De Gids. Jaargang 60

[p. 533]

Letterkundige kroniek.

Jan Willem's levensboek. Losse bladen verzameld door H.J. Schimmel. Schiedam, H.A.M. Roelants. 1896.

‘Een van de in Bretagne meest verspreide legenden’ - zoo begint Renan de voorrede van Souvenirs d'enfance et de jeunesse - ‘is die van een zekere stad Is, die in een onbekenden tijd door de zee verzwolgen zou zijn. Men toont u, op verschillende gedeelten van de kust, de plaats aan van de fabelachtige stad en de visschers weten er u wondere verhalen van te doen. Bij stormweer, verzekeren zij, ziet men in de holte van de golven de toppen van de kerkspitsen, bij stil weer hoort men uit de diepte den klank van klokken, die het gezang van den dag luiden. Het is nog dikwijls of in mijn hart een oude stad Is huist, die steeds voortgaat haar klokken te luiden en tot den dienst de geloovigen op te roepen, die er niet meer naar luisteren. Soms blijf ik stilstaan om het oor te leenen aan die trillingen die uit de oneindige diepten schijnen te komen als stemmen uit een andere wereld. Vooral bij het naderen van den ouderdom heb ik er mij in verlustigd, om, gedurende de rust van den zomer, de verre geluiden van een verdwenen Atlantis op te vangen.’

En Renan voegt er bij: ‘Goethe kiest tot titel voor zijne Gedenkschriften Wahrheit und Dichtung en toont daardoor dat men zijn eigen biographie niet op dezelfde wijze kan schrijven als men het die van anderen doet. Çe qu'on dit de soi est toujours poésie. Zich verbeelden dat de minste bijzonderheden van zijn eigen leven de moeite van het opteekenen waard zijn, is het bewijs geven van een vrij kleinzielige ijdelheid. Men stelt die dingen op schrift, pour transmettre aux autres la théorie de l'univers qu'on porte en

[p. 534]

soi... Wat bij het schrijven van geschiedenis een deugd zou zijn, zou hier een fout zijn geweest: alles is waar in dit boek, maar niet van die soort van waarheid, die voor een biographie vereischt wordt...’

Ik verbeeld mij dat de heer Schimmel geneigd zal zijn, veel van hetgeen in deze voorrede door Renan gezegd wordt, met het oog op zijn eigen boek te onderschrijven. In het Levensboek waarin hij ons vergunt te bladeren, is zeker ook de dichter en verdichter aan het werk geweest, waar het gold de voorvallen der eerste twintig jaren van zijn leven te illustreeren, ze te dramatiseeren voor zoover dat nog noodig was, en er dien levendigen vorm aan te geven, waardoor zij kans hadden den lezer te boeien; maar de grond van het boek, de loop der gebeurtenissen van het jonge leven dat het voor ons openlegt, de schildering van den tijd waarover het handelt, de teekening der karakters van de personen die er in optreden, is geen verdichting maar waarheid. Die waarheid zou voor ons uit elke bladzijde naar voren springen, ook al ware ons van elders over des schrijvers leven niets bekend geworden, ook al hadden wij uit de beschrijving van het fraaie dorp aan de Groesche vaart, gesticht door patriciërs uit het midden der 17e eeuw die er hunne buitenplaatsen bouwden, het dorp met zijne lanen van eeuwenoude eiken en beuken, 's Graveland niet herkend, en al wisten wij niet uit de letters H., L. en W., waarmede de omliggende plaatsen worden aangeduid, Hilversum, Laren en Weesp te lezen. Wie nieuwsgierig is naar den eigenlijken naam van den heer Filibert, wiens school de plaats der handeling is van de eerste dramatische tooneelen van het boek, heeft slechts in Ten Brinks ‘Geschiedenis der Noord-Nederlandsche letteren in de XIXe eeuw’ de biographie van Hendrik Jan Schimmel op te slaan.

Maar niet om bevrediging van zijn nieuwsgierigheid behoeft het den lezer van Jan Willem's levensboek te doen te zijn. Dit boek geeft, ook zonder dat men er een sleutel bij gebruikt, genoeg om belangstelling te wekken. Vooreerst als een stuk Nederlandsche beschavingsgeschiedenis, een stuk dorpsleven uit den tijd tusschen 1832 en 1844, toen het plaatselijk gemeentewezen was, gelijk het in het verslag der Commissie van 17 Maart 1848 aan den Koning wordt uitgedrukt, ‘een mengsel van verouderde Nederlandsche en Napoleontisch-Fransche elementen, zonder publiek leven.’ Het zijn toestanden, waarin wij ons thans nauwelijks meer kunnen

[p. 535]

indenken, al mogen zij in gewijzigden vorm wellicht nog hier en daar bestaan: die dorpsdespoot in de persoon van den schout, Jan Willem's vader, die eens in de maand zijn assessoren voor een uur of anderhalf uur bijeenroept en verder met behulp van een veldwachter, die bang is om met ‘zoo'n gevaarlijk dingsie’ als een geladen pistool in den zak te loopen, het dorp regeert; en naast, of liever tegenover hem, de vertegenwoordiger van het geestelijk gezag in het dorp, de dominé, in den grond een goed, hartelijk en beschaafd man, maar tuk op zijn gezag, en die wanneer de burgerlijke overheid bezwaar maakt om, op zijn verzoek, dissenters als de Scholtianen met den sterken arm uit elkaar te jagen en bij tegenstand gevangen te nemen, niet aarzelt dit te vorderen en ‘in naam van den Heer der Kerk’ te gelasten.

