De Gids. Jaargang 62

[p. 569]

Buitenlandsch overzicht.

Bismarck en de ideeën van zijn tijd.

Augustus.

Neen, het komt niet in me op een verhandeling te gaan schrijven over de ideeën die Bismarck zich gemaakt had van de ideeën zijner eeuw, met aardige titels van hoofdstukjes: Bismarck en het Liberalisme, Bismarck en het Socialisme, Bismarck en de Kerk, Bismarck en enz. Ik zou veel meer of iets minder over die zaken moeten hebben nagedacht, dan het geval is, om zoo'n onderwerp te durven aanvatten. Mijn bedoeling is eenvoudig iets in 't midden te brengen over de houding van Bismarck tegenover de gedachten en beginsels van zijn wereld; en dat is met een enkel woord uit te leggen: hij hield er niet van.

Het woord beginsels was hem een gruwel. Bernhardi vertelt in zijn mémoires dat hij Birmarck rapport kwam brengen over den toestand van Italië (in 1866). ‘Ik heb geen tijd. Vertel me hoe 't er nu mee staat; geen geschiedenis van het verleden,’ zei hem Bismarck. De ander, een heel precies en waardig man, vertelde hem dat hij alleen zooveel van de geschiedenis zou meedeelen als noodig was om het tegenwoordige te begrijpen en legde aan Bismarck uit dat er twee partijen waren, de nationaal Italiaansche en de particularistisch Piemonteesche. ‘De menschen van het Piemonteesche principe...’ ging hij voort.

Maar Bismarck viel hem in de rede: ‘Met principes heb ik niets te maken, daar kan ik niet op ingaan.’

En de voordracht van Bernhardi was bedorven. Had ik maar

[p. 570]

een ander woord gebruikt, dacht de goede man toen hij op de trap was. Partij, belang, had evengoed mijn denkbeeld uitgedrukt, Maar wat is de minister haastig in zijn oordeel, en hoe licht maakt hij zich vijanden door zijn bitsheid....!

Bernhardi heeft hem toch vergeven.

Een karakteristiek verhaal is wat Busch, - of een ander, maar ik geloof dat het Busch is, - heeft opgeteekend over de samen-komst te Versailles tusschen Jules Favre en de kanselier bij de voorloopige besprekingen over den vrede. Jules Favre kon er maar niet over heen komen dat hij zijn beroemde woord gezegd had: Pas une pierre de nos forteresses, pas un pouce de notre territoire, en dat hij nu over een vrede onderhandelde waarbij een paar heele provincies aan Duitschland werden afgestaan. Daarom hield Bismarck hem tot troost een klein preekje hoe men wel eens vergeten moet, als staatsman, wat men gezegd heeft en zijn Vaderland naar de omstandigheden dienen moet. ‘Toen ik 't eerst aan politiek deed, als jongman,’ zeide hij, ‘had ik een heel ander inzicht en een heel ander doel dan nu. Maar ik heb mijn wenschen opgeofferd en geschikt naar den eisch van den dag, als het noodig bleek te wezen. Men moet het Vaderland niet zijn eigen verlangens opdringen, la patrie veut étre servie, non dominée.’

- ‘C'est bien juste, Monsieur le Comte, c'est profond,’ zei Jules Favre, naïef bewonderend en neerslachtig beleefd; maar, na een oogenblik peinzens: ‘Toch is het ook een mooi ding om te zien, een man die nooit van beginsels is veranderd. Het genie mag zijn individualiteit niet opgeven, het bukt niet voor de meerderheid, want het heeft zijn recht even goed als die meerderheid.’

‘Het heeft in de allereerste plaats zijn plichten,’ antwoordde Bismarck, ‘en zijn verantwoordelijkheid tegenover God.’

In de allereerste plaats, om met Bismarck te spreken, ligt er een comische tint over dit gesprek tusschen den armen hals die zijn mooie moedige woorden moet inslikken, en den amputeerenden geneesheer die aan zijn patient een moreel doekje voor het bloeden toereikt. Maar dan komt er toch ook duidelijk het verschil in uit van levensopvatting. Aan den eenen kant, de Franschman die de dingen graag net geordend voor zich heeft naar een idee; aan

[p. 571]

den anderen, de Duitsche realist die het aan God overlaat om harmonie in de wereld te brengen. Want hij ziet het voor een pretentie in de menschen aan als zij zelf zich te veel bekommeren om die harmonie en aan onzen Lieven Heer het werk uit de handen willen nemen.

