De Gids. Jaargang 59

[p. 178]

Aanteekeningen en opmerkingen.

De laatste woorden van Prins Willem I. - Dezer dagen is het XIe deel der Correspondance de Granvelle verschenen, waarin de brieven van het jaar 1584. Natuurlijk komt hierin het een en ander voor over den moord van Prins Willem. Een maand na het voorval, den 11^en Augustus, zendt de Bisschop van Doornik, Morillon, een getrouw correspondent van den Kardinaal, aan hem, die te Madrid woonde, o.a. den bekenden brief van Cornelis Aerssens, pensionaris van Brussel, den dag na den moord uit Delft aan zijn regeering geschreven, waarin de beroemde laatste woorden worden vermeld, die den doodelijk gewonde uit het hart en van de lippen waren gevloeid.

Wij weten dat de Spaanschgezinde katholieken aan de echtheid dier laatste bede, waarmee hun voorstelling van den zelfzuchtigen aartsrebel niet wel bestaanbaar is, nooit hebben willen gelooven. Zij loochenen die halsstarrig, doorgaans onder een door niets gestaafd beweren, dat de dood te plotseling is geweest dan dat de stervende zelfs die enkele woorden nog had kunnen uitbrengen. Morillon beseft natuurlijk ook al, dat die woorden in geen geval gesproken mogen zijn, maar hij is nog niet op de gedachte gekomen van den zoo overweldigend snellen dood, die het spreken belet zal hebben. Hij heeft een anderen grond voor zijn ongeloof, niet minder afdoende. Ik houd het er voor, schrijft hij, dat Aerssens liegt, want de moord is na den maaltijd geschied, toen de Prins zijn wijn ophad, en dan was hij altijd stomdronken: ‘Je le tiens mentir de ce qu' auroit dit ledict Orangier estant féru, puisqu' il advint après boire, lorsqu' il estoit tousiours raoust.’ -

[p. 179]

Al is de afleiding en de verklaring van het laatste woord, naar het schijnt, volgens de romanisten nog onzeker, aan de beteekenis valt wegens het verband niet te twijfelen. Na den eten was Willem van Oranje doorgaans tot niets meer in staat! Wat de haat zijn dienaars al niet ingeeft. De Bisschop moet zich bewust zijn geweest dat de Kardinaal, aan wien hij schreef, even goed als hij zelf, het tegendeel wist van hetgeen hij voorwendde te gelooven. Hoe vurig zouden zij beiden ter liefde van de goede zaak gewenscht hebben, dat hun vijand waarlijk den halven dag incapabel was geweest; hoe deerlijk hadden zij het tegenovergestelde ondervonden. Maar liever het onmogelijke verdicht dan de waarheid erkend, die den gehaten ketter tot onsterfelijke eer verstrekt. - Tegelijk met den brief van Aerssens zendt Morillon den Kardinaal ook de Latijnsche beschrijving toe, door een Delftschen katholiek opgesteld van de martelingen, waaronder de moordenaar ter dood is gebracht (hetzelfde geschrift dat onlangs te Rome teruggevonden en in Nijhoff's Bijdragen voor het eerst gedrukt is). Het lezen van dit aangrijpende verhaal, waarover hij in een brief van 1 Sept. aan zijn vriend en ambtgenoot Idiaquez spreekt, ontlokte den Kardinaal geen kreet van afschuw over zulk een mishandeling, aan een mensch door medemenschen aangedaan, maar de spijtige opmerking, dat de pijniging veel beter dan aan Balthasar Gerards besteed zou zijn geweest aan den Prins van Oranje: ‘que fuera mejor empleado en Oranjes.’ Teekenen zulke woorden de haters van Prins Willem niet even treffend, als de laatste, die hij gesproken heeft, het hem doen?

R.F.

*_**

Revue d'Histoire littéraire de la france. - De zuiver wetenschappelijke studie der Fransche letterkunde is, in Frankrijk zelf, langen tijd beperkt gebleven tot het gebied waarop zij geboren was, dat der Middeleeuwen. 't Scheen wel dat de nieuwere letterkunde, vooral die der klassieke perioden, uitsluitend het voorwerp moest blijven van de zoogenaamde ‘critique littéraire’; zij werd behandeld in de feuilletons der dagbladen en in de letterkundige tijdschriften of in smaakvol geschreven Essays.

