Logo DBNL
De Gids. Jaargang 52 (1888)

De Gids. Jaargang 52

(1888)– [tijdschrift] Gids, De–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Marine-Studiën van de 17e eeuw.

De scheepshuishouding in de XVIIe eeuw.

Uit de brieven, die de domenie's zoon van Krietwert - met wien mijn lezers bij een vorige gelegenheid kennis maakten1) - aan zijn vader, den eerwaarden Henricus Dutenius, schreef, blijkt telkens, dat de brave jongen niet was wat men een ‘oorlogsman’ noemt.

Toch had hij zijn ouden vader bijna met tranen in de oogen gesmeekt om meê te mogen gaan met den ons ook van vroeger bekenden jonker Sicco van Heme Heminga, toen deze voor de tweede keer naar zee zou gaan. - Hij zou zoo gaarne ‘het zwaard aangorden’, om den vijand zijns vaderlands zijn bekomst te geven.

Ik geloof echter niet, dat de zachte Johannes in zijn verder leven op den Oceaan (hij is later ziekentrooster en geheimschrijver geworden en is dat nog jaren lang gebleven) veel vijanden eigenhandig heeft verslagen. Daarvoor was zijn gemoed te teer en medelijdend; al had hij dan ook misschien in een oogenblik van opgewondenheid den vijand een houw kunnen geven, om zich of een ander te verdedigen. Bang was hij niet, al zei dan ook de heelmeester van 't Kasteel van Walcum, dat Johannes te ‘weekmoedig was van herte’ bij het verbinden der gekwetsten.

Wij lezen namelijk, dat Johannes in den beginne bij den heelmeester ter assistentie was geplaatst, doch uit deze betrekking om bovengenoemde reden al spoedig was ontslagen. -

Maar, zooals Johannes in een van zijne brieven aan zijn vader schreef, was toch ook deze heelmeester iemand, die zelfs voor dien tijd nog al hardhandig was bij zijn werk.

Zijn zalven maakte hij altoos een derde of een vierde sterker, dan zulks in het boek van de ‘Secreete Konsten’ (een geneeskundig werk van dien tijd) was voorgeschreven. Hij beweerde, dat de zalven dadelijk na de gereedmaking veel van deszelfs kracht verloren en men daarop moest rekenen en bedachtzaam zijn, door aan hunne sterkte iets toe te voegen, ‘komende zulks later den lijder ten goede’.

Dit laatste werd door Johannes wel eens betwijfeld, evenals de doelmatigheid van de gloeiende ijzers, die, volgens hem, door den heelmeester wel wat heel gauw werden aangelegd.

De heelmeester was een groot voorstander van uitbranden en stelpen van bloed met het gloeiende ijzer. Hij voldeed altoos zeer ‘naarstiglijk’ aan de voorschriften van den ‘Artikel-brief’ van Hunne Hoogmogendheden, wat betreft de daarin voorkokomende verordeningen omtrent het gedrag en beleid van ieder schepeling vóór en tijdens het gevecht.

Van den heelmeester werd daarin gezegd, dat hij onder het gevecht zich in de bottelarij, of liever nog, in de kombuis diende te plaatsen, ‘houdende aldaar de zalven gereed en de ijzers in 't vuur’.

En vooral dit laatste schijnt een bijzondere liefhebberij van den geleerden chirurg geweest te zijn, die echter ook op ander gebied ‘specialiteit’ schijnt geweest te zijn, want wij lezen verder van hem, dat hij ook met den heer Capitein wel eens oneenigheid had, omdat hij dezen altoos een zeker soort van aftreksel of thee wilde doen drinken, omdat, volgens zijn beweren, de kommandant veel aanleg had voor een beroerte en dat hij zichzelven den dood bezorgde, omdat hij te veel at en dronk.

Nu, daar was misschien wel wat van aan, want de ‘dikkert’, dien we nu door de gedenkschriften van Adriaan van der Lande1) al een weinig kennen, hield werkelijk veel van een lekker kluifje en een hartigen dronk. Het waren verbazend groote glazen en kroezen, die hij in éénen teug kon ledigen.

‘Ik zoude Uwe Edelheid zoo gaarne deze thee willen zien drinken’, zei dan de chirurg, die dan tevens voor den zóóveel-

sten keer al de schoone eigenschappen van zijn recept opnoemde. Vooral werkte het, volgens hem, op eene ‘luie en zwaarmoedige bloedsverdeeling en gang’, terwijl het, zoo noodig, ook eenen ‘krampstillenden invloed’ had.

Doch kaptein Wietse, die een vijand was van alle geneesmiddelen, wilde ook van deze kostelijke thee niets weten.

