De Gids. Jaargang 56

[p. 199]

J.H. Hooijer.

Op het vriendelijke Arnhemsche kerkhof, op de hoogte, hebben wij hem den derden October ter ruste geleid. Een kleine groep mannen, verwanten en vrienden, bracht er hem; maar uit den wijderen kring van hen, die hij jaren achtereen met zijn fijne, teêre schetsen had bekoord, zag men er geen aan dat graf. Het scheen wel - ook naar de dagbladen te oordeelen, waarvan slechts een enkele een woord aan zijn nagedachtenis wijdde - alsof er, bij de tijding van zijn dood, in dien wijderen kring niets getrild had, alsof schier tot niemand het besef was doorgedrongen, dat ons land een fijnen geest armer was geworden. En dat heeft voor mij het leed over zijn dood nog verscherpt. Of overschat ik hetgeen Hooijer, van 1876 af, in verschillende afleveringen van ons tijdschrift heeft geschreven en werpt de herinnering aan den hartelijken vriend, aan zijn fijnen glimlach, aan zijn gezellig praten en niet minder gezellig luisteren, op zijn werk een te gunstig licht?

Wanneer ik Hooijer's arbeid hier vluchtig wensch te overzien, dan meen ik al wat het letterkundig essay nadert, al wat hij over Daudet, Eliot, Tolstoi schreef voorbij te mogen gaan en blijf ik liever stilstaan bij het meest eigenaardige wat zijn pen ons gaf: zijne novellen en kleine schetsen.

Reeds in een zijner eerste schetsen, de enkele bladzijden die ‘Monaco’ tot opschrift dragen, in De Gids (van Mei 1878), vindt men den scherpen opmerker, wien de humoristische zijde van menschen en dingen niet ontgaat - met nog iets er bij, waaraan hij ook later in verschillenden vorm, telkens waar het pas geeft,

[p. 200]

uiting zal geven. Daar in Monaco is zijn Nederlandsch hart pijnlijk getroffen. Adellijke en niet adellijke leegloopers dooden er hun tijd met den tir aux pigeons, dien laffen wreeden duivenmoord. En als hij ons met ingehouden verontwaardiging dat spel beschreven heeft en van de dappere schutters spreekt, waartoe sommige beruchte exemplaren van de Parijsche jeunesse dorée, enkele Amerikanen, een paar Engelschen behooren, dan lezen wij: ‘Wij meenden in dien kring een hooggeplaatst persoon te ontdekken, dien 't ons, Nederlanders, zeer deed dáár te zien.’ Hij keert zich van dit weerzinwekkend schouwspel af, en werpt een blik op de Middellandsche zee; en hij denkt aan de dagen, dat bestevaers schepen datzelfde water kliefden, ‘dat Holland's driekleur zijn breede schaduwen wierp over deze schoone zee, dat Holland's prinsen - paf, klinkt het weder uit de verte’...

Aan zulke trekjes herkent men niet enkel den kunstenaar, die met één enkele penseelstreek, schijnbaar achteloos neergeworpen, het licht brengt waar hij het hebben wil, maar ook den vaderlander, wien de eer van zijn land ter harte gaat boven alles. Geen korter of langer verblijf in den vreemde heeft dat gevoel bij Hooijer kunnen verzwakken. Wat kon die schijnbaar kalme man zich opwinden, wat kon de zachtzinnige bitter worden, wanneer hij sprak over dragers van historische Nederlandsche namen, die in niets-doen, in nutteloos geld verteeren, hun tijd, hun geest en hun gezondheid verkwisten, of wanneer hij bij een jonger geslacht - revenu de tout, zonder ooit ver van huis te zijn gegaan! - die geestdrift, die veerkracht, dat zelfvertrouwen miste, zonder welke een klein volk zich toch op den duur niet staande kan houden. Men leze er de bladzijden ‘Onze nationaliteit’ op na, in De Gids van December '82, welke hem, in gezelschap van Prof. Spruijt, een slecht gehumeurden uitval van Huet op den hals haalden. Maar ook, hoe innig verheugde hij zich wanneer hij teekenen van krachtig leven bespeurde: toen in '88 onze schilderschool te München, waar men weet wat kunst is, zoo flink te voorschijn trad, en hij getuigen kon: de Nederlandsche kunst heeft den vreemdeling voor den stijven, ongevoeligen Hollander een hartelijker gevoel doen opvatten. ‘Onze schilders hebben ons veel goed gedaan te München’.

Toen Hooijer in 1881 zijn ‘Examen te Harder’ had geschre-

[p. 201]

ven, kon men denken, dat Nederland een humorist van het beste gehalte rijker was geworden. Wat hij te vertellen had was niet meer dan een anecdote, als men wil, een grap, de geschiedenis van een slip of the pen van Meester Slop, die in de advertentie voor een bewaarschooljuffrouw het welbekende P.G. vergeten had. Maar wat wist hij van dat eenvoudig gegeven te maken! Wat klonk die lach helder en ongedwongen, welk een kostelijke komische tooneeltjes vertoonde hij ons op dat Noord-Hollandsche kaasdorp! Dat moest hij hebben bijgewoond; die burgemeester, die boeren met hun wederhelften moesten portretten zijn; maar om ze zóó weer te geven, om de grappige tafereelen zóó te schikken en er zulk een licht op te laten vallen, dat men ze nog na jaren vóór zich ziet - dien rit in speelwagentjes van de aanlegplaats van de stoomboot naar het dorp, dat tooneel in de bedsteden, het proefje Fröbelen door de vroolijke Sophie Cuzette - daarvoor was heel wat meer geest en heel wat meer goede smaak noodig, dan men bij de Nederlandsche humoristen uit den tijd na de Camera Obscura pleegt aan te treffen.

