van het geluk dat Gij mij bezorgd hebt, en moogt Gij nooit berouw gevoelen dat Gij U dus voor mij geïnteresseerd heb.’

Gelukkig, maar plichtmatig. Fruin zette zijn lessen op het gymnasium tot de groote vacantie voort, en pas den eersten Juni 1860 hield hij zijn intrede aan de academie om met den herfst zijn collegie te openen.

Geluk is toch nog een heel ander ding om iemand opgewekt te maken dan tegenspoed. Wij voelen die vreugd opkomen en ontbloeien bij Fruin in de dagen die op zijn benoeming volgden, - wij voelen het, zoo meen ik, aan de redevoering die hij voor de aanvaarding van zijn hoogleeraarsambt heeft opgesteld.

Fruin gaf er een dorren titel aan, hij noemde haar De onpartijdigheid van den geschiedschrijver, alsof ze een Nutsverhandeling moest worden, en toen legde hij in dat grove, droge vat het beste van zijn ziel.

Zoo ongeveer was de gang van zijn overpeinzingen over de ‘onpartijdigheid’:

Er liep een oude twist aan de Academie, die dagteekende van den tijd dat Bilderdijk zich in Leiden was komen neerzetten en daar voor enkele toehoorders zijn lessen in de vaderlandsche geschiedenis had voorgedragen. Voorgedragen op zijn manier, dat is hartstochtelijk tegen de officieele 18^e eeuwsche voorstelling van Wagenaar. De Hoogeschool had toen bij monde van Siegenbeek de partij van Wagenaar gekozen. Maar een man van meer gezag dan Siegenbeek, J.M. Kemper, hoogleeraar in de faculteit der rechten, en medebevrijder van ons land in 1813, had zich in den strijd gemengd en het verderfelijke aangetoond van een richting als van Bilderdijk die, door de oude wonden open te scheuren,

[p. XI]

de partijschappen der Republiek wou doen herleven in den nieuwen staat. Onpartijdig moest de geschiedschrijver wezen, dat wil zeggen: geen voedsel geven aan partijschap, en den nadruk leggen op het goede bij alle menschen.

De beschaafde meening gaf aan Kemper gelijk, haar kleinburgerlijk optimisme verkoos ziellooze middelmaat boven heftigheid met een streek van genie.

Toen Groen van Prinsterer de documenten van het huisarchief der Oranjes uitgaf begon de twist op nieuw. Waartoe diende het, zoo vroeg een van de beste vertegenwoordigers der burgerij, om de helden van onzen opstand tegen Spanje van het waas door de eeuwen verkregen te ontdoen, en ze voor onze oogen te brengen met hun gebreken, en met het stof en de hitte van de dagen waarin ze hadden geleefd. Dat was niet de ware onpartijdigheid van den historicus. De geschiedenis behoefde geen aanstoot te geven aan den eerbied die wij voor onszelf en voor onze voorouders hebben.

Toen had Bakhuizen van den Brink 't opgenomen voor de waarachtigheid van de geschiedenis, en tegenover zijn krijgskreet hielden de tegenstanders zich stil.¹⁾

Die kwestie was nu uitgemaakt; het historisch onderzoek had geen grenzen te erkennen; Fruin rekende de zaak voor afgedaan. Wanneer hij een verwijt aan Bilderdijk had te doen, dan was 't niet zijn partijdigheid die hij in hem afkeurde, maar zijn weinige nauwgezetheid in 't nasporen van de bronnen der geschiedenis.

Dat was de eerste arbeid van den historicus: hij moet de feiten van zijn geschied-verhaal in hun oorspronkelijke gedaante leeren kennen, voordat zij verminkt of vergroot zijn door de overlevering van de tweede op de derde hand. Een voorwaarde die van zelf spreekt; om haar te vervullen is geduld, geheugen en wat scherpzinnigheid van noode.

Maar dan komt de zwaardere taak; de feiten en de documenten zijn op zichzelf niet genoeg. Men moet ze laten spreken.