‘Drink jij zelf dat leelijke goed, ouwe kwak!’ zei hij dan zeer onvormelijk tegen den geleerden Aesculaap, die zich natuurlijk over dit gezegde alles behalve gesticht gevoelde en zich later meer dan eens beklaagde over de minder ‘ordentelijke’ en ‘onhoofsche’ manieren van den heer Capitein, die, het is waar, zich daaraan wel eens meer schuldig maakte.

Wietse stoorde zich niet veel aan de voorschriften van de ‘etiquette’. Als een van de ‘appoincté's’ of adelborsten zich schuldig maakte aan het een of ander vergrijp, kreeg deze soms bijzonder leelijke dingen naar zijn hoofd; niet alleen figuurlijk, in een beeldrijken stijl, maar letterlijk, in den vorm van eene zeer voelbare handtastelijkheid. En dat gaf wel eens aanleiding tot klachten van de betrekkingen van deze jeugdige zeeleeuwen, waaronder er meer dan een was van oud-patricische en adellijke familiën.

Maar ook dat kon Wietse niet schelen, want hij was strikt rechtvaardig en was goed voor dengene, die zijn plicht deed en goed zeeman bleek te zijn, zooals b.v. jonker Sicco, van wien hij veel hield en die altoos door hem gebruikt werd, als er iets bijzonders moest gebeuren. Doch ook Johannes Dutenius stond bij hem in de gunst, al was deze dan ook alles behalve zeeman of soldaat. Hij plaatste hem, nu het bij den heelmeester niet ging, bij den Heer ‘Schrijver’ van 't Kasteel, om dezen te assisteeren ‘bij het te boek stellen’ van alles wat aan boord voorviel en ‘aanteekeningswaardig’ werd geacht.

Dit gaf een groote verandering in het leven van onzen Johannes. Tot dusverre liep hij voortdurend achter den heelmeester, als deze de gewonden ging bezoeken, of wel, volgens de voorschriften, 's morgens met zijn instrumenten en zalven-kist ‘voor den mast’ kwam, om de ‘maats’, die zulks verlangden, te helpen, nadat Johannes als ‘onder-meester en knecht’ met luider stemme 's mans komst had aangekondigd met de woorden: ‘Wie moet er bij den meester?’ - Doch, zooals Johannes in zijn brieven zegt, gewoonlijk waren er weinige, die uit de

kist bediend wenschten te worden en waren zij eenigzins vreesachtig voor dezen chirurgischen tempel.

Nu echter zat Johannes maar dapper te schrijven, en aan deze betrekking zijn wij tevens vele van zijne aanteekeningen en notities verschuldigd; want bij den heer schrijver kreeg hij inzage van al de Artikelbrieven, Instructiën, Verordeningen en wat dies meer zij. De Capitein moeide zich weinig met deze zaken, hij liet alle ‘lees- en schrijfwerk’ over aan Johannes en den opperschrijver, die tevens ook het toezicht hadden en de administratie van de victualie of etenswaren.

Deze ‘etenswaren’ schijnen nog al van een solide natuur geweest te zijn.

‘Ziehier vader - schrijft Johannes - eene opgave van den dagelijkschen kost, 't geen u tevens een denkbeeld kan geven, dat uw zoon Johannes hier aan geen honger lijdende is, ofschoon toch de zeekost wel eens op den duur naar iets doet verlangen, dat meer frisch en groenig is.’

En nu volgt de ‘spijslijst’, het menu van iederen dag:

Zondags, voor zes personen aan een bak.

‘De vroegkost: een bak grutten met pekelharing; 's middags: een bak grauwe erwten en een pond vleesch of een half pond spek (voor dien dag, voor ieder hoofd); 's avonds: wederom grauwe erwten’.

Maandag, Dinsdag, Woensdag.

‘'s Morgens een bak grutten met de man een pekelharing; 's middags en 's avonds: stokvisch met doop, en een bak groene erwten vooraf.’

Donderdag.

‘Vroegkost: een bak grutten met een pekelharing, als voren; 's middags een bak grauwe erwten vooraf en een pond vleesch voor dien dag; 's avonds een bak grauwe erwten.’

Vrijdag en Zaturdag.

Als gezegd is op Maandag, enz.

 

‘Ieder kop vijf pond hard brood, iedere week; een pond kaas, nevens een half pond boter. - Bier, zooveel zij drinken mogen.’

 

Behalve deze vriendelijke en ‘goedig’ uitziende spijslijst, geeft onze assistent-schrijver nog tal van andere uittreksels, die wij straks zullen behandelen. Hij schijnt in deze voorschriften

en artikelbrieven bijzonder thuis te wezen en ze bijna van buiten te kennen. En geen wonder, want op bepaalde tijden moesten deze den ‘maats’ in hunne geheele lengte worden voorgelezen met luider stemme, en nu was de Heer Schrijver een kort en korpulent manneke en - nogal kortademig, zoodat hij er niet altoos zoo vlug meê over den weg kon, als Kaptein Wietse, die hierbij tegenwoordig moest zijn, het wenschelijk achtte, en dit had ten gevolge, dat Johannes voortaan hiermede belast werd, waarbij hij gehouden was, het binnen den kortst mogelijken tijd te doen afloopen. - Wietse haatte alle ‘lezerij’, en ‘geleerdheid.’

