De Gids. Jaargang 62

[p. 385]

Bibliographie.

C.R.C. Herckenrath. Problèmes d'esthétique et de morale. Paris, Felix Alcan. 1898.

Over dit boekje waarin op ruim 160 bladzijden vier esthetische problemen en één ethisch probleem in correct, helder en elegant fransch worden besproken, en dat den intelligenten directeur der Parijsche ‘Bibliothèque de philosophie contemporaine’ belangrijk genoeg voorkwam om het in zijn bekende collectie op te nemen, schrijft een onzer philosophische vrienden ons het volgende:

‘Mag men iemand beoordeelen naar wat hij schrijft, dan is deze leeraar der Hoogere Burgerschool te Groningen in de eerste plaats verstandsmensch. Hij wil een gevoel slechts dan laten gelden, als het hem gelukt er een begrijpelijken oorsprong voor aan te wijzen. Zoo herleidt hij de vreugde, die het schoone ons schenkt, tot de bevrediging van ons verstand, dat gaarne ontdekt wat ieder ding is. Aardig wordt deze theorie, volgens welke het ideale enkel het gewone, normale, typische zou zijn, volgehouden; door al hare consequenties te ontwikkelen, stelt de auteur den lezer in staat na te gaan wat zij oplevert tot verklaring van de feiten der aesthetische waardeering. Op moreel gebied vraagt de auteur zich af, waarom de mensch niet onverschillig blijft bij het leed van zijn evenmensch, bij de pijn van een hond of een aap. Merk op, luidt het bescheid, dat de mensch een afhankelijk wezen is: het kind heeft behoefte aan zijn moeder, gelijk omgekeerd de moeder aan haar kind; de man heeft behoefte aan zijn vrouw, gelijk omgekeerd de vrouw aan haar man. Als nu een met rede begiftigd schepsel een ander wezen, dat het noodig heeft, lijden ziet, dan hindert hem dat, omdat er in zoodanig geval reden is te vreezen, dat het de hulp van dat ander schepsel zal moeten derven. Nu zijn het juist de personen onzer dagelijksche omgeving, van wie wij het meest afhankelijk zijn en die wij het meest zien lijden; in het verkeer met hen komt er een zoo onafscheidelijke band tusschen den aanblik van ellende en een gevoel van onlust tot stand, dat wij ten slotte zelfs vreemden en dieren niet zonder weerzin kunnen zien lijden. Dat dit altruïsme enkel een nieuwe gestalte van het egoïsme is, wordt gestaafd door de volgende opmerking: mannen gevoelen het meest voor het lijden van vrouwen, vrouwen het meest voor het lijden van kinderen. De eisch, die aan ongehuwde meisjes wordt gesteld, dat zij een kuisch leven zullen leiden, wordt door den auteur verklaard uit gebrek aan levensmiddelen; de vrees doet zich gelden, dat, werd vrije liefde geduld, spoedig niet alle gasten een plaats aan den levensdisch zouden vinden. Men bespeurt het, de auteur van dit goed geschreven boekje is afkeerig van alle sentimentaliteit. Is het evenwel zoo zeker, dat, indien het verkeer tusschen de twee seksen niet door al-

[p. 386]

lerlei bindende voorschriften beperkt werd, het aantal geboorten grooter zou zijn? Voorts weet men, dat niet enkel bij beschaafde menschen, maar zelfs bij sommige soorten van dieren, er dikwijls heel wat aarzeling en tegenstand te overwinnen is, voor dat er bruiloft wordt gevierd. Er zijn feiten, die de verstandsmensch licht over het hoofd ziet, daar zij niet gemakkelijk te verklaren zijn’.

Deze opmerkingen die het ons vergund werd in de kolommetjes onzer ‘Bibliographie’ op te nemen, behelzen een indruk - natuurlijk niet den volledigen indruk - door de lezing van Herckenrath's ‘Problèmes’ gewekt bij een denker wien tegenover zoo gecompliceerde verschijnselen als onze esthetische en zedelijke oordeelen, iedere al te eenvoudige verklaring eenzijdig en verdacht toeschijnt. Hij doet daarmede den schrijver geen onrecht, althans wat diens ideeën over den aard van het schoonheidsgevoel betreft. Want de heer Herckenrath resumeert, wat dit punt betreft, zijn uitvoerig en geestig onderzoek in deze woorden: ‘... toutes les manifestations du sentiment esthétique, depuis les admirations naïves de l'enfant jusqu'aux joies les plus raffinées de l'artiste, sont dues à la perception d'un type. Si ce type est représenté dans toute sa pureté, la beauté est parfaite’. Het is duidelijk dat hij geen enkele uitzondering toelaat: bij alle esthetische oordeelen, zonder onderscheid, wordt ons oordeel geleid door den maatstaf van het typische; en de voorstelling van zulk een type ontstaat van zelf, als een soort van gemiddelde, uit de beelden die wij ieder oogenblik aan onze dagelijksche omgeving ontleenen.

Wat de zedelijke oordeelen betreft, komt de schrijver ons, blijkens menige bladzijde van zijn boekje en blijkens den titel van een zijner hoofdstukken waarin van ‘sentiments moraux’ in het meervoud gesproken wordt, minder absoluut voor. Of, zoo hij ook bij dit gedeelte van zijn onderzoek de pure ‘verstandsmensch’ is waarvoor onze wijsgeerige vriend hem houdt, dan is hij dit, blijkens de laatste bladzijde, toch alleen in zoover als hij begint met ‘het zedelijke’ te beperken tot datgene waarmede het geluk van anderen niet alleen bevorderd, maar ook bedoeld wordt.

De spontane impulsen, die door zeer verschillende werkingen ontstaan kunnen en wier ethisch karakter het van ons gevoel soms wint van de op zedelijke doeleinden gerichte handelingen, vallen hier buiten.

Suggessief is het boekje van den heer Herckenrath in hooge mate. Het allermeest nog misschien in de hoofdstukken die het minst door hem zijn uitgewerkt, zooals die waarin het verhevene, het tragische en het komische behandeld worden. Vooral dit laatste, waarin naar de oorzaak van het lachen gevorscht wordt, zal den lezer voortdurend prikkelen tot ontleding van de elementen waaruit zijn eigen lachbuien zijn samengesteld. Voor ieder gezond en fleurig mensch is hier stof genoeg aanwezig voor psychologische analyse.

In de Fransche lycées bestaat zooals bekend is, een ‘classe de philosophie’. De Nederlandsche Gymnasia en Middelbare scholen moeten het, gelijk evenzeer bekend is, zonder wijsbegeerte stellen. En aan de Universiteit is een college in de wijsbegeerte slechts voor theologen en enkele litteratoren verplicht gesteld. Dit gemis aan wijsgeerige opleiding en ontwikkeling onzer ‘classes dirigeantes’ valt te betreuren. Maar het kwaad kan vergoed worden wanneer de leeraren zelven - wat zij dan ook doceeren mogen - wijsgeeren zijn. Wie weet hoe voortreffelijk het voorbeeld van den heer Herckenrath werken zal?

Doch niet velen zullen er in slagen hunne gedachten zoo goed in een vreemde taal uit te drukken als het dezen leeraar gelukt is dit te doen.