1) Den twist tusschen Bilderdijk, Siegenbeek en Kemper heb ik behandeld in het boekje: De jeugd van Is. da Costa. De bewijsplaatsen voor het daar verhaalde zijn opgegeven in mijn Spectatorartikelen over Bilderdijk. - De strijd tusschen Groen van P., M.C. van Hall en Bakhuizen werd in 1844 en 1845 gevoerd in de boeken van de beide eerstgenoemden over Hendrik van Brederode, en in het bekende Gidsartikel van B. (herdrukt in de Studien en Schetsen, Dl. I, maar gekortwiekt).

[p. XII]

De gewone menschen die juist het moeilijkste voor zeer gemakkelijk houden hebben een kostbaar komische uitdrukking waarmede zij dit bezwaar meenen op te lossen. Ze gebruiken het beeld van den spiegel en houden 't er voor dat de geest van den geschiedschrijver de feiten zuiver weerkaatsen moet.

Waar is echter die spiegel in het brein van den historicus?

Hier is het punt waar Fruin met al de kracht van zijn denken inzette. De vraag over partijdigheid of onpartijdigheid verdween voor het grooter probleem: welk het vermogen was waarmede de historicus de gebeurtenissen van het verleden in hun natuurlijk verband herschiep zoodat ze een tweede werkelijkheid werden?

In gedachte doorliep hij zijn leven van studie. Hij herinnerde zich den tijd in Utrecht doorgebracht, toen hij, vrij van de academische beperking, naar welgevallen de indrukken van zijn lectuur op zijn overpeinzingen kon laten inwerken. De gesprekken met Opzoomer en Donders kwamen hem voor den geest over het instinctief geniale inzicht, zoowel van den dichter als van den man van wetenschap. Ook doorleefde hij weder de oogenblikken, nog zoo kort geleden, toen hem een licht was opgegaan over het gewoel van personen en belangen in de moeilijke jaren van onzen opstand tegen Spanje, hij voelde op nieuw die telkens herhaalde vreugde van het ontdekken en weder ontdekken; en hij sprak het bevrijdende woord uit, het overheerlijke woord: Verbeelding.

In de verbeelding heeft de historicus zijn weerkaatsenden spiegel, en hij moet geoordeeld worden, in het laatste ressort, naar de qualiteit van zijn verbeelding.

Wat maakt een man als Bilderdijk tot een mindersoort geschiedschrijver? Niet, in de eerste plaats, zijn gebrekkigheid van onderzoek, maar zijn eenzijdige, subjectieve verbeelding.

De historicus moest een dramatische verbeelding bezitten, een schaduw en een schijn van het alles omvattend en alles tot leven brengend vermogen van Shakespeare.

Shakespeare, de dichter, en op een afstand in een lager sfeer, minder rijk aan kleur en hartstocht, Ranke, de geschiedschrijver!

De stem die eenmaal aan Fruin zijn verwantschap met

[p. XIII]

Ranke had geopenbaard fluisterde hem nu toe dat hij tot die hooge familie van scheppende geesten behoorde, een gering lid misschien, maar toch verbonden aan het groote geslacht.

Was het een illusie?

Laat mij te midden van zijn studeerkamerexaltatie hem een oogenblik in de rede vallen en probeeren eenig antwoord te geven op die vraag.

Indien het te doen is om het tastbare werk door Fruin tot stand gebracht, dan gaat het niet aan hem een plaats te geven zelfs niet op een eerbiedigen afstand van Ranke. Ik wil zelfs nog verder gaan, en volhouden, en desnoods waar maken, dat uit alles wat Fruin op verschillende tijden over Ranke heeft gezegd duidelijk blijkt hoe weinig begrip hij had van Ranke's persoonlijkheid en van de voorwaarden waaronder zij zich heeft ontwikkeld. Hij heeft voorbijgezien dat Ranke's manier van wereldbeschouwing niet samenhangt, ook in geen enkel opzicht, met Shakespeare's genie, maar ontvloeit uit een bron veel dichter bij honk, uit Goethe's geest. Goethe, de eerste man van de nieuwe tijden die zijn eigen gezicht in groote beteekenisvolle lijnen klaar heeft aanschouwd, en die door zijn Dichtung und Wahrheit dat beeld met het beeld van zijn tijd aan zijn volk voor oogen heeft gesteld.