Toch was hij de man, die order gaf aan Jonker Sicco, om zich bij stuurman Jansen te oefenen in de ‘schriftuur’ en in de kennis van al wat de navigatie betrof.

Sicco had hier in den beginne niet veel lust in, want ook hij was een vijand van alle vermoeiing des geestes, doch langzamerhand begon hij in het vak van de navigatie wat meer thuis te geraken en begreep hij, dat het, zooals de kapitein zei, noodig was, hiervan op de hoogte te wezen, als hij mettertijd Luitenant en daarna Capitein van een schip dacht te worden.

Hij zat dus nu iederen dag een geruimen tijd bij stuurman Jansen te cijferen en te schrijven, en eindelijk op zekeren dag wist de ouwe, goeie stuurman hem over te halen, ook voor zich zelven een ‘journaal’ of ‘dagboek’ aan te leggen.

‘Later op hoogeren leeftijd, zult gij daaraan veel vermaak beleven, terwijl het u tevens, als gij voor u zelven de waarheid spreekt, een overzicht kan geven van uw eigen hart, of gij vóór- of achteruit zijt gegaan.’

Maar niet alleen dat; stuurman Jansen bracht Jonker Sicco, wiens geschiedenis hij wist, er ook toe, de pen ter hand te nemen en van tijd tot tijd den ouden papa te Krietwert met een enkel woord op de hoogte te houden, hoe het met hem ging en wat hij al zoo in de wereld te zien kreeg.

Zijn vader vond dit blijkbaar wel aangenaam en scheen met den ouden dag wat kalmer te worden; iederen keer, als er brieven kwamen uit Tessel of Harlingen, of waar het Kasteel van Walcum was binnengeloopen, moest domenie onmiddellijk op de burcht komen, al was het ook laat in den avond, om den ouden heer de manuscripti van den Jonker voor te lezen.

Ofschoon ook gedurende het kortstondige verblijf van den Jonker te Krietwert, de vrede niet altoos onverstoord was gebleven, had er toch eene groote verandering plaats gehad in de verhouding van vader en zoon en begon er in het hart van den stijven en trotschen ouden landheer meer plaats te komen voor aandoeningen van zachteren aard. Hij begon den Jonker hoe langer hoe meer te missen, doch gevoelde tevens, dat dit oorspronkelijk zijn eigen schuld was. De omstandigheden hadden Sicco doen kennismaken met een leven vol afwisseling en avonturen, dat hem meer aantrok dan het eentonige boeren-leven in de klei te Krietwert, hoezeer dit plekje hem nog blijkbaar altoos sterk aantrok en er in zijn brieven tal van bewijzen zijn te vinden, met hoeveel liefde hij nog altoos dacht aan de oude kleine burcht met zijn diepe gracht en ophaalbrug, de paarden die op stal stonden, de nu al oude jachthond Kriets en meer andere figuren uit zijn vaderlijk tehuis.

Toch was blijkbaar zijn gemoed vol van de gebeurtenissen van den dag en het leven aan boord. Hij weidde breedvoerig uit over hetgeen de oude stuurman hem geleerd had, vooral wat betreft de kunst ‘om uit de teekens aan zon, maan en het geheele hemelsche gewelf’ te voorspellen, welke weêrstoestand verwacht kan worden.

‘Indien de maan op den vierden dag, nadat hij vol geweest is, helder bevonden wordt, houdt men het er voor, dat het de geheele volgende maand goedachtig weêr zal zijn; volgens het zeggen van de oude Egyptenaren. - Zoo de maan rood bevonden wordt, beteekent het harde wind; indien zwart, regen. - Wanneer de hoorns van de maan zich stomp en ruig vertoonen, zulks beteekent regen en wind. - Op een kring om de maan volgt gemeenlijk wind, en dat wel van dien kant, waar hij het helderste is.’

‘Zoo men in 't opgaan van de zon de stralen zeer rood bevindt, beteekent zulks wind, regen of mist. De zon 's avonds rood, geeft op den volgenden dag goed weêr. Dikke wolken om de zon, in het opgaan, beduidt, dat dien dag koude volgt. Wanneer de zon in 't ondergaan zich blank vertoont, volgt 's nachts veeltijds regen en wind.’

