De Gids. Jaargang 59

[p. 563]

Aanteekeningen en opmerkingen.

Literarische aanteekening: ‘The Elizabethan Hamlet.’ - Een vreemden titel draagt het boekje dat Corbin onlangs in het licht gaf: The Elizabethan Hamlet! maar het heeft een juisten inhoud. Wij bezitten thans reeds ik weet niet hoeveel Hamlets, den Hamlet van Goethe, dien van Vischer, dien van Werder,... kort geleden hebben wij er ook nog den Hamlet van Loening bijgekregen. Natuurlijk, zoo'n tragedie als die van den Deenschen prins tast de menschen diep in 't hart, en zij hebben geen rust voor zij een gestalte hebben gegeven aan de gevoelens welke de kennismaking van dien mysterieus-aantrekkelijken Hamlet in hun gemoed heeft opgewekt. Wanneer zij nu maar niet gaan denken dat hun Hamlet lijkt op den Hamlet dien de tijdgenooten van Elizabeth voor zich zagen of voor zich meenden te zien! The Elizabethan Hamlet!

Wij, van de 19e eeuw, beschouwen Hamlet alsof hij een heusch mensch was; een broertje van ons of een vriend, misschien wel als ons zelf, en Ophelia krijgt voor ons de trekken van een poëtisch, al te vroeg heengegaan vriendinnetje. Maar de Elizabethanen (ik vraag octrooi voor dit woord) kenden Hamlet niet anders dan als een theaterpersonage, en - 't gaat me aan mijn hart - ook Ophelia was voor hen niet meer dan een tooneelheldin. Wanneer wìj ons tot de studie der tragedie zetten, zoeken wij er psychologie en consequentie en afronding, de tijdgenooten daarentegen gingen naar den schouwburg voor hun roering en hun amusement.

Het publiek van Shakespeare! Wat 'n prikkelende spijs kon het verdragen! Het verlangde naar akeligheid en 't verlangde te lachen, liefst samen, liefst op éen moment. Als wij enkele van die stuk-

[p. 564]

ken in handen krijgen, waar het komische hard en wreed als zout op de bloedende wond van de wanhoop gesprenkeld wordt, dan voelen we hoe de smaak zich heeft gewijzigd....

(Werkelijk zoozeer? Wanneer wij er niet op letten, wanneer wij ons niet inhouden, zijn wij nog evenzoo: wij willen lachen, zelfs waar we verdriet zien. Merk eens op hoe Figaro, in het vierde bedrijf van Mozart's Figaro's Hochzeit, door het publiek steeds met gelach begroet wordt als hij zich verraden meent en wanhopig is. De nar mag geen leed hebben, of alleen voor ons pleizier.)

Shakespeare's Hamlet is, door den loop der tijden, hoe langer hoe deftiger geworden. Wie ooit dat horreur op het Théatre Français heeft zien vertoonen dat de Franschen den Hamlet van Mounet-Sully noemen, weet dat de eenig overgebleven grappenmakers van het stuk de doodgravers zijn, en dezen zijn ongetwijfeld bestemd om op den duur Schopenhaueriaansche filosofen te worden. Polonius is thans reeds voor goed, door Loening, tot een braaf, verstandig constitutioneel huisvader en staatsman gepromoveerd. Uit dat hokjen heeft hij geen kans meer om ooit uit te komen.

‘You are a fishmonger,’ zegt Hamlet tot Ophelia's papa. En niemand die eenigszins bekend is met de internationale komische taal van de 15e en 16e eeuw kan een oogenblik twijfelen wat hij bedoelt: je handelt in v...isch. Maar Loening, de groote Hamlet-autoriteit, met dat ontstelteniswekkend gebrek aan komischen zin dat onzen tijd kenmerkt, verklaart hier: ‘er, Polonius, sei ein Fischhändler, d.h. ein ehrlicher, aber unbedeutender Mensch; das Fischergewerbe wurde für ein besonders ehrliches angesehen.’ En Loening geeft daarbij nog een noot op den koop toe, om te bewijzen hoe eerlijk the fishermen (goddank niet the fishmongers) van Shakespeare's tijd waren.