Had Fruin een zuivere voorstelling gehad hoe alleen door de samenwerking van verschillende krachten in een zelfde land, - krachten van dichters, wijsgeeren, redenaars, staatslieden (van wie dan de historicus het werk overneemt), - een waarachtige nationale geschiedschrijving wordt voorbereid, hij zou zich de diepe teleurstelling van zijn later leven hebben bespaard. Nu begreep hij wel dat de geschiedschrijver niet maar zoo uit zich zelf, naar willekeur, een gestalte kan scheppen voor het nationale leven; hij zag zelfs in dat hij zijn steunpunt te zoeken had buiten het terrein der geschiedvorsching, op het gebied der kunstschepping; maar hij koos zijn voorbeelden op avontuur, alsof Bilderdijk, mits met overgave van hart en ziel bestudeerd, hem niet veel meer zou verschaft hebben tot kenschetsing der vormen van het Hollandsche leven, dan een Shakespeare het kon doen. Ranke had Goethe achter zich, en Luther; wie had Fruin als achtergrond voor zijn persoonlijk werk?

[p. XIV]

Hij heeft dat gemis misschien niet eenmaal direct gevoeld; een gevolg zeker van zijn klassieke opvoeding; want die gaf hem een onwezenlijke en onvoedzame oudheid met allerlei begoochelingen in plaats van de werkelijkheid met haar begeleidster, de volstrekte zelfkennis.

Dertig jaar geleden, in 1829, toen zijn levenstaak van geschiedschrijver en strijder al meer en meer in hem tot bewustheid kwam, had Groen van Prinsterer zich ook wel de vraag gesteld welke de vereischten voor den historicus waren. Ook bij hem ging de verbeelding vooraan. ‘Zonder (de verbeeldingskracht) toch kan er, bij de grootste geleerdheid, geene waarheid van voorstelling zijn,’ schreef hij¹⁾.

Het is hetzelfde antwoord, in minder preciesen vorm, als waartoe Fruin thans was gekomen; en zij stonden dan toch niet zoover van elkander af als zij wel meenden, die beiden. Maar hierin was juist het ontoereikende van Fruins vermogen gelegen dat hij genoeg dacht te hebben aan zichzelf, zijn boeken en zijn papieren. Daarom hoorde hij van den stroom van het nationale leven alleen wat hij meende te zullen hooren....

En toch bezat Fruin in zijn aanleg een trek van grootheid. Ondanks zoo veel terughouding in zijn denken en gevoelen had het oprecht menschelijke in hem de bovenhand, en het sprak niet alleen uit de harmonie, maar ook uit de degelijkheid van zijn persoonlijkheid. Hij was, onder de menschen van zijn land, een meerdere.

Wij gevoelen het mee wanneer wij hem verder volgen in zijn overpeinzingen gedurende de dagen dat hij zich voorbereidde op het intreden van zijn leeraarsambt.

In gedachte waagde hij 't het scherpste en laatste besluit te trekken uit zijn bevinding dat de verbeelding het orgaan van den historicus is: hij wees hem ook het tegenwoordige als zijn domein aan.

Hoe gelukkig en trotsch moet Fruin geweest zijn, toen hij de geschiedenis die hij zou doceeren uit zag loopen op het punt dat ons 't meest aan 't hart gaat: het huidige moment. Ik zie hem voor mij staan te midden van zijn

1) Aan W. de Clercq, 5 April 1829, naar aanleiding van een artikel in de Edinburgh Review van Mei 1828, een belangrijk stuk, History getiteld.

[p. XV]

gedachtenwereld met diezelfde blijdschap van het werk als toen hij tegen Groen van Prinsterer te velde trok. De geschiedenis, souverein tegenover het leven; het leven aandurvend op zijn eigen terrein, dat der werkelijkheid; het leven herscheppend door de verbeelding.

O, vraag het Fruin op dat oogenblik of de historie haar plaats zelfstandig en krachtig zal innemen aan de Academie, of zij haar arbeidskring zal hebben naast de andere vakken der universiteit, of zij haar veld van invloed zal vinden in de levende maatschappij!

Vrijdag, 1 Juni 1860, was de dag der redevoering.