Bismarck is een humorist, - bijtend, mephistophelisch genre. Wanneer hij niet in de hooge politiek was gegaan, zou hij de geestigste en gevaarlijkste journalist zijn geworden. Zijn artikels in de Kreuzzeitung van omstreeks 1850 prikkelen nog van 't zout waarin ze zijn gedoopt, en zijn zoo geniaal-comisch dat ze de menschen en de omstandigheden van dien vergeten tijd weer voor onze verbeelding scheppen, zonder dat een commentaar er bij noodig is. Wie een comicus is van die kracht, is een conservatief in zijn hart, zooals alle groote comici, - Aristophanes, Swift, - en haat ‘de ideeën.’

Daarbij komt dat de ideeën en beginselen in het Pruisen van 1850, voor de menschen die er zich op beroemden ze te hebben, een vergoêlijking waren voor hun gebrek aan energie. Waar de daad ontbrak daar nam, alsof het afgesproken was, een idee of een beginsel de plaats van de daad in. Een man als Bismarck moest het woord ‘idée’ daarom wel gelijk leeren stellen met zwakheid.

Wanneer de voorstanders van het Duitsche nationaliteitsprincipe Oostenrijk niet wilden laten varen omdat het ook een Duitsche bevolking had, en ze daardoor tot machteloosheid werden veroor-deeld; wanneer de liberalen de vormen van het Engelsch partijleven op den Pruisischen staat wilden toepassen en niet vooruit konden komen omdat de twee nu eenmaal niet op elkander pasten; wanneer de legitimisten uit vrees voor het Frankrijk van Napoleon III zich bij Oostenrijk aansloten en daardoor de kroon van Pruisen, welke zij wilden verdedigen, tot vernedering brachten, dan moest Bismarck, die de dingen waarnam zooals ze werkelijk waren, de menschen met principes wel gaan beschouwen als personen die, om heel zuiver te zien, zich een blinddoek hadden voorgebonden.

Hij vergeleek hen met schaakspelers die vrijwillig een aantal vakken van het schaakbord niet gebruikten bij het spel.

Maar het heele schaakbord staat immers den spelers ten dienste!

Bismarcks kracht, toen hij eenmaal zijn oogen voor de politiek open deed, lag daarin dat hij zonder principes zag. Hij had het

[p. 572]

gevoel voor Pruisens bestemming dat het de leiding van Duitsch-land op zich zou nemen. Oostenrijk zou dat willen verhinderen, dus was Oostenrijk de vijand, dus zou men met Oostenrijk vechten om het uit Duitschland te dringen. De principes kwamen achteraan, of bleven weg.

Eenvoudig zijn oogen open te houden, te bepalen wat men vermeesteren wil en tegen welken vijand men daarbij te strijden heeft, - dan alle middelen aan te wenden om in het gevecht over-winnaar te wezen, dat was de staatsmanswijsheid van Bismarck.

Hij zag zijn plannen als dingen die veroverd moesten worden. De ontwikkeling der gebeurtenissen was voor hem een voortdurende strijd die telkens een bepaald object had.

Toen hij later, na de stichting van het Duitsche Rijk, te doen kreeg met ideeën die een werkelijke macht vertegenwoordigden, zooals het idee van de Algemeene Kerk en van de Socialistische Maatschappij, heeft hij ze behandeld als vijandelijke mogendheden, in den geest alsof ze een Oostenrijk of een Frankrijk waren, met wie hij vocht om de hegemonie in Duitschland of in Europa. Zoo streed hij met de nieuwe machten om de hegemonie in den Staat.

Gevaarlijker vijanden misschien dan de vorige! Maar hij had een bondgenoot tegenover hen in zijn eigen individualiteit die, met de scheppinsgaaf van het genie bezield, het vermogen bezat om tot een type en model te strekken voor andere individualiteiten.

In den tijd toen hij jong was heette het: Deutschland ist Hamlet, en het werd door Duitschers als een soort van eer beschouwd dat zij in de wereld het zwakwillig en ideeënrijk personaadje van Shakespeare's drama voorstelden. Maar daarna heeft het geheeten: Deutschland ist Bismarck en die naam is een geweldige ‘ideën’ verdrijver.

Het is de nalatenschap aan zijn volk bij de materieele macht die hij hun heeft geschonken. Laat ze die veilig bewaren, want nauwlijks is de machtige persoonlijkheid heengegaan of de ‘ideeën’ stijgen weer op. Hier komt Rusland aan met het algemeene ont-wapeningsidee! En nu kan Keizer Wilhelm zeker ook niet niet zijn idee achterblijven. Wat zal 't wezen.... nu Bismarck dood is!

B*.