De Gids. Jaargang 56

[p. 578]

Bibliographie.

Everardus Johannes Potgieter. Persoonlijke herinneringen van Nicolaas Beets. Haarlem, De erven F. Bohn, 1892.

Naarmate het aantal afneemt van hen, die Potgieter in de eerste jaren van zijn optreden gekend hebben, behoort men dankbaarder te zijn aan die mannen, die zich de moeite willen getroosten hunne herinneringen te boek te stellen aan den vermaarden letterkundige, in wien De Gids zijn eersten en krachtigen leider eert.

Thans is het Beets, die ons de vroegere en latere verhouding tusschen hem en Potgieter leert kennen. Zeer druk is het verkeer tusschen de beide mannen niet geweest: daarvoor liepen hunne richtingen, hunne sympathieën, hunne karakters te veel uiteen. Kenmerkend voor dat uiteenloopende is zeker, dat de Camera Obscura Potgieter nooit recht heeft willen smaken. Na de zoet-zure beoordeeling van den 2^en druk in De Gids van 1841, heeft hij zich over dit boek niet meer uitgelaten, ook niet toen het in 1851 met ‘De familie Kegge’ en ‘Gerrit Witse’ verrijkt werd.

Het verwondert ons dan ook niet, bij Beets te lezen: ‘Om de volle waarheid te zeggen, vond ik hem van de eerste ontmoeting af, geen man geheel naar mijn hart en, hoeveel achting wij elkander ook hebben toegedragen, hoe groot een prijs wij ook op elkanders vriendschap leerden stellen, tot een volkomen innerlijk harmoniëeren kwam het niet; slechts tot een beurtelings, en somtijds gelijktijdig, afstooten en aantrekken.’ Potgieter's ‘rondheid’, waarop hij zich vrijwat liet voorstaan, deed Beets nogal eens denken aan het schoenmakersmes, dat (zie Constantijn Huijgens) ‘óók rond, maar scherp’ is. Al prijst Beets Potgieter als ‘evenzeer een man van gemoed als een man van geest’, hij laat er op volgen: ‘Een meegaand man was hij echter niet. Zelden en ongaarne was hij het met iemand eens, en buitengewoon sterk waren zijne antipathieën, onverzoenlijk zijne vooroordeelen; er was veel, dat hem ergerde, en wat hem ergerde, ergerde hem hevig, wat hem ééns geërgerd had, bleef hem lang bij.’ Het schijnt dan ook, ondanks de achting, die zij elkander toedragen, somwijlen tot een vrij heftige woordenwisseling tusschen Potgieter en Beets te zijn gekomen, en het is zeker bij die gelegenheden dat de opsteller van deze ‘Herinneringen’ van Potgieters ‘lichtgeraaktheid’, van zijn ‘ontevredenheid met zijn maatschappelijk standpunt’, van zekere jaloerschheid tegenover klassiek gevormden een indruk ontving, welke sedert niet schijnt te zijn uitgewischt. Het scherpst trad de ‘incompatibilité’ van levensopvatting en geloofsovertuiging tusschen den scherpen P. en den zachten B aan den dag in het artikel ‘Piëtis-

[p. 579]

tische poezy’ van eerstgenoemde, in 1853 verschenen, en het antwoord dat Beets hierop gaf in ‘De Recensent’ van hetzelfde jaar, een antwoord dat hij belangrijk en weinig bekend genoeg gevonden heeft om het hier nog eens in zijn geheel te doen afdrukken.

Met hetgeen verder, uit brieven van 1836 en 1837, over Potgieters betrekking tot De Gids valt af te leiden - vervolledigd door de belangrijke bijzonderheden welke de heer Groenewegen in het Handelsblad van 13 Maart jl. mededeelde - en met de fraaie versregelen, in 1835 ter gedachtenis aan Drost voor Beets' Vriendenalbum geschreven, vormen deze ‘Persoonlijke herinneringen’ een kleine, maar welkome bijdrage voor Potgieters letterkundige biographie.

Brieven van Multatuli. Minnebrieven-tijd. 1861. Amsterdam, W. Versluys 1892.

Een verzameling van brieven, waarvan de inhoud vaker terugstoot dan aantrekt, maar die men toch niet ongelezen kan laten, omdat zij in zulk een nauw verband staan tot de Minnebrieven.

De bijzonderheden uit Multatuli's intiem leven hebben alleen aanspraak op onze belangstelling - werd vroeger in dit tijdschrift gezegd - voor zoover zij in onmiddellijk verband staan tot den litterairen kunstenaar, den openbaren persoon; voor zoover zij ons de omstandigheden leeren kennen, waaronder het kunstwerk geboren is en zoo tot verklaring en waardeering van dat kunstwerk dienen. Zoo ook hier. Vol van zijn goed recht - wij zijn in 1861, een jaar na de verschijning van den Havelaar - blijft Multatuli aandringen op rehabilitatie, op herstel in een hooge, eervolle positie; geldgebrek gaat voort hem te irriteeren; en dan treedt er, tusschen, of liever: naast hem en zijne vrouw, een 19jarig meisje met een vurig, hartstochtelijk gestel, geavanceerde begrippen en veel talent: zijn nichtje Sietske, dat haast dagelijks met hem inaanraking komt en bereid zou zijn de plaats van Tine met deze te deelen, een gezindheid die door Dekker schijnt te worden aangemoedigd. Haast naïef zijn Multatuli's uitlatingen tegenover zijne vrouw op dit punt: ‘Hare overgegevenheid aan mij, tegen gewoonte, zeden en omgeving moet je mooi vinden.... Ik heb haar honderdmaal gezegd, dat je een groot gemoed had, dat ik vrij was, dat je geen band voor mij was, maar een steun...’ - en zoo voort.

