De Gids. Jaargang 56

[p. 162]

Een leesboek voor jongens.

Analecta. Nederlandsch Leesboek voor de laagste klassen van Gymnasia, Hoogere Burgerscholen en Normaalscholen. Bijeengebracht door Dr. B. Leeraar. - Utrecht H. Honig. 1892.

Over dit nieuwe Leesboek voor onze jongens wenschten wij onze gedachten wel uit te spreken. Men mag er anders over denken. Wij bedoelen tot gedachtenwisseling op te wekken. Het ‘Iets Vooraf’ van den verzamelaar noopt ieder die belang stelt in zijn jongens en in de school, noopt onderwijzers en leeraren, tot partij kiezen, voor of tegen. 't Is niet het boek zelf, dat kiemen van verdeeldheid in zich draagt. Dáárvan is niets dan goed te zeggen. Hier en daar grijpt de ‘deskundige’ naar pen of potlood om een drukfout te delgen. Maar het is overigens door en door een mooi jongensboek. De tweede helft is wat hooger dan de eerste; niettemin wedijveren de eerste bladzijden met de laatste, wie mooier zullen zijn. Geen jongen zal hel welbekend epitheton ‘flauw’ d.i. zonder aantrekkingskracht voor de jongensziel, over de lippen komen bij deze altijd boeiende lectuur. Het zit 'em in de stof en het zit 'em in den vorm. Aan 't vertellen zijn hier: Jaeger, Weruméus Buning, Van Lennep, De Bull, Van Nievelt, Schimmel, De Veer, Van Duyl, Brunings, Wolterink, Van der Vliet, Van Rees, Mulder, Oltmans. Er is in hunne verhalen een schat van moedertaal, en evenwel blijven zij steeds in onmiddellijke aanraking met de natuurlijke spreektaal. Natuurlijk is het gansche boek, in-natuurlijk. Het heeft in zijn geheel iets van een krachtige, frissche, energieke menschenziel. Mannelijke en nationale deugden worden er in gevierd. Het is geen toeval, dat wij ons in zoo menig stuk op zee bevinden. Dan weer zijn wij in de school; elders nemen wij deel aan het jongensspel. Dat voelen we, dat de verzamelaar een man is, die

[p. 163]

weet, wat een jongen toekomt en ook, hoe hij behoort te zijn, uit welke knapen mannen groeien. Daar klinkt ook een heldere lach door deze bladzijden. Dr. B. is òf zelf nog jong, òf hij is een dier ouden, die een bewijs zijn, dat hij nooit jong geweest is, die het diep in zijn hart en in zijn daden niet altijd blijft. Het is niet bij toeval, dat dit een boek is vol karakter.

Energie ligt ook in het ‘Iets Vooraf,’ in den stijl. ‘Het Nederlandsch,’ zegt hij, ‘schijnt weinig aantrekkelijks te hebben. Hoe weinigen van de leerlingen lezen de leesboeken voor zich zelf.’ Hier zit een argument in. ‘In dezen bundel’, durft hij beweren, ‘is bijeengebracht wat klassen leerlingen aantrekkelijk vonden.’ Hierin is het juiste gezichtspunt aangeduid. ‘Misschien’, leest men verder, ‘is de smaak van mijn discipels ook die van lezers en lezeressen van denzelfden leeftijd.’ Dit mag Dr. B., dunkt ons, in welke provincie hij ook thuis is, 't zij in Holland, in Brabant of in Friesland (er zijn veel Friesche stukken in Analecta!), gerust vertrouwen. Van vele der bestaande boeken zegt hij: ‘Het is meerendeels “mooi” boven zijn bereik. Het is eer aantrekkelijk voor ons, - wij kozen het ook; - éér goed nog voor de vorming van onzen smaak en ons schoonheidsgevoel.’ Daarom heeft hij zijn jongens laten kiezen. ‘Voor mijn jongens’ klinkt het in de opdracht.

Nog een ander punt wordt hier aangeroerd.

‘Het lezen van goed Nederlandsch moet tevens leeren om goed Nederlandsch te schrijven.’ ‘Maar waarom schrijft de Nederlander dan, ondanks zijn vele “mooi” Nederlandsche lees- en leerboeken, toch meestal zoo slecht; en vaak zoo'n onmogelijke taal?’ Antwoord: ‘De meeste voorbeelden, die den leerling worden voorgehangen zijn voor hem te hoog en te mooi.’

Het zou ons niet verwonderen, als velen hierin medegingen, met den schrijver van meening, dat onze leerlingen te weinig natuurlijk Nederlandsch lezen, om ooit gemakkelijk en goed te leeren schrijven. Ook hierin: ‘Men late ze vooral proza, weinig poëzie lezen.’ Hier schuilt niets achter.