‘Wanneer het water raast en de baren hard tegen het schip slaan, zonder dat men onweêr verneemt, beteekent zulks,

dat in kort een storm zal volgen; ook zoo, wanneer men een geraas in 't water hoort.’

‘Als men de zeehonden in goed weder uit het water ziet springen, dat beteekent een onweêr, dat haast staat te volgen. Gemeenlijk zwemmen ze met de neus naar dien kant, waar de wind staat vandaan te komen.’

 

Zoo was men er dus ook in de zeventiende eeuw reeds op bedacht, om uit de ‘hemelsche’ en andere ‘teekens’ stormweêr of andere dampkringverschijnselen te kunnen voorspellen; doch Jonker Sicco zegt in zijn brief, ‘dit is wel aardig om te weten, maar 't is veelmaals bedriegelijk en komt het niet altoos uit, zooals men het bedacht heeft.’

Toch had de Jonker blijkbaar veel schik in de zeevaartkunde en vertelt hij, dat hij menig nacht met den ouden stuurman, met wien hij geregeld de wacht had, zich oefende in het gebruik van den ‘Graadboogh’, waarmede men, even als thans met oc- of sextant, de ‘hoogte van eene starre’ mat. Het was eene nog al lange houten staaf, met kleinere dwarshoutjes, die op en neer werden geschoven, terwijl de lange staaf op de zon of ‘starre’ werd gericht.

‘Van deze starre’, zegt Jonker Sicco, ‘heeft men dan de declinatie in zijn boek, waaruit men dan berekent de plaats van het schip en daarna deze afpast op de kaart, waar het met dezen gang belant.’

Verder verdiept hij zich niet in de stuurmanskunst; waarschijnlijk, omdat hij zelf er nog niet veel dieper in is door gedrongen en ook, omdat zijn waarde papa het zeker niet veel kon schelen. Alleen de weêrvoorspellingen zijn zeker voor den ouden landjonker, den buitenman, wel ‘aardig geweest om te weten.’ Zoo ook de opvolging van de verschillende rangen aan boord: eerst de Kapitein, dan de Luitenant en de Schipper, en vervolgens de Stuurman, die met den Onderstuurman en den zoogenaamden ‘Derde waak’, een soort van stuurmansleerling, te zorgen had voor het juiste sturen van het schip en gehouden was, steeds ‘den Capitein aan te brengen, waar hij het schip vermeent te zijn,’ of, met andere woorden, uit onzen tijd, den Kommandant het bestek op moet geven. Als er geen bepaalde ‘Lootsman’ aan boord was, behoorden ook de ‘landverkenningen’ tot zijn gedeelte van den

dienst. Hij schijnt geweest te zijn, wat nog in onze dagen de ‘master’ is aan boord van Engelsche oorlogschepen, de man van de ‘navigatie’, die zorgt voor de plaatsbepaling van het schip op den ruimen, onafzienbaren Oceaan; blijvende echter altoos de Kommandant de verantwoordelijke persoon.

 

Met behulp van de oude gele brieven en papieren van Jonker Sicco, den appoincté, en van Johannes Dutenius, ‘Voorlezer’ en ‘Hulpschrijver’ aan boord van 't Kasteel van Walcum, kunnen we den lezer nog omtrent verschillende eigenaardigheden van dat zeventiende eeuwsch ‘scheepsbestier’ inlichten.

Zooals wij reeds zeiden, was de Luitenant de tweede aan boord, die den Kommandant bij afsterven of tijdelijke afwezigheid verving. Op hem volgde in waardigheid de Schipper, die meer bepaald voor het tuig en de scheepsbehoeften had te zorgen. Evenals nu aan boord van oorlogschepen, was hij de tusschenpersoon tusschen de equipage en hen die het kommando hadden. Klachten omtrent het een of ander werden door hem aan den Luitenant overgebracht, die, zooals in de oude papieren staat, ‘dan weer de voorspraeck was van 't volck bij den Kapitein.’

Verder was de ‘Constapel’ de man, die te zorgen had voor het ‘oorloghs-tuygh’, voor de kanonnen en wat er bij hoorde in de batterij. Onder zijne bevelen stonden de ‘Bos-schieters’, een zeker aantal manschappen, die in het bijzonder voor het onderhouden van de batterij bestemd waren; in denzelfden geest, als men nog heden ten dage aan boord van onze oorlogschepen de ‘Busschietersbak’ heeft en een Konstabel of Konstabel-majoor.

Dan waren er, onder den schipper, een Hoog-bootsman en Schieman, speciaal belast met al wat het tuig betrof en, evenals nu, Kwartiermeesters. Van de laatsten lezen wij: ‘deze zijn te water, zooveel als Corporalen te landt; ieder moet op zijn beurt met zijn kwartier-volks boven zijn, zoowel bij dag als bij nacht; let, dat de glazen van den Man te roer, niet eer, als zij uit zijn, om worden gekeerd.’