Zeldzaam waren de zuiver historische onderzoekingen betreffende schrijvers en geschriften uit de XVIe en volgende eeuwen. En

[p. 180]

zoo zij al werden ingesteld, dan was het nog zeer moeilijk om uit een der periodieken een geschikt orgaan te kiezen voor het publiceeren der resultaten van zulk een onderzoek. De Romania behandelde bijna uitsluitend den ‘haut Moyen-âge’ en ging in geen geval verder dan de XVe eeuw; men was dus aangewezen op tijdschriften als de Revue Bleue of, als het een punt uit de geschiedenis der tooneelpoëzie betrof, op de Revue d'art dramatique. Maar de eerste bleven gaarne zuiver letterkundig; zij richtten zich immers tot het ‘beschaafd publiek’; de andere omvatte een te beperkt gebied. Iets als het belangrijke Duitsche Zeitschrift für französische (vroeger neufranzösische) Sprache und Litteratur bestond in Frankrijk niet.

In de laatsten jaren is daarin een gelukkige verandering gekomen. Onder de doctorale dissertaties die aan de Parijsche Letkundige Faculteit geschreven en verdedigd worden (men weet dat deze bijna altijd het werk zijn van mannen die hunne academische studiën reeds geruimen tijd achter den rug hebben) zijn er in den laatsten tijd eenige zeer goede verschenen gewijd aan de dichters der XVIIe eeuw, aan Malherbe, Racine, Thomas Corneille, aan den versbouw der klassieken, aan den stijl en de syntaxis der Renaissance-mannen, enz.

Ook is, twee jaren geleden, eene Société d'Histoire littéraire de la France gesticht, onder het voorzitterschap van den bekenden Académicien, den Administrateur van het Collège de France, Gaston Boissier, met mannen als Petit de Juleville, Paul Bonnefon, F. Brunot in het bestuur, en geleerden als Gaston Paris, Chuquet, Clédat, Lavisse, Monod, Nolhac, Picot, en letterkundigen of professoren als Claretie, Faguet, René Doumic, Larroumet en Lemaître in den Conseil d'Administration.

Deze ‘Société’ is in Januari van 't vorige jaar begonnen een driemaandelijksch tijdschrift uit te geven Revue d'Histoire littéraire de la France, dat, met de aflevering van 15 Januari ll., zijn tweeden jaargang is ingetreden. Elke aflevering, ruim honderd bladzijden groot, bevat, behalve boekbeoordeelingen en een zeer volledige en interressante ‘chronique’, langere en kortere - meestal korte - opstellen en bijdragen over bijzondere punten van historisch-litterarische beteekenis.

Op enkele dier studies vestig ik hier de aandacht.

Van meer algemeene strekking is het artikel van René Doumic

[p. 181]

waarmeê de Revue haar bladzijden begint, over het zedenblijspel, eene ‘esquisse de l'histoire d'un genre’. Den oorsprong der moderne comedie van Dumas en Augier zoekt de schrijver in het romantische drama en in den arbeid van Scribe. Haar einde ligt in het werk van Pailleron en Halévy. Zij moet thans plaats maken voor iets anders, voor een ‘théâtre d'analyse’ en een ‘théâtre d'idées.’ Opmerkelijk is de plaats die hij aanwijst aan Sardou: ‘Meer dan iemand heeft deze bijgedragen tot het vermaak zijner tijdgenooten; en toch heeft deze vruchtbare schrijver niets gevoegd bij het letterkundige werk, zelfs niet bij den “bagage dramatique” van zijn tijd. De geschiedenis van het tooneel zou zijn naam kunnen verzwijgen: niets wezenlijks zou aan die geschiedenis ontbreken.’

Pittig, met iets zeer oorspronkelijks in de voorstelling, is het aardige artikel van Emmanuel des Essarts, Le Romantisme classique (I, 2), een tegenhanger der bekende studies van Emile Deschanel, Le romantisme des classiques. Het romantisme dat heeft gezegevierd is eene ‘transaction harmonieuse’ geweest tusschen de nieuwere ideëen en de onvergankelijke tradities van den Grieksch-Latijnschen geest. Het bevat een zuiver klassiek element.

De bekende vorscher en bibliograaf Emile Picot geeft, in drie afleveringen, eene rijke verzameling van Fransche historische liederen der XVIe eeuw, eene voortzetting en aanvulling van het Recueil van de Roux de Lincy: nieuw gevonden liedjes o.a. betrekking hebbende op den slag van Pavia en de gevangenschap van Frans I.