Daar kwam hij aan, de stoet der professoren, in het groot auditorium der Hoogeschool. Fruin beklom den hoogen spreekstoel. Hij zag rond in de zaal; dan rustte zijn oog even op zijn broeders, den predikant en den Utrechtschen professor, even begroette het den vriend Opzoomer, om wien de dag der plechtigheid vervroegd was, daar hij het feest bij moèst wonen en op reis wilde. Intusschen hadden de hooggeleerden hun plaatsen op de professorenbank ingenomen. Herkent ge ze? het goedig stralend gezicht van Cobet, waaruit straks alle opgewondenheid zal verdwijnen, of het moest zijn als hij een enkele maal naar den spreker luistert en zijn woorden voor zich in 't Grieksch gaat vertalen; het breede predikersmasker van Scholten, den mond stijf gesloten om den schat zijner welsprekende wijsheid in toom te houden; de Vries, al leven en opgewektheid; Dozy, geestig geleerd, teruggetrokken in een heel verre wereld, en het gemoedelijk-verstandig sprekende gelaat van Kuenen....

De redenaar neemt het woord. Zijn kleine magere gestalte is niet indrukwekkend en zijn oog staat flets, maar daar is toch iets tegelijk leuks en cordaats in den bouw van zijn gelaat, onder het waas van beschroomdheid dat het niet geheel kan overwinnen. De stem, gering van omvang en sterkte, komt aan met een gelijkmatig dof zoel geluid, en zij dreunt de litanie van de aangesproken getituleerden op.

Heel rustigjes wordt er verteld van de historiebeschrijving tijdens onze groote republiek; dan zijn wij in de negentiende eeuw in den nieuwen tijd. Nu is een onpartijdige geschiedschrijving mogelijk geworden.

[p. XVI]

Wat verstaat men onder onpartijdigheid?

‘Te allen tijde heeft ons volk een afkeer gehad van de partijdige voorstelling der geschiedenis.’ Het vraagt niet naar talent, het vraagt niet naar geleerdheid, als het de onpartijdigheid moet missen. Het verkiest de middelmatigheid zoo ze maar het goede en kwade zonder aanzien der partijen doet opmerken.

Kalm en goedig rollen de zinnen met afgestompte spitsen in een breede zware ordonnantie uit den mond van den redenaar.

Bilderdijk en Wagenaar worden tegenover elkander gesteld.

Even een flits van geest, wanneer vermeld wordt hoe de regeering van Willem I een prijsvraag uitschreef over een plan tot bewerking der Nederlandsche Geschiedenis ‘op zoodanige wijze dat zij alleen op de meest echte bescheiden gegrond en door deze geheel te rechtvaardigen was.’ Een officieele echte geschiedenis! ‘Schraal werk,’ heet het van de katheder, en ‘men dacht onpartijdig te wezen als men maar geen aanstoot gaf.’

Er komt leven in de voordracht. Telkens steekt een zin zijn hoofd op uit het spiegelvlak der rede. Om dan weer onder te duiken in den stroom; goed, maar wij hebben den kop gezien. ‘Een geschiedenis onderstelt een geschiedschrijver....’ ‘De oorspronkelijkheid van den kunstenaar kenteekent zijn werk’.

Krachtig gaat het. ‘Laat een partijdig man, zoo hij zich geroepen acht om een geschiedenis te schrijven, partijdig schrijven... Hij zal een stuk leveren dat een reden van bestaan heeft.’

Maar ook telkens weer dat papierengoed waarin de spreker zijn beste gedachten wikkelt.

‘Voor het schrijven der geschiedenis wordt een gansch ander talent vereischt, dan dat wij in Bilderdijk bewonderen. De geschiedschrijver moet soortgelijke talenten bezitten als de dramatische dichter... Vergunt mij dat ik u mijne gedachte breeder ontvouw.’

O, voor alle dingen, ontvouw!

‘De beste dramatische dichter zou tevens de beste geschiedschrijver zijn.’

Shakespeare!

Hier zijn wij op het hoogtepunt. ‘Het doode verhaal van

[p. XVII]

den kroniekschrijver begint te leven, zoodra hij er zijn oog op slaat.... En het leven, dat zijne verbeeldingskracht schept, weet zijn kunstvermogen onverflaauwd ons voor te stellen.’

De voorstelling struikelt nog en raakt vast; maar wij hebben haar toch, de verbeelding, de heerlijke. Zal de spreker haar vast houden?

