De Gids. Jaargang 59

[p. 291]

P.J. Veth.
2 December 1814 - 14 April 1895.

Met de Heeren P.N. Muller en H.J. Schimmel was hij, zoo ik meen, de laatstovergeblevene uit den ouden tijd van de Gids, maar het viel zelfs nog in een periode vroeger dan waartoe dezer heeren medewerking behoorde, dat hij tot de eerste redactie toetrad. Door het incident-Huet was hij van Potgieter verwijderd geworden, maar hij was langen tijd Potgieters vriend geweest en hij sprak over hem met de bizondere vereering waarmee allen uit dien kring over hem bleven spreken, en ik herinner mij dat hij eens bewogen stond bij het zien alleen van zijns ouden vriends portret. Toch was hij niet strikt een geestverwant van den deegen lettervriend en lag de verdienste van zijn jarenlange medewerking aan de Gids, naar ik geloof, vooral in de vaardigheid van zijn veelomvattende kennis.

Intusschen, over zijn geleerdheid past het mij allerminst te spreken, - het is aan anderen te wijzen op de vruchten van zijn groote en veelzijdige werkzaamheid, en de kracht die er is uitgegaan van zijn altoos opwekkend woord.

Toch had ik ook reden om vast te gelooven in de deugdelijkheid van zijn weten. Een strijder die van Veths streven liever iets kwaads dan iets goeds getuigde, de hartstochtelijke Roorda, heeft eenmaal in een onwillekeurig eeresaluut van hem uitgeroepen of die man dan nooit wandelde, nooit at, nooit sliep, - en een andere libertijn die den kalmen kamergeleerde van nature slechts weinig kon genegen zijn, Douwes Dekker, moest neerschrijven dat Veth meer van Indië wist dan alle andere Indische specialiteiten te samen. Ik kan mij vooral heel goed begrijpen dat twee kostelijke eigenschappen die een elk in hem kon opmerken,

[p. 292]

een helder voorstellingsvermogen en een scherp geheugen, voortreffelijke rente in zijn arbeid moesten afwerpen. Want van hoe sterk in alles, die beide kwaliteiten tot het laatste toe hem eigen bleven, trof mij verleden najaar nog een aardig staaltje:

Ik vroeg den ouden tuinliefhebber hoe het karakter van den Hollandschen hofaanleg in het eerste kwart van deze eeuw toch was geweest, en in antwoord daarop teekende de grijsaard mij op staanden voet met zijn stok in het zand, eerst in hoofdverdeeling, en verder tot in de kleinste bizonderheden, met welke toen in zwang zijnde bloemen dáár en welke planten weder hier stonden er bij, den aanleg uit van zijns vaders tuin, zooals die was zeventig jaar geleden, er allerlei bij vertellende zóó dat ik den tuin voor mij zag, - en mij overlatende aan de beschamende gedachte dat ik waarschijnlijk niet eens op slag mijn eigen tuintje zoo in kaart zou kunnen brengen.

Maar neen het is niet over zijn eigenschappen die den geleerde maakten, dat ik hier iets wilde opmerken, het is bloot mijn verlangen twee, drie trekjes van zijn groote beminnelijkheid als mensch te mogen neerschrijven. En dan wilde ik vooral die onschuld doen uitkomen, die den man wel eens haast te kinderlijk, te zwak deed schijnen, maar die op zekere momenten juist zoo sterk en mooi zich gelden liet.

Door alles heen ging het bij hem dat hij geen kwaad begreep. Hij had mij gevraagd naar den zoon van een goeden bekende uit vroeger dagen, een man dien hij als knaap gezien had, en die het nu op zijne beurt tot aanzien en macht had mogen brengen. Ik zeide dat naar mijn idee deze begaafde man zich helaas weleens aan misbruik van macht schuldig maakt, - en om die meening te staven voerde ik eenige staaltjes aan die ik met zekerheid dorst meedeelen. Karakteristiek was het weifelende gezicht waarmede hij mij aanhoorde, en waar zoo duidelijk uit sprak, dat hij euvel, als waar ik melding van maakte, eigenlijk heelemaal niet wist thuis te brengen, en karakteristiek was het antwoord: ‘Maar dat vind ik dan van Victor heelemaal niet aardig,’ op den toon van iemand die gevoelt dat hij iets als een oordeel dient te zeggen over een aangelegenheid waar hij eigenlijk niets geen verstand van heeft.