Hieruit blijkt dus, dat de ‘Man te roer’, de roerganger, belast was met het keeren van den zandlooper, als deze leeggeloopen was. Evenals in onze dagen schijnen roergangers en ander wachthebbend personeel eene neiging gehad te hebben,

om den tijd een beetje te ‘helpen’, de klok vooruit te zetten of, in die dagen, het glas te keeren, voor dat het uitgeloopen was, ten einde hierdoor eerder afgelost te worden.

Er is geen beter middel, om een inzicht te krijgen in het scheepsleven van de zeventiende eeuw, dan wanneer men de oude ‘Artikelbrieven’, ‘Bevelen en ordres’ of hoe ze verder mogen heeten, niet alleen aandachtig leest, maar ook uit een en ander zijne gevolgtrekkingen maakt en van tijd tot tijd zijn verbeeldingskracht een beetje laat werken.

Zoo lezen wij al dadelijk van den ‘Kock’, dat hij net en rein moet zijn ‘over de spijze, die hij kookt.’ Hieruit kunnen wij al dadelijk het besluit trekken, dat ook in de zeventiende eeuw de koks aan boord er wel eens vuil en onoogelijk uitzagen en minder zindelijk waren op de ‘spijze’; anders hadden ze deze waarschuwing niet noodig. Hun wordt ook op het hart gedrukt ‘het vet of smout van 't vlees komende, zoo het eetelijk is, bij de grutten te doen voor de maats.’ - Waaruit wij kunnen besluiten, dat er ook wel koks waren, die het vet den ‘maats’ onthielden. - De matrozen hielden dan ook blijkbaar niet veel van den heer kok en zijne helpers, den ‘onderkok’ en den zoogenaamden ‘verze bali’ (die de stokvisch moest ‘verzen’). - Zij behooren tot degenen, dien de matrozen iets onaangenaams toedachten in de regelen, die door hen somtijds aan den zoogenaamden ‘Roer-zang’ werden toegevoegd. - In een van de brieven van onzen Johannes Dutenius, waarin hij het dagelijksche leven beschrijft, geeft hij ook dezen Roer-zang in zijn geheel op, maar zegt, dat de ‘gemeene man’ daar wel eens uit kortswijl aan toevoegt:

 
‘Niemand zal daar in de helle,
 
Als de kok met zijn gezelle,
 
En de bottelier met zijne maat,
 
En 't mannetje, dat met het stokje slaat.’

Met dit laatste ‘mannetje’ wordt bedoeld de heer ‘Provoost’ en met het ‘stokje’, een soort van kleine staf of waardigheidsteeken, dat bij de executie van een vonnis door hem in de hand werd gehouden of misschien wel op de maat der toegebrachte slagen te gelijk met het tellen van deze kastijdingen bewogen werd. - Deze ‘provoost’ was blijkbaar de schrik van het geheele schip. Wij lezen van hem: ‘slaat alle

wan-ordres en ongeregeltheden, die de matrozen plegen, in acht; daar hij den Capitein of Luitenant kennis van doet hebben. - Sluit den moetwillige, op bevel van den Capitein, in het galjoen en boejens. - Straft de jongens. - Dwingt den onwillige in het gebet te komen. - Past op, dat ieder in zijn wacht boven is; roept de kwartieren uit; 't geen geschiedt, met het slaan van een stok op den grooten mast.’

Dit laatste kan ook bedoeld zijn, wanneer zijn slachtoffers, de matrozen, hem noemen: ‘den man, die met het stokje slaat’, doch ik denk eerder, dat het op de strafoefening doelt, waarbij evenals ook nu nog in onzen tijd, de ‘provoost’ als een soort van opper-scherprechter fungeerde; deze strafoefeningen lieten ook toen reeds zeker een diepen indruk achter, bij den delinquent niet alleen, maar ook bij alle omstanders.

Merkwaardig kort en krachtig wordt b.v. de straf van ‘kielhalen’ beschreven.

‘Als men iemand kielt, wordt de ra gestreken, daar de lijder op wordt gezet en met een touw (zwaarte aan zijn voeten hebbende) onder door het schip gehaald. De Constapel en Bootsman maken hem met seizings vast.’

Men haalde hem dus van de ra af en daarna onder het schip door. Zooals we weten, is het nog lang geen honderd jaar geleden, dat deze ‘kastijding’ werd afgeschaft. Wij behoeven ons dus niet al te veel te ergeren aan de ‘ruwheid van de zeventiende eeuw’; 't is nog zoo lang niet geleden, dat wij niet veel beter waren. En, dit is zeker, aan boord van een oorlogschip, komt men met groote zachtmoedigheid niet ver. Vooral in die dagen was strenge tucht, met harde hand toegepast, noodig.