Deftig en deftig. Corbin komt thans, in zijn essay over den Hamlet uit den tijd van Elizabeth, ons met de uitspraak verrassen dat de krankzinnigheidstooneelen der tragedie oorspronkelijk een komische bedoeling en een komisch effect hadden. Oorspronkelijk, dat wil zeggen voorzoover het 't oudere stuk betreft dat Shakespeare in zijn Hamlet heeft overgewerkt. De groote dichter heeft aan de te behandelen stof fijner toetsen en dieper zin gegeven, hij heeft haar zijn ziel ingeblazen, maar het komische effect kon en wou hij niet overal wegmaken: het theater en het publiek had zijn eischen, en hijzelf stond niet geheel vrij tegenover zijn onder-

[p. 565]

werp. Men, - de ‘men’ van Shakespeare's tijd, - heeft gelachen bij de voorstelling, waar Hamlet gek doet, en waar wij tegenwoordig niet meer lachen. In de tragedie van Hamlet is Hamlet zijn eigen nar, en narren moeten komisch werken, zoo zij van 't echte kaliber zijn.

En Hamlet niet alleen, maar ook Ophelia.

De Hamletvorschers, voor wie ieder woord, in het stuk gesproken, een probleem is, hebben zich de vraag gesteld hoe Ophelia, in haar waanzin, aan haar schuine liedjes komt. Enkelen hebben daarin een bewijs gevonden voor de verholen zinnelijkheid van haar gezonde dagen. Foei, zegt Loening, de laatste, of op éen na de laatste commentator van Hamlet, zoo'n kuisch meisje! begrijpt men dan niet dat in krankzinnigheid juist het tegendeel van de ware natuur voor den dag komt. Als zij een beetje raar spreekt, is dat het bewijs van de onverdorvenheid van haar gemoed.

Al die beweringen hebben geen zin, verklaart Corbin. Het publiek zag een gekkin op de planken, en wilde lachen, - ja, lachen te midden der tragische spanning van het tooneel.

Het bewijs blijft hij schuldig, en een strikt bewijs is zeker ook niet te geven, maar ik twijfel er niet aan of Corbin heeft ons op het juiste spoor gebracht.

Is Ophelia dan het eenige waanzinnige meisje op het tooneel? Neen, zij is een type, zij behoort tot een genre. Het mysterie-spel van het eind der middeneeuwen hield er van om bezeten meisjes te vertoonen, en alleen diegenen die onkundig zijn, hoeveel de novellen, en dus ook het theater van Shakespeare's tijd te danken hebben aan de Fransche letterkunde der 15e en 16e eeuw, zullen er zich over verwonderen, wanneer ik tot verduidelijking een voorbeeld bijbreng uit een Fransch mystère (onuitgegeven, voorkomend in een handschrift der Bibliothèque de l'Arsenal te Parijs: Mystère de Saint Rémy hs. n^o 3364).

Daarin speelt een bezeten meisje een rol.

Zij voelt haar waanzin opkomen.

Hélas mon coeur la douleur sent
Qui me bannit de toute joie.
Je languis en amère angoisse,
Je vis et vivrai en destresse.
Je pers mon sens et ma santé

[p. 566]

 

Mon pauvre corps est tourmenté

 

Et nul ne me peut secourir

 

En ce point suis jusqu' au mourir.

 

Mon très doux père ayez pitié.

En zij zingt. - Is het niet of men Ophelia hoort?

Si tu te maries, tu t'en repentiras,
Tiras, tiras, tu t'en repentiras,
Tuten, tuten, tuten, tuten,
Tu t'en repentiras avant qu'il soit un an.

Hélas, zegt haar vader,

Hélas, la piteuse estampie (het liedje)
Le chant douloureux et amer
Le chant que tant soulois aimer
Qui tant me sembloit angélique
Et ores m'est diabolique.
Douce pitié où es-tu allée.

Zij gaat voort te zingen van ‘femmes grosses’ en onmogelijke dingen. De toeschouwers hebben pret en verdriet tegelijkertijd, zij mogen dat gaarne. En hier heeft men die vereeniging van prikkels, waar een grof en naief publiek op gesteld is.

Maar maakt men het meesterstuk der dramatische kunst, de Hamlet-tragedie, door zulke beschouwingen niet onmogelijk? Och kom! probeer eens den Hamlet onmogelijk te maken! Kunt ge u voorstellen dat de tijdgenooten van Sophocles zijn Antigone hebben gezien, sprekende door een pijpje achter een masker en gaande op stelten! En misschien, en zeker, om den vollen onvervalschten indruk der antieke tragedie te hebben, moeten wij ons eerst inleven in de ziel van zoo'n toeschouwer en zien met zijn oogen!

Laat ons vooreerst trachten onder Shakespeare's tijdgenooten plaats te nemen en naar de voorstelling te kijken. De deftige psychologische theorieën zijn van later zorg.

W.G.C.B.