En ze ontglipt, zoo waarlijk, voor een poos.

We hooren den spreker moraliseeren over tweeërlei soort menschen: eenzijdigen en hun tegendeel, en over de erkenning van het betrekkelijk goede en ware.

Liep niet de drift van het betoog uit op het onderscheid van tweeërlei verbeelding, de subjectieve van Bilderdijk, de volledige van Shakespeare?

Maar hoe anders de opwinding der gedachte in de eenzaamheid der overpeinzing, en hoe anders de grauw-zwart getabberde auditoriumatmosfeer!

We eischen het woord dat ons beloofd is: volledige verbeelding; en we krijgen van de katheder: ‘Tegenover de eenzijdigen zien wij menschen van een meer omzigtig karakter..... die niet zoo ligt van partij zullen veranderen, maar bij de tegenpartij toch veel aantrekkelijks opmerken.... Uit hun rij komen de dramatische dichters en de beste historici voort.’

Te omzichtig!

Maar wij komen de predikatie weer te boven met den naam van Ranke. En Shakespeare volgt als een nieuwe lichtstraal. ‘Het universeele van Shakespeare bezit Leopold Ranke in hoogere mate dan eenig ander geschiedschrijver. Zijn historische blik is zoo verziende dat zij ons herinnert aan de intuïtie van groote dichters.’

Goddank voor de intuïtie!

En geen onverschilligheid, geen karakterloosheid bij Ranke.¹⁾

Wij drijven naar het eind der rede. De golfslag wordt

1) Dit betoog in de rede is uiterst gevat, het verraad volstrekte onkunde van de Duitsche literatuur, het leert ons meteen dat Fruin voor zichzelf nooit de maskers van woorden en gedachten had opgelicht; hij nam ze naar hun conventioneele waarde. Ranke zelf is over zijn talent en zijn zwakheid openhartiger geweest dan Fruin vermoedde.

[p. XVIII]

krachtiger. Er is een trek van bitteren trots om den mond van den spreker die overgaat in een uitdrukking van zelfbewuste hoogheid.

Stille aandacht.

‘Zullen wij ons voor de Nederlandsche Geschiedenis tevreden houden met die oude onpartijdigheid..... die haar grond heeft in een gevoel van verschooning. Die niet alles ronduit zeggen wil, om andersdenkenden niet te kwetsen. Die liefderijk vermijdt van sommige ergerlijke gebeurtenissen te gewagen. Die zich bij voorkeur met lang verleden tijden bezig houdt, aan wier beschrijving zich niemand zal ergeren, omdat zij niemand bijzonder ter harte gaan? Neen, de geschiedenis van ons land is te schoon om niet in haar geheel verhaald te worden. Zij neemt voor onze tijdgenooten in belangrijkheid toe, naarmate zij onzen tijd digter nadert..... De ware onpartijdigheid zoekt aan alle partijen regt te doen, niet aan alle te behagen. Onze bedoeling zij..... de geheele waarheid.....’

Er is niemand - niemand van beteekenis, meen ik - onder het gehoor die niet met den redenaar instemt. Zij voelen misschien niet geheel den trots van zijn woorden waar hij aan de historie macht geeft over het heden, maar zij weten dat het tegenwoordig oogenblik van het nationale leven - en daarvan maken zij een groot deel uit - het licht der waarheid kan verdragen; zij zien hun tijd als een bekroning aan van de geschiedenis der eeuwen: nieuwe luister, nieuw leven! en zij worden zich bewust van hun eigen trots nu de taal van den nieuwen ambtgenoot tot hen komt.

De hooggeleerde heeren op de banken knikken elkander goedkeurend toe, - ik bedoel: knikken goedkeurend elkander toe: Wat zwaar nog, en wat vol, de redevoering, maar uiterst belangrijk! Een aanwinst, onze jonge collega, - een groote aanwinst! -

De redenaar kucht; hij begint zijn peroratie. Het is de gewone dank- en nederigheidsbetuiging. Twee namen steken op uit de officieele plichtpleging, - na het geijkte compliment aan de curatoren der Hoogeschool en de niet minder obligate verheerlijking van het tanende tweegesternte der Universiteit, Bake en Geel, aan wie met volmaakte ironie

[p. XIX]

de spreker zeer gelijke verplichting erkent. Twee namen: die van De Vries en van Opzoomer. ‘Gij zijt meer dan een deelnemend getuige van mijn geluk, waarde De Vries, Gij zijt zelf gelukkig in de vervulling uwer lang gekoesterde wenschen.’