Onder het ‘volk’ of de equipage waren natuurlijk ook weer verschillende rangen en kwaliteiten. Eerst kwamen de ‘Matrozen’, dan de ‘Soldaten’, daarop de ‘Hooploopers’ of ‘Half wassen brazems’, van zestien tot achttien jaren oud, en eindelijk de ‘Jongens.’

Van de halfwassen brazems wordt gezegd, dat zij mannenwerk doen, doch weinig meer verdienen dan de jongens, wier werkkring aldus beschreven wordt: ‘Zij vegen het schip en den bak op, en doen ander scheepswerk, op last van officieren en bootsgezellen, wien zij ter tafel dienen. Brengen de spijs op en schenken den drank. Zij moeten wel al het scheepsvolk ten dienste staan, doch ieder is bescheiden zoo hier als daar.’

Dit laatste beteekent, dat ieder hunner een bepaalde plaats is aangewezen.

‘In 't slaan (het gevecht) dragen zij kruit en lood aan, luisteren in het ruim of het schip ook doorboord wordt. Hun werk is het ook, op vlaggen bezaan en het kruiszeil te passen.’ - (Kleine of lichte achterzeilen).

Wanneer wij hier letten op de woorden: ‘zij moeten al het scheepsvolk ten dienste staan’ en tevens op dat gedeelte van de instructie van den provoost, waar dezen de korte woorden ‘straft de jongens’ worden voorgehouden, dan geloof ik met eenige zekerheid te kunnen zeggen, dat ook in de zeventiende eeuw menige scheepsjongen het niet zoo pleizierig gehad heeft aan boord, als zijn lieve moeder het wel gewenscht zou hebben.

Minder aangenaam was ook zeker de betrekking van ‘Zwabber’, ‘welke met een dweil het schip doorgaat en alle onreinigheden opdroogt.’

Vroeger1) werd door Adriaan van der Lande reeds met een enkel woord van den ‘Predikant’ gesproken, die van den kommandant eene vermaning kreeg, omdat hij niet kon nalaten, telkens weer, aan tafel en ook in zijne predikatiën zijne prinsgezinde gevoelens te uiten. Blijkbaar schijnt in die dagen dit een gebrek geweest te zijn, dat meer voorkwam. Al waren het nog juist geen ‘prinsgezinde’ gevoelens, die zij in hunne predikatiën aan den dag legden, dan toch de bepaalde leerstellingen, die zij aanhingen en verdedigden. Immers, zooals ook kapitein de Boer den domenie voorhield, stond in de ‘Instructie van den Heer Predikant’, dat zijn WelEerwaarde wordt aanbevolen, zich in zijne predikatiën meer toe teleggen ‘op eene Godzalige oefening, dan wel op zware twist-punten af te lossen.’

Behalve deze bemerking is ook het verdere gedeelte van Zijn Eerwaardes voorschriften ‘wel aardig om te weten’, zooals Jonker Sicco zou zeggen. Wij lezen daar:

‘...., bestraft op 't allerhoogst het zweren, vloeken en alle ongebondenheden; die te scheep veel in zwang gaan. Moedigt het volk aan, wanneer het op een strijden gaat, troost de verwonden en kranken, berispt ten allen tijde de maats, wanneer hij ongeregeldheden ziet. - Bewaakt de kruitkamer in 't gevecht.’

Terwijl men dus boven aan het vechten was en men de kanonnen hoorde bulderen, was de plaats van den Heer Prediker vóór de kruitkamer, beneden in het schip. Geen benijdbare plaats, dat moet ik ronduit zeggen. Men behoorde veel ‘passieven’ moed te bezitten, om daar kalm en bedaard te blijven.

Zooals uit het verdere gedeelte van de instructie blijkt, werd de Domenie min of meer aansprakelijk gesteld voor het zedelijk gehalte van de aan hem toevertrouwde schapen.

‘Hij trachje, dat van zijne gemeente niet gezegd kan worden, 't geen Plato eertijds van de schepelingen zeide: “Zij zijn grof en ongemanierd.” Hierom verfoeide Plinius de uitvinders der schepen en scheepvaart. - Hij stelt hen het gestadige gevaar voor oogen en wekt ze dus tot vroomheid op. Ook zonder alle onheil, zegt de Poëet, is men te scheep maar drie of vier vinger breed van het doodsgevaar af, en Bias, de wijze, twijfelde, of men diegeene, die te scheep voeren, onder de dooden of de levenden behoorde te tellen.’