Neen van kwaad en van hardheid, van hardheid en kwaad, had deze milde geest waarlijk geen verstand. Hardheid, -

[p. 293]

toen ik hem kortelings, op een nog zeer opgewekten avond, schertsend vroeg of de man van de acht kruisjes met April nu niet een heilwensch zenden moest aan Prins Bismark, zijn tijdgenoot, werd de goede oom bijna boos. Voor hem die zoo geleerd had wat leed en rouw in het leven waren, was de heros van ijzer en bloed niet de figuur van groote daden, maar vooral de harde schuld van zoovele menschenoffers, - te denken aan een heilwensch voor dien killen doods-vorst, zoover ging zijn toegevendheid niet. En toch scheen deze vaak eindeloos groot, en wel menigmaal is zijn hulpvaardigheid in meer dan een zin voor de gemakzucht van anderen in de bres moeten springen zonder dat hij zich ooit sterker beklaagde dan door met een wonderen glimlach te zeggen: ‘Als ik weer eens op de wereld kwam, wilde ik wel liever dat het eens zonder bekende welwillendheid mocht zijn.’

En - daar werd ze vooral mooi - die welwillendheid lag niet enkel in het opofferend meegaande, maar zij kon zich straf en onwrikbaar doen kennen in kalme urbaniteit van het zuiverste water.

Ik had hem gevraagd of hij in zijn loopbaan nooit aan hatelijke aanvallen, aan grievende bejegeningen had blootgestaan. En na eenig bedenken zeide hij: Ja, één keer.

De werkzame geleerde had een veelgeliefden zoon aan een slepende ziekte verloren, en zich in de voorrede tot het tweede deel van een in bewerking zijnd boek, tegenover zijn lezers geëxcuzeerd over de vertraging van zijn werk, met neerschrijven van de redenen. Een poos daarna was hem uit Indië een koerant geworden, waarin een hevige aanval op zijn persoon, met de bewering dat Veth een ergerlijke broodschrijver was, die uit alles geld wist te maken, en zelfs uit treurige familie-omstandigheden nog copie verstond te slaan. Ik voelde hoe deze schreeuwend ignobele aantijging den gevoeligen man moest hebben gegriefd, en vroeg nader wie de schrijver van dat stuk wel was geweest. Maar hij verklaarde daar nimmer navraag naar te hebben willen doen. En toen ik verder aandrong of hij dan op niemand vermoeden had gehad, kwam er met een eenvoud die allerminst wist hoe nobel zij was, langzaam uit, dat hij wel eens iemand er voor had aangezien, maar dat hij den naam van dien man zelfs nu - het was zoovele jaren geleden - nog niet wilde noemen, omdat het kon wezen dat

[p. 294]

hij iemand ten onrechte verdacht had. Nooit heb ik de zachtheid zoo voorbeeldig vast en zoo argeloos fier leeren kennen als op dat oogenblik.

Eén trekje nog. Men had op zijn tachtigsten verjaardag hem een prachtige hulde gebracht. Een commissie van Leidsche geleerden was een feestbundel komen aanbieden waarin bijdragen over velerlei takken van wetenschap in vele talen, en men had den wankelenden jubilaris met groote warmte toegesproken. Den volgenden morgen zat ik bij hem, toen hij het kostelijk verzorgde groote boekdeel doorbladerde, en in de volste ongekunsteldheid zeide, dat dit alles hem verbijsterde, dat hij zooveel eer niet verdiende, dat hij meende zijn leven lang slechts zijn plicht te hebben gedaan, maar zeer wel besefte geen wetenschappelijke ster te zijn geweest, zooals b.v. de man die hem gisteren het eerst had toegesproken, zooals Kern dit is.

Maar oom, zou het niet wezen omdat u aan zoo velerlei dingen heeft gedaan, dat een eerbetoon aan u, juist door de samenwerking van zoovele vertegenwoordigers van al de door u beoefende vakken, u nu zoo verbijsterend toeschijnt?

Ja, zoo zal het dan wel wezen, zuchtte hij, toch maar half berustend.

En die vrees om voor meer door te gaan dan hij voelde te zijn, was niet een gevolg van den ouden dag, maar wel een wezenlijke grondtrek van zijn rechtschapen aard.

Meer dan een halve eeuw geleden al - de Leidsche candidaat in de theologie was door toedoen van Jacob Geel als taaldocent naar de Militaire academie geroepen, en de nieuwe leeraar moest den Koning op een audientie gaan danken voor de benoeming - was het Willem I die de tengere verschijning half ondeugend half belangstellend de vraag had voorgelegd, waar deze toch in de gelegenheid was geweest zoovele talen machtig te worden. En het was geen hovelingskunst maar wel stipte oprechtheid die den aankomenden geleerde daarop ontwijkend deed antwoorden:

Sire, ik hoop ze nog te leeren.

16 April '95

Jan Veth.