Maar het belangrijkste, of liever eenig belangrijke, in deze is, dat de verhouding tot dit meisje van invloed blijkt geweest te zijn op de verschijning van de Minnebrieven. Reeds een jaar te voren had Multatuli aan Tine geschreven (Brieven. 1860, p. 108/9): ‘Ik ben puur verliefd op Sietske’ en verder: ‘Denk altijd als ik amourettes heb, of zoo iets, dan heb ik verve... 't is mij de stof waaraan zich de vlam hecht.’ En in overeenstemming daarmede schrijft hij thans: ‘Klaag niet over mijne verhouding met Siet. Zij inspireert mij.’ Van nu af is hij vol van zijn arbeid: de Max zal er niets bij zijn; ‘het is alles: poezie, sarcasme, politiek, wellust, scherpte, logica, godsdienst... in een stijl als bliksems... ze hebben nooit zoo geschreven: muziek en onweer.’ In verband met zijn enthousiasme voor Sietske, en zijn toespelingen op de bestaande verhoudingen, vat Tine niet aanstonds wie Multatuli onder zijn Fancy verstaat. Hij moet het haar uitleggen: ‘Fancy is Fantaisie’, en hij knort op haar, omdat ook zij, net als 't publiek, zijn fancy niet begrijpt, en - jaloersch is op Fancy! ‘Domme meid!’

Zoo blijkt het hoe ook de Minnebrieven, die geniale fantaisieën vol hartstocht en poezie, in enkele weken slechts op het papier geworpen, zich nauw aan Multatuli's leven aansluiten.

[p. 580]

Woordenboek der Nederlandsche taal. Tweede reeks. Dertiende aflevering. Ontoerekenbaar - Onvast. Bewerkt door Dr A. Kluyver, met medewerking van Dr. C.C. Uhlenbeck en Dr. W.L. de Vreese. 's-Gravenhage en Leiden, Martinus Nijhoff, A.W. Sijthoff. 1892.

De medewerking van den Zuid-Nederlandschen taalgeleerde, Dr. de Vreese, blijkt in deze aflevering o.a. uit het veel grooter aantal citaten uit Vlaamsche schrijvers dan vroeger in het Woordenboek voorkwam. Het is te verwachten, dat hierdoor de sympathie voor dit groote werk ook in Zuid-Nederland zal toenemen. Intusschen spreekt het van zelf, dat niet op het aantal der aangehaalde schrijvers, maar op de belangrijkheid der aanhaling het gewicht behoort gelegd te worden. Het is niet te verwachten, dat Dr. de Vreese, alleen om zijn landgenooten te believen, zijne onderzoekingen zal uitstrekken tot schrijvers van den derden of vierden rang, die bezwaarlijk als gezaghebbend kunnen gelden. Behalve de oudere Vlaamsche taalvormen en woorden, zijn voor ons, Noord-Nederlanders, van belang de nog in gebruik zijnde Vlaamsche woorden, die door hunne schilderachtigheid of hun eigenaardigen klank aan de taal een groote bekoorlijkheid kunnen geven. Met veel van die uitdrukkingen kunnen wij tot verrijking van onze taal ongetwijfeld ons voordeel doen, gelijk de Zuid-Nederlanders, door kennis te nemen van de taal der beste Noord-Nederlandsche schrijvers, de hunne versterken en van vreemde indringers (Gallicismen) zuiveren kunnen.

Wie verder deze aflevering doorbladert, zal verbaasd staan hier een groot aantal woorden te vinden die, hoewel sommigen veel eigenaardigs hebben, geheel verouderd zijn en waarvan enkelen alleen bij weinig bekende auteurs gevonden worden; zoo: ontselven (zijn zelfstandigheid doen verliezen), ontseeplen (ontvallen, bijv. van tranen), ontroerte (ontroering), ontruiten (ontrooven), ontschijnen (aanbreken, van den dag) - en tal van anderen.

Zoo ziet men de taal zich ontwikkelen en ontplooien. Terwijl sommige woorden haar ontvallen, wier ontstentenis menig schrijver vaak ontrieft, ontstaan er weer anderen. Zelven die taal nooit te ontwijden en bij anderen ontzag voor haar aan te kweeken, is de beste wijs om te zorgen, dat wij - om een woord te gebruiken, in deze aflevering uit Wolft en Deken's Brieven van Abraham Blankaart aangehaald - niet ‘ontvaderland’ worden.