Zóó echter zouden wij hem nooit meer hooren. Wel bleef hij een oog houden voor de dwaze zijde van het menschelijk leven; hij geeft ons ook in zijn latere novellen, o.a. in den aanvang van dat anders zoo diep weemoedig ‘Miserere’, in de beschrijving van de reizigers uit het hôtel National te Lucern, voortreffelijke komische typen te genieten; maar voortaan zou, waar die menschelijke dwaasheden hem troffen, een fijn ironische glimlach den gullen schaterlach vervangen. Niet meer het grappige geval, maar kleine levensdrama's koos hij tot onderwerp voor zijne novellen, eerst in ‘Rose en Fadette’, het ‘niet verzonnen’ verhaal, waarvoor Parijsche herinneringen hem de stof leverden, gelijk wij ook aan Parijsche herinneringen het fijn geteekend beeld danken van de beminnelijke Fransche protestante, Mademoiselle Cécile, uit de ‘Herinneringen uit Frankrijk’; later in ‘Een wilde vogel’, waar zijn phantasie hem een roerend tafereel van een moeder en een zoon in de pen gaf, zoo fijn van toets en trillend van diep gevoel, - en in nog zoo vele anderen.

Allengs klinkt zijn toon inniger en teerder, wordt zijn blik op het leven ernstiger en droever. Het moeizaam bestaan van kleine luidjes, die ‘achterop’ zijn geraakt, van de onderwij-

[p. 202]

zeres die te vergeefs blokt voor haar examen (‘Adèle’); het leven van den onhandigen kamergeleerde en van zijn zoontje, den ziekelijken, stillen, droomerigen, kleinen Abraham, den ‘laatste der Barlets’; het aangrijpend familiedrama, dat den achtergrond vormt van ‘Miserere’, geven hem bladzijden in de pen, vol diepen weemoed, waartusschen nu en dan een frisch, zonnig tafereeltje, als Adèle's rit in de diligence in gezelschap van de twee studenten en haar aankomst bij hare vriendinnen buiten, als bij verrassing te voorschijn treedt.

Men vroeg wel eens, of er niet soms wat gekunstelds was gekomen in de wijze van uitdrukken, of niet hier en daar de moeten zichtbaar waren van een langere of kortere worsteling niet den vorm en met de taal, - en naarmate de novellist, gelijk in de beide laatstgenoemde novellen, dieper greep, de zielkundige ontleding verder voortzette, was het begrijpelijk dat hij den vorm met nauwlettender, haast angstvallige zorg behandelde -; maar slechts weinigen, die, wat ze ook hadden aan te merken, niet onder den indruk geraakten van zooveel teer gevoel, bij zulk een artistieken vorm.

Was die indruk blijvend, en werd Hooijer door een steeds aangroeienden kring van lezers gewaardeerd? Hij zelf geloofde het niet. Bij de toezegging van een paar schetsen, eenige jaren geleden, schreef hij mij: ‘... Maar men moet een weinig spaarzaam zijn, want men wordt gauw oudbakken. Daaromtrent maak ik mij geen de minste illusie. Als het publiek uw manier goed kent en het nieuwe er af is, vraagt het om wat anders. Iedere schrijver, gelijk iedere dominé, blijft daarom wel zijn kring houden, dien hij voldoet en die hem blijft volgen; maar het groote publiek verloopt’.

En dien bescheiden toon nam hij steeds aan tegenover zijn werk. Wanneer een van ons hem een vriendelijk woord zeide over een bijzonder geslaagde novelle of een treffende bladzijde, dan bloosde hij, glimlachte en niet dan aarzelend scheen hij het oprecht gemeend compliment aan te nemen.

Het is mogelijk, dat Hooijer gelijk had, toen hij sprak van het verloopen van het groote publiek. Maar, al is het dan ook niet gebleken bij zijn dood - wij, Hollanders, zijn zoo weinig expansief en zoo bang om ons ‘aan te stellen’! - ik kan niet gelooven dat het kleinere publiek, de kring waarvan hij in zijn brief sprak, niet, als wij, zijn heen-

[p. 203]

gaan diep zou betreuren als het heengaan van een goed vriend.

Op de hoogte rust hij. Daar was de plaats van den man, die, al had hij het leven lief in zijn duizenderlei schakeeringen, telkens weer naar omhoog zag, zoekend naar een steunpunt boven deze wereld; van den man, dien niets heeft kunnen schokken in zijn geloof aan de toekomst, aan wat hij, op de allerlaatste voor ons tijdschrift geschreven bladzijde, genoemd heeft ‘de verwezenlijking van de idee der menschheid onder hooger licht, dat langzaam opgaat over verstand en hart’.

En nu, al zullen wij zijn stem niet meer hooren, zijn vriendenblik niet meer opvangen, aan Hooijer's beminnelijk idealisme, zooals het zich in zijne novellen en schetsen uitsprak, zullen wij, en velen met ons, nog lang ons het gemoed blijven verwarmen.

J.N. van Hall.