Maar de echte aandoening van de vriendschap kwam eerst uit bij het noemen van Opzoomer:

‘Aan Uwen omgang, aan Uw opwekkend voorbeeld heb ik het voornamelijk te danken dat ik mij als student een hooger doel heb voorgesteld dan het bloot verkrijgen van den Academischen graad. Uwe vriendschap reken ik onder het gelukkigste, dat mij in mijn leven ten deel is gevallen.’

Het is een getuigenis van aanhankelijkheid. Diep uit het trouwe hart welde de taal op. En hier waar 't het louterste gevoel van zijn oprechte menschenziel gold verloor de redenaar zijn omzichtigheid uit het oog. De koude grijze auditoriumzaal was weg voor zijn bewustzijn. Hij had alleen Opzoomer voor zich, en hij wou hem zeggen, hij wou 't hem betuigen zonder het direct te zeggen, dat hij zich als hoogleeraar aan Hollands nationale Hoogeschool niet gerust op zijn plaats voelde zoolang hij den vriend niet naast zich in Leiden zag. Het woord werd door hem gewaagd, ofschoon de man onder zijn toehoorders zat die het als een beleediging moest opnemen:

‘Zoo mij iets te wenschen overblijft, het zal in de eerste plaats de dagelijksche omgang met u zijn. Wees overtuigd dat ik niet de eenige ben, die den wensch koester van u nog eens in onzen Leidschen vriendenkring terug te zien keeren.’

Maar de studeerende jeugd, op de banken tegenover den redenaar, nam het woord op met een daverend handgeklap voor den Utrechtschen wijsgeer en een zijdelingschen blik op den Leidschen titularis die nog, volgens de wet, in geen jaren aan heengaan behoefde te denken¹⁾.

Een blos op 't gezicht van den spreker, - maar hij her-

1) De beschrijving van deze plechtigheid is ontleend aan de Utrechtsche courant, of liever, daar mij deze niet ten dienste stond, aan het daaruit overgenomen bericht in de Arnhemmer. Ook de (onuitgegeven) correspondentie van Opzoomer leverde mij een enkelen trek, terwijl ik de verbeelding niet ongebruikt mocht laten, nu een man als Fruin haar zoo hoog stelde.

[p. XX]

nam zijn bedaardheid en eindigde met het gewone compliment aan de studenten.

Opzoomer bleef tot den volgenden Zondag in Leiden om met zijn vrienden samen te kunnen zijn. Den dag dat hij vertrokken was richtte Fruin een hooghartigen brief (4 Juni) aan professor Johannes Van Vloten, waarin hij tot hem sprak als Leidsch hoogleeraar tot den plattelandsprofessor. Het is Fruin in zijn meest bevriezende manier.

De brief was aan den Ned. Spectator gericht ter publicatie. Wat voor gezicht Bakhuizen wel heeft opgezet toen hij als redacteur het stuk ter drukkerij zond!

De redevoering van Fruin werd niet in den Spectator besproken¹⁾.

Met de zomervacantie ging hij naar Rotterdam bij zijn moeder. Vooral sinds zijn jongste broeder, Jacques, gehuwd was en zich in Utrecht had gevestigd, was Robert Fruins betrekking tot zijn moeder zeer innig geworden; behalve zijn vacanties bracht hij er thans van iedere veertien dagen geregeld vier of vijf bij haar door. Hij vond te Rotterdam zijn werkkamer, zijn boeken en een eenige liefde. Maar éens was er - ik zal niet zeggen een verkoeling, - toch een kleine teruggetrokkenheid bij de moeder geweest. Het gebeurde toen zij over Opzoomer hoorde als een vijand van het geloof en toen haar zoon met Opzoomer samenging; zij vreesde dat zij op 't slechte pad zouden geraken. Hoe gauw moest zij bemerken dat ze daarvoor niet bang behoefde te wezen. Nu waren haar zoons, allen, eervol geplaatst, maar Robert had haar 't meeste nog noodig.