Bias, de wijze, overdrijft de zaak wel een beetje, maar toch zouden onze hedendaagsche levensverzekering-maatschappijen, hoe gaarne ze anders ook al wat mensch is (en niet al te wrak) verzekeren, - toch in de zeventiende eeuw zij zeker den Nederlandschen of Engelschen zeeman wel niet met hunne brochures en berekeningstafels verheugd hebben. Die met een oorlogschip naar zee ging, liep een groote kans, om buitengaats te blijven en zijn voeten te spoelen. Den matrozen wordt dan ook gezegd, dat het hun ‘dienstig is, in de kunst van zwemmen welgeoefend te zijn, want zulks hun dikmaals te pas komt.’-

Ook nu nog, maar vooral in de zeventiende eeuw, een waar woord!

Maar ook ziekten en ongemakken ‘namen vele lijders’ weg. - Hoe dikwijls lezen wij in de geschiedenis, dat de vloot, wegens eene uitbrekende ziekte, binnen moest loopen.

Van de kranken lezen wij, dat zij ‘van hunne baksgezellen worden gediend.’

‘De verstorvene wordt aan stuurboord (rechts naar voren ziende) over boord gezet; aan bakboord iemand over boord te zetten, oneerlijk bij Matroos is. - Die bij nacht sterft, wordt 's morgens na het gebed over boord gezet; die bij dag sterft, 't avonds na het avondgebed.’

Uit dit laatste kunnen wij dus besluiten, dat geregeld 's mor-

gens en 's avonds een gebed werd gedaan. Trouwens, het staat in de instructie van den Kommandant: ‘Laat 's morgens en 's avonds het gebed spreken tot God, in 't openbaar. Laat Psalmen zingen en Godes Woord bij een Voorlezer eerbiediglijk voorlezen.’ - Zooals reeds werd gezegd: de ‘Voorlezer’, bij gebrek aan een ‘Prediker’, terwijl men in dit geval zorgen moest ‘gedrukte predicatiën en gebeden voor alle noodstijden mede te voeren.’

In hoeverre men ‘vrome’ zeelieden verkoos boven andere, blijkt uit hetgeen gezegd wordt bij de voorschriften, die men in acht diende te nemen bij het aanwerven van volk.

Behalve de Luitenant, de Schrijver, de Commandeur der Soldaten en enkele andere ‘hooge amptelingen’ werd het volk door den Kapitein zelf aangenomen, en wat betreft het punt van de vroomheid wordt hier opgemerkt dat: ‘zeker vermaard vlootvoogd eenmaal zeide: ‘liever te willen vechten met matrozen, die heel vroom of heel goddeloos waren, dan met dusdanige, die tusschenbeiden zijn; - want de vromen zijn bereid te sterven en ontzien den dood niet, maar ook de godloozen niet, welke duivel of hel niets en achten; - maar die half en half zijn, durven aan den man niet aan, want zij voor het sterven te veel schrikken. - Kiest vrije vóór gehuwden!’’

Deze laatste zinsnede, het verkiezen van ongehuwden boven hen, die banden in het vaderland hebben aan den vasten wal, geeft ons een denkbeeld van den practischen zin onzer voorouders, en doet ons tevens zien, dat ook in de zeventiende eeuw het getal ‘lief hebbers, van op het bed van eer te mogen sterven’ niet zoo groot was, als men ons in vroegere dagen wel eens wijs wilde maken. Sterven is een leelijk ding, en niemand wiens verstand nog in orde is, heeft er veel lust in, al is het ook nog zoo glorierijk en eervol.

Er wordt dan ook van den Kapitein of Commandant gezegd: ‘Hij schenkt den maats vóór 't gevecht een dronk wijns, om hun moed te geven.’ - Zij hadden dus voor het meerendeel wel behoefte aan een beetje ‘courage-water.’

Men verdenke mij niet, dat ik iets zou willen afdingen op de zoo hooggeroemde kloekmoedigheid van den Nederlandschen zeeman in vroegere dagen. Ik wijs alleen op bovenstaande regelen, om aan te toonen, dat de mensch door alle tijden heen bang van aard is geweest, als het zijn leven gold. Alleen

bijzondere omstandigheden of innerlijke gemoedsbewegingen brengen hierin eene wijziging. - Zoo bijvoorbeeld, bij hoogere ontwikkeling, eene innerlijke overtuiging (hetzij terecht of ten onrechte) dat men voor het een of ander zijn leven moet wagen. Ook wel een gevoel van lafhartigheid als men bevreesd is voor eene toekomst van schande of ellende. En eindelijk, maar vooral hier ‘last not least’, de opgewondenheid van het oogenblik. Als er ‘overwonnen’ wordt, is het getal helden legio, doch helaas! als men ‘retireeren’ moet. 't Is treurig om te zeggen, maar in dat geval heeft men heel wat moeite om de helden in hun achterwaartsche beweging tot kalmte te stemmen; iets, dat toch vooral dan niet alleen wenschelijk, maar zeer noodzakelijk en verstandig is, als men niet geheel en al verslagen wil worden.