Maar wij laten ons niet uit het hoofd praten, Dr. B., dat er in uw voorbericht niet meer staat, dan ‘leerlingen’ er uit lezen zullen. Trouwens voor leerlingen hebt gij dit ook niet geschreven. ‘Vooral proza, weinig poëzie’! Goed. Maar er volgt: ‘dan nog zooveel het nu reeds doenlijk is, in de spreektaal, zoo natuurlijk en los mogelijk geschreven.’ Ik cursiveer. Wat beteekent dat: ‘zoo-

[p. 164]

veel het nu reeds doenlijk is’? Wilt Gij schrijven, zooals men spreekt? Gij schrijven, zooals Gij spreekt? Ik schrijven, zooals ik spreek? Hij schrijven, zooals hij spreekt? In de toekomst zullen wij zoo doen, is uw antwoord. Het kan u niet onbekend zijn, welk ‘een klove er gaapt’ tusschen schrijf- en spreektaal bij ons. Ik houd het er voor, dat Gij het al te goed weet. Daaruit komt uw verzet juist voort. De schrijftaal is, naar uw smaak, niet natuurlijk meer; zij heeft de natuur uitgeschud. Ge keurt het niet goed, dat men zegt, dat uwe jongens zeggen: ‘Willem III heeft zooveel jaren op den troon van Nederland gezeten’ of ‘doorgebracht’. Dat vindt ge mal. Afkeuren doet Ge, al dat ‘aanwenden’ van woorden in overdrachtelijk gebruik, als in dat gebruiken de ziel van het woord, d.i. de eigenlijke beteekenis gesmoord wordt. ‘Hoop koesteren’ moet niet gelijk zijn met ‘hoop hebben’: er moet spraak zijn van ‘koesteren’, als het zin hebben zal. Gij erkent immers, dat die schrijftaal nog vol beste elementen zit? Maar, het is onmogelijk, dat ben ik met u eens, de menigte die stilistische juistheid te leeren, die de zin en het leven is van het schijnbaar zinlooze en onbezielde. Voor alles wilt ge natuur. Het is een mooi willen. Ik echter voed (voed, begrijpt ge) de geheime vrees, dat er al heel zonderling Nederlandsch gezien zal worden, als ieder zijn natuur gaat volgen. ‘Zoo natuurlijk en los mogelijk’, schrijft ge. Maar Gij gelooft toch, dat onze natuur ingetoomd, geleid en verzorgd worden moet; Gij weet ook wel, dat ‘zoo los mogelijk’ bij velen losbandigheid is. Ik heb iets tegen uw stelling.

Doch Gij hebt nog meer te zeggen, en dit verzoent me. ‘Geen artistiek, of zoogenoemd boeke-Hollandsch.’ Een oogenblik dacht ik, dat deze beide door u vereenzelvigd werden. Toen viel mijn oog op de komma. En er volgt: ‘Het eerste past den taalkunstenaar, het andere niemand.’ Nu kan ik niet anders dan ‘Bravo!’ roepen. Gij accepteert dus het ‘Potgieteriaansch’, het ‘Hooftiaansch’, de taal van den Nieuwen Gids. Eigenlijk kan ik nu wel geheel met u medegaan. ‘Men stelle voor niemand meer den eisch’, licht Gij het nog eens toe, ‘'t allerminst den leerling, om “mooi” te schrijven; maar eenvoudig, ongekunsteld en ongedwongen;’ en - ‘die hieraan niet genoeg heeft, zal zich zelf wel helpen.’ Dit laatste is weer voor den echten taal-artist. Het is uitnemend gezegd. In de artisten ligt het al, voor zij bij u en mij op school komen. Gij zijt niet tegen Potgieter, noch tegen Da Costa. Eigenlijk is het

[p. 165]

dit, wat ge den menschen toeroept: ‘Weest u-zelf. Artisten zijt gij niet. Praat de artisten niet na. Maar wilt hierin niet voor hen onderdoen, (en wilt dit van hen leeren), dat gij natuurlijk zijt.’

Ik heb iets tegen uw stelling, zei ik. En evenwel ga ik met u mede. ‘Men gaat,’ vind ik nog in Uw voorbericht opgemerkt, ‘in onze litteratuur meer en meer eenvoudig, ongekunsteld proza schrijven.’ Hier hebt gij aan het mooie, losse proza van Van Deysel en Van Eeden en anderen gedacht. Daarin hebt Ge een waarschuwing gelegd. Welnu, ik heb geen lust om ouderwetsch te worden; ik wil niet op den oever blijven staan kijken; ik vaar mee op den stroom. Daar komt een nieuwe taal. De tegenwoordige taal is driehonderd jaar oud; zij is in haar laatste dagen. Ik help de nieuwe voorbereiden. Al wat jong is moet helpen.

J.H. van den Bosch.