Zoo rustig kon hij in Rotterdam te midden van zijn boeken en papieren leven. Hij zag de dingen naar zich toekomen en hij werd gedragen door ik weet niet welke machtige strooming.

De wereld lag rijk en luistervol voor hem open. Er waren

1) Zij is ondanks haar belangrijkheid weinig gekend. Fruin zelf klaagde daar wel over. Hij heeft, en ditmaal direkt naar aanleiding van de redevoering, ook voor goed toen de vriendschap opgezegd aan Mr. W. Olivier, den Leidschen rechtsgeleerde, vroeger een intimus. Over de omstandigheden ben ik niet geheel ingelicht. Fruin was misschien wat lichtgeraakt, maar de schuld lag aan Olivier, zooals deze zelf wel erkend heeft.

[p. XXI]

overal nieuwe uitspruitsels van leven. Het rijk der vrijheid en der zelfstandigheid, waaraan zijn geest verknocht was, ontwikkelde zich meer en meer. Italië was onafhankelijk geworden en vormde zich tot een koninkrijk, Frankrijk zag binnen zijn grenzen de liberale ideeën weer veld winnen, Duitschland verlangde naar eenheid en hervorming. Ook het menschelijk verstand was op nieuwe paden uit.

Had Fruin Buckle's Inleiding op de beschavingsgeschiedenis van Engeland al in handen gekregen, had hij van Darwin al gehoord in dien zomer van 1860? Ik durf het niet te zeggen. Van éen boek weet ik maar vast dat hij 't kort na zijn professorale intrede gelezen heeft: Multatuli's Max Havelaar. Het stootte hem terug. Hij schrijft daarover aan Luzac (13 Juli 1860):

Met vriendelijke dankbetuiging (zend ik U) den Max Havelaar terug. Het is gevaarlijk voor een auteur als hij zoo geroemd wordt: al ligt valt hij dan tegen. Mij ten minste is het boek van Mutatuli erg uit de hand gevallen. Het is wel niet tegen te spreken dat het flink en boeiend geschreven is, maar het boezemt niet veel achting voor den schrijver in. Zelden heb ik zulk een ingenomenheid met zichzelven aangetroffen als bij Max Havelaar. De schrijver is in verrukking met alles wat zijn held doet en denkt, en het is toch al vrij duidelijk dat de held niemand is dan hij zelf. En dan nog wat een wild doorslaan!
Ik kan mij ligt begrijpen dat het Indische gouvernement aan zulk een ambtenaar gaarne het gevraagd ontslag verleend heeft. Hoe is het mogelijk dat iemand als Veth zoo schrijven kan (in de Gids) over zulk een boek!¹⁾

Men bemerkt duidelijk den weerzin, en de Max Havelaar

1) Ik herinner mij niet in F's gedrukte geschriften Multatuli's naam vermeld gevonden te hebben. Waar hij dien had kunnen noemen, zooals in zijn artikel over Nederlands verplichtingen tegenover Indië (Gids 1865), zwijgt hij. De brieven aan Luzac worden bewaard ter Leidsche Universiteitsboekerij. Gaarne maak ik van deze gelegenheid gebruik om mijn dank uittete spreken aan mijn vriend en ambtgenoot Dr. S.G. de Vries voor de veelvuldige hulp die ik bij de samenstelling dezer artikelen van zijn welwillendheid mocht ondervinden.

[p. XXII]

was in dat jaar 1860 toch ook een voorbode van nieuw leven. Maar van een nationaal leven, buiten Universiteit en klassicisme, dat het harmonisch gedachte bouwsel waarop Fruins geschiedbeschouwing uitliep zou teisteren en scheuren, dat hij er zijn genoegen aan verloor. Want aan den loop der dingen van deze wereld is maar een korte tijdruimte beschoren.

Hoe lang zou zij haar innerlijke kracht nog behouden, de liberale moderne beweging die leven gaf aan het Leidsche Universiteitswerk? - Tien jaren? Ik geloof niet meer dan vijf.

Wij moeten Fruin volgen in zijne ontmoeting met dien anderen tijdgeest: een intellectueel drama zonder décoraties.

Byvanck.

(Wordt vervolgd.)