De Gids. Jaargang 62

[p. 200]

Naar aanleiding van J.M. Acket, over de Navolging Christi.

Het moet in dien tijd zijn geweest dat ik het boekje van Thomas à Kempis bijzonder heb liefgehad.

Er liep een jaagpad, aan den voet van den dijk, langs de vaart; maar de vaart was heel stil tegen het vallen van den avond, en het voetpad werd bijna niet gebruikt. Aan den eenen kant was de helling van den dijk; naar den anderen kant heen zag het oog, over het water van de vaart, het half verdronken veenland aan de overzij. Sloten doortrokken het, waarin vergeten en vermolmde turf bootjes tegen den borsteligen en klonterigen oever aan sliepen, hun ondergang te gemoet; en groote zwijgende plassen braken ook de ruimte met plompe knotwilgen aan hun rand die de waaiertakken aanhielden tegen de melkig-grijze lucht.

Zoo klaar stond die vochte lucht, zoo zilverig was z'n doorschijnendheid dat die verlaten landarmoê niet dorst te treuren, maar rustte in een vroom geluk van eenzaamheid, zooals de wereld het niet kent, door de omhelzing van de lucht.

Soms vertoonden zich strepen van weerkaatst licht aan het melkwit van den horizon, en ik heb ook wel gezien dat hij van een rozenblos gloeide als in reine herinnering aan verleden hartstochtelijk verlangen: de spiegel van de plassen nam die tinten over, en ook de tippen van de wilgentakken doopten zich in het teêre roode waas. Dan beefde die wildernis van een innige schoonheid, de schoonheid van een vrouw, die even lacht wanneer ze alleen is en denkt aan haar man, ver weg in vreemde landen, en

[p. 201]

het was een schoonheidstooien in heimwee. - Hoe gauw verbleekte de gloed, dat er niets over het landschap bleef hangen dan de herinnering aan een herinnering van hartstocht! Even die blos maar, en dan weer de fijn grijze zilverige stilte in de effen gelatenheid van de lucht.

Het moet in dien tijd zijn geweest dat ik de Imitatio van Thomas à Kempis al zeer bijzonder heb liefgehad.

Want nooit heeft het gaan op dien weg langs de vaart mij teleurgesteld. Er was een mat-gelukkige rust in mijn hart die het avondgeluk van het verlaten waterland tot zich nam om het te koesteren en om er van gekoesterd te worden. Het gevoel dier eenzaamheid van sloten en plassen vereenigde zich met mijn gevoel, en wij lieten ons doordrenken door de helderheid van de heilige lucht.

Vraag mij niet hoeveel dagen, hoeveel avonden, ik dien weg gezien heb, - is het wel tienmaal, is het wel driemaal geweest? - zoo dikwijls zijn mijn gedachten later dat vaartpad opgegaan in herinnering aan het eerste volle bewustworden en volle schouwen van de heerlijkheid der armoê en vergetelheid - bij het zien van den onmitsprekelijken en weergaloozen glans die afstraalt van wat veracht is, in de teêre eenzaamheid der lucht.

Het moet in dien tijd zijn geweest dat ik Thomas heb liefgehad.

Waarom is er nooit iemand onder ons opgestaan die, gebruik makende van het werk der geleerden, van de Moll's en Acquoy's, voor de geschiedenis van het godsdienstig leven in Nederland heeft gedaan, wat Sainte Beuve voor den kring van Port Royal geprobeerd heeft te doen? Wij zijn, in ons hart, altoos geweest een land van kleine gemeenten en van kleinsteedsche innige vroomheid. Dat is zoo gebleven tot den dag van vandaag; en het zou een groot en goed werk zijn dat de man op zich nam die ons de ongebrokenheid van de kern van ons godsdienstig leven door de eeuwen heen aantoonde, den samenhang van de kleine gemeenten van thans met die van vijf eeuwen geleden.

Want Thomas behoort nog wel tot de universeele kerk der Middeneeuwen, maar hij staat toch al op den overgang, waar het universeele leven van den geest zich splitst in particuliere en nationale gezindheid. Hij is, voor ons land, aan de bron van het

[p. 202]

leven in kleine broedergemeenten; hij heeft reeds het kleinsteedsche en klein-burgerlijke, en ook het aparte, en het behoefte-achtige om iets van zijn tijd en van zijn ziel voor zich te houden, gepaard met den deemoed van den man die zich gering voelt, en in zijn geringheid aangenomen is bij God.

Men heeft Thomas daarom wel eens onder de voorloopers van de Hervorming geteld; maar niemand is ooit minder een wegbereider van revolutie geweest dan hij. Het monnikje van den St. Agnietenberg bij Zwol behoort tot het doorloopende en ongebroken leven van ons land, hij is van de conservatieve, stil bouwende, krachten.

De waarheid is dat Thomas à Kempis niet een revolutie vóór zich had, maar hij had een revolutie achter zich, de groote revolutie van de 14e eeuw; en wanneer het gloeit in zijn boek over de navolging van Christus, dan is dat de weerschijn van den hartebrand der eeuw van Mr. Eckhart en van Tauler, de eeuw der groote mystieken.

De 14e eeuw is de tijd van het bankroet der middeneeuwsche wetenschap, - van de theologie. Wat Thomas van Aquino, in de 13e eeuw, door zijn theologische wetenschap had beproefd: de verzoening van de menschelijke rede met het Goddelijk bestuur, dat lag al in het begin der 14e voor den grond. Het verstand, de zedelijkheid, de heele aarde was ontgoddelijkt: een niet-bestaande oor God. Dat wordt uitgesproken in den zin van Occam: zoo God wil, kan wat heilig en recht is tot onrecht worden.

Toen heeft het menschenhart in stormenden aandrang zich God terugveroverd, door een uitstorting van zijn diepste gevoel. De mystiek van de 13e eeuw heeft het liefelijke van den morgen; maar de mystiek van de 14e trekt op als een leger om te overweldigen, en ze dringt door met een vaart tot de uiterste schuilhoeken van den hemel, en zij, de intieme kracht van het schepsel, schept God opnieuw.

De revolutie van den geest ging vergezeld met de revolutie op den beganen grond van het leven, ja met de revolutie in de natuur: strijd tusschen kerk en staat, het losrukken van den staat uit den band van de kerkhiërarchie, scheuring in de kerk, burgeroorlogen, sociale opstanden, en de zwarte pest.

Maar Thomas à Kempis behoort tot het tijdvak der restauratie

[p. 203]

in de 15e eeuw. De wonden werden weer hersteld; uit de wonden bloeide een nieuw, fijn, misschien wat pijnlijk leven, en de mystiek der 14e eeuw die op de golven van den Rijn was komen aanrollen verloor zich tusschen de knotwilgen, in de plassen van de lage landen aan zee, haar heimwee koesterend in de lieve verlatenheid van de vochtige doorschijnende lucht.

Ik heb het boekje van den heer Mathijs Acket Over de navolging Christi opgenomen in het denkbeeld nog eens, in dezen krachtiger tijd, nader gebracht te worden tot den man dien ik zoozeer heb liefgehad. Maar het is een teleurstelling geweest, meestal; de heer Acket komt met onvoldoende kennis van zichzelf tot den man dien hij, niet voldoende heeft leeren kennen, en hij spreekt, naar de mode van den dag, over dingen waarvan men niet spreekt in het bijzijn van iemand dien men lief heeft, zooals men Thomas moet lief hebben om hem te kennen.

Byvanck.