Merkwaardig is ook het kijkje op het schoolleven van dien tijd, zooals het ons gegund wordt in de school van den heer Filibert, zoon van een Fransche uitgewekene van 1795, de plaats waar wij het eerst nader met Jan Willem kennis maken. Want de schetsen uit het cultuurleven, waarin later ook enkele curieuse figuren uit het letterkundig leven dier dagen, o.a. Engelberts Gerrits, optreden, staan niet op zichzelf. Zij zijn saamgeweven met het uiterlijk en innerlijk leven van Jan Willem.

Daar hebt gij de eerste rampen van den onvermogenden en bedeesden knaap, die op een kouden winterochtend voor het eerst naar school zal gaan in de armzalige plunje, door een lieve moeder zoo goed en zoo kwaad als het kon in orde gebracht, - een tafereel dat ons door Dickens, door Daudet en tal van anderen meermalen geteekend werd, maar dat hier in zijn eigenaardig kader een eigen stempel draagt, en waarin het karakter van den knaap, zijn prikkelbaarheid, zijn eigendunk, maar tegelijk zijn behoefte aan liefde en vriendschap reeds aanstonds in scherpe trekken aan het licht treedt. Daaraan knoopt zich de geschiedenis van zijn vriendschap voor den zoon van den geneesheer van het dorp, voor Rutger Jan, met wien wij het eerst kennis maken op dien zomerschen achtermiddag, wanneer het drietal, Jan Willem, zijn zusje Lena en Rutger Jan, een wandeling maken over de hei en Jan Willem, op een der hoogste heuvels tronend, voor zijn aandachtig gehoor de hem aangeboren ‘Lust zum fabuliren’, waarmee hij later zijn sporen zou verdienen, botviert.

De wederwaardigheden, de eb en vloed van die vriendschap, de

[p. 536]

botsingen van de beide karakters, die elkander tegelijk aantrekken en afstooten, zijn in dit boek met fijne hand ontleed. Telkens zijn de vrienden op het punt elkander voor goed te verliezen en stoot zich de hoogmoed en heerschzucht van den een tegen de uiterlijke stroefheid en vormelijkheid van den ander, maar in het vuur van die kleine twisten wordt hun vriendschap gestaald, en bij het eind van het boek blijkt het dat zij er ten slotte eene gebleven is voor het leven.

Maar wat de groote bekoorlijkheid van deze bladen uitmaakt, is de schildering van het leven van het gezin, in die fatsoenlijke armoede, waarin een zoon en drie dochters moeten worden grootgebracht. Reeds door de bijzonderheden van het toilet van den jongen scholier worden wij op de allereerste bladzijde ingewijd in de ‘res angusta domi.’ Later zien wij hoe diezelfde bekrompen omstandigheden op het leven van elken dag haren invloed oefenen. De drie meisjes, waarvan de oudste ‘aan de bevalligheid van haar uiterlijke vormen ongemeene schranderheid en vernuft paarde’, zooals de schrijver het met een ouderwetschen taaldraai zegt, blijven ongehuwd, en het is minder belachelijk dan wel aandoenlijk, haar die de liefde in het leven niet mogen leeren kennen, zich te zien opwinden voor de liefdetooneelen uit de smakelooze vertaalde romans van die dagen, als: ‘De geheimen van het kasteel Udolfo’, ‘De graftombe’, ‘Het zwervende meisje’, die Jan Willem tot korting van de lange wintermaanden uit een Weesper leesbibliotheek haalt en waarvan de kosten gezamenlijk gedragen worden, door besparing, van Jan Willem's zijde op sigaren, en van de zijde der vrouwen op het toch reeds eenvoudig toilet.

Daar is in dit alles, in de teekening van den werkzamen vader met zijne zwakheden, voor een deel de zwakheden van zijn tijd en zijn omgeving, maar die op het reeds zwaar beproefd gezin vaak nieuwe beproevingen legden, in die van de moeder, ‘de kleine onoogelijke gestalte’ met de smalle schouders, de bleeke en geslonken wangen, maar die als een heldin de zware lasten droeg, haar opgelegd; daar is in honderd bijzonderheden, in tal van kleine scherpe opmerkingen en aanmerkingen op wie hem het naast stonden - in zijn huiselijken kring verklaart Jan Willem zelf, ‘wekten altijd de gebreken meer afkeuring dan het geslaagde waardeering’ - een kracht van waarheid, die niet opzettelijk is, geen ‘litteratuur’, en waarvan men zich eerst rekenschap geeft wanneer men het boek

[p. 537]

gesloten heeft, en men al die gestalten als levende wezens weer voor zich ziet, om ze niet weer te vergeten.

Op de lange lijst der gedichten, romans en drama's van Hendrik Jan Schimmel moge menig werk voorkomen, waaraan meer arbeid, grooter kunst is besteed, dat den auteur meer hoofdbrekens gekost heeft, er is er waarschijnlijk geen waaraan het hart grooter deel heeft gehad. Geen ‘gemelijke ouderdom’ spreekt uit deze bladen, geen temend en langdradig zedeprediker, geen sarcastisch hekelaar van een jonger geslacht, welks idealen de zijne niet zijn. De herinnering aan zijn moeilijke jeugd, aan de beproevingen waaronder het ouderlijk huis gebukt ging, stemden hem noch bitter, noch somber. Zij klonken hem in de ooren als de klokken van de verzonken stad, waarvan de legende uit Bretagne spreekt. Tijd en afstand hebben de wanklanken uit die wereld, die voorbijgegaan is, opgelost. En wij op onze beurt smaken het genot, mee te mogen luisteren ‘naar die verre geluiden van een verdwenen Atlantis.’