In twee afleveringen (I, 2, 3) een lang stuk van Paul Bonnefon over den bekenden letterkundigen strijd tusschen Clément Marot en Sagon, waaruit Sagon niet schitterend te voorschijn komt.

Een aardig stuk van Victor Fournel, den bekenden uitgever der Contemporains de Molière, over de Contemporains et successeurs de Racine, le Clerc, l'abbé Boyer, Pradon, Campistron. Interessant in onze dagen, nu er een merkwaardige neiging is ontstaan om de ‘poètes décriés’, de mannen die door Boileau zijn afgemaakt, te rehabiliteeren. Toch schijnt Pradon het voorloopig nog niet van Racine te zullen winnen. Reeds door het feit dat hij Phèdre tot de verloofde van Thésée maakte, toonde hij zijne minderheid.

Zeer lezenswaard nog een artikel van Gustave Lanson over 't verband tusschen de helden van Corneille en de karakter-psychologie van Descartes: een merkwaardige overeenstemming tusschen het Traité des passions en de karakterteekening, vooral de hooge verheffing

[p. 182]

van den wil, in Corneille's tragedies. Vindt men bij Corneille zoo weinig louter passie zonder redeneering, zoo weinig ‘natures impulsives’, deze opvatting van het gemiddelde der menschen beantwoordt geheel aan Descartes' verrassende uitspraak: ‘er zijn maar heel weinig menschen die zich alleen door hun hartstocht laten leiden.’ De zedelijke veranderlng die in Auguste (Cinna) plaats grijpt, is tot in bijzonderheden bij Descartes, in zijn artikelen over de grootmoedigheid, terug te vinden. Die overeenstemming kan niet verklaard worden uit den invloed door den wijsgeer op den dichter of door dezen op den denker uitgeoefend; immers, toen Descartes' Traité verscheen (1649), had Corneille zijn voornaamste meesterwerken reeds geschreven; en, aan den anderen kant, de Nicomède, waarvan de hoofdpersoon, met zijn hooghartige ironie, ook bij Descartes zijn theoretische parallel vindt, is van 1651. Zij vindt hare verklaring in het menschentype van het begin der XVIIe eeuw. Corneille en Descartes hebben beide eene ‘forme d'âme’ beschreven die, uit de woelingen der XVIe eeuw voortgekomen, in hun tijd vrij algemeen bestond, en het ideaal waarnaar die ‘forme d'âme’ streefde.

De tal van kleine stukken der Revue: onuitgegeven documenten, brieven van Joachim du Bellay, van Beaumarchais e.a., de relaties van Montaigne met het hof enz., kan ik hier niet bespreken. Ik vermeld alleen het interessante kijkje in de werkplaats van Théophile Gautier, den lezer gegund door het afdrukken eener onuitgegeven redactie van het bekende laatste gedicht der Emaux et Camées, l'Art, die beter gecomponeerd en in sommige verzen veel fraaier is dan de ‘redaction définitive.’ 't Blijkt duidelijk dat in 't werk van dezen fijnen dichter elke verandering lang niet altijd eene verbetering was, ‘qu'il n'était pas le critique sûr qu'il croyait être.’

A.G.v.H.

* _* *

‘Zij hadden alleen het negatieve gemeen.’ - Ons letterkundig leven is in de laatste tien jaren zoo druk en zoo verward geweest, de richtingen hebben elkaar zoo herhaaldelijk gekruist, wie men dacht dat samengingen bleken soms zoo lijnrecht tegenover elkander te staan, dat hij die over 20, 30 jaar de geschiedenis

[p. 183]

der Nederlandsche letterkunde zal te boek stellen, aan den tijd tusschen 1885 en 1895 genaderd, met de zoogenaamde Nieuwe-Gidsbeweging geen raad zal weten.

Daarom moet elke aanwijzing van de zijde van hen die deze beweging meegemaakt en er een eerste rol in gespeeld hebben, dankbaar aanvaard en zorgvuldig bewaard worden. Met dat doel releveer ik de volgende bekentenis, die ik hier als ‘aanteekening’ zonder ‘opmerking’ overschrijf. Zij is van L. van Deijssel, komt voor in het Tweemaandelijksch Tijdschrift van Maart 1895 en luidt aldus:

‘De Nieuwe-Gidsschrijvers, essentiëel verschillend in geestelijke genealogie en konstitutie, hadden alleen het negatieve gemeen: de ontkenning der voorafgaande literatuur.’

J.N.v.H.