Doch laat ik over dit punt niet te veel uitweiden en mij bepalen tot hetgeen ik in dit hoofdstuk wenschte te geven: een denkbeeld van het scheepsleven aan boord van een oorlogsschip in de zeventiende eeuw.

Er blijft mij nu nog over te vertellen, dat evenals nu de ‘maats’ verdeeld werden in ‘bakken’ van zooveel man, die met elkander ‘ter tafel gingen’ -; welke tafel even als nu voor het ‘volk’ meestal bestond in de gladgeschuurde planken van het ‘verdek’, waarop zij zittende waren.

Natuurlijk was ook voor het gevecht of de manoeuvres ieder zijn bepaalde plaats aangewezen, even als de plaats van zijn logies: ‘De Luitenant en Schipper wijzen het volk de plaatsen aan, waar hunne kisten zullen staan en slaapplaatsen zijn........’ Op 's Lands oorlogschepen behelpt zich de gemeene man meest in hangmatten onder 't verdek en den overloop. - De officieren gebruiken vaste kooien in kamers; ‘ieder daar hij bescheiden is, na waarde en zijn ampt!’.

‘De Predikant wordt onthaald aan de tafel van den Kapitein en heeft zijn verblijf in de hut of galderije.’ - In de onmiddellijke nabijheid van, of boven het verblijf of de kajuit van den Commandant. Als wij er van uitzonderen, dat zij in het gevecht de kruitkamer moesten bewaren, hadden de domenies het toch nog zoo slecht niet aan boord. -

Eindelijk moeten wij nog zeggen, dat de equipage verdeeld was in drie deelen, genoemd: het Prinsen-kwartier, Graaf Maurits- en het Graaf Ernst-kwartier.

Deze kwartieren deden achtereenvolgens de wacht, onder be-

vel van den Luitenant, den Schipper, den Opperstuurman, en, als de Luitenant van het bepaalde wachtdoen door den Kapitein verschoond werd, ook wel onder bevel van den Onder-Stuurman of van den ‘Derde Waak’.

's Avonds werd de wacht opgezet, ‘met het opsteken van de trompet, met het slaan van de trom, of ook wel slechts met het uitroepen van den provoost.’ - ‘Zomers veeltijds met den nacht en 's winters een uur of drie na het vallen van den dag.’

's Morgens met het vroegschaften begon weer de eerste dagwacht. -

Wanneer 's nachts de wachten afgelost en verwisseld werden, hoorde men twee Matrozen op het bevel van den Kwartiermeester den ‘Roer-zang’ zingen.

 
Hier zeilen wij met God verheven.
 
God wil ons de zonden vergeven,
 
God is ons troost, ons toeverlaat,
 
Kwart! kwart! te roer; een ander Kwartier
 
Te wake gaat, God verleent ons hier,
 
Geluk en behouwe reis.....enz.

Ze waren sterk in het rijmen en lijmen in die dagen en het is mij nog altoos een raadsel, hoe ze telkenmale 's nachts die heele rijmelarij hebben opgedreund of gezongen. Ik kan mij begrijpen, dat Janmaat met meer kracht en genoegen zijn toevoegsel aan den Roer-zang zal hebben uitgebracht, zoo gauw hij buiten 't gehoor van de Overheden was.

 
Niemand zal daar in de helle
 
Dan de kok en zijn gezelle,

en wie volgens hen daarvoor, zooals wij vroeger reeds vernamen, verder het eerst in aanmerking kwamen. -

Ten slotte nog dit:

‘De matrozen, zoowel als de soldaten, kiezen onder zich ieder een maat of metgezel, om den ander behulpzaam te zijn bij ziekten of andere onderlinge noodzakelijkheden. Zij bergen hun plunjes in ééne kist en dienen elkander.’ -

Dat was een goede en werkelijk recht Christelijke bepaling, die zeker dikwijls veel goed heeft gedaan in den tijd, toen het matrozenleven, nog minder dan thans, benijdbaar was. - Let maar op zekere bepaling, waarin b.v. gezegd wordt:

‘Niemand van 't gemeene volk vermag zich des nachts te ontkleeden, zelfs niet de schoenen uit te trekken.’

Deze bepaling, hoe doelmatig ook, om op ieder uur van den nacht het volk in eens gekleed boven te hebben, was toch, dunkt me, wel wat hard en zal in rustige tijden of wanneer men in de ruimte was, wel niet met groote gestrengheid zijn toegepast. -

 

Wij zouden nog heel wat uit de oude gele paperassen uit de zeventiende eeuw kunnen aanhalen, wat betreft de scheepshuishouding in die dagen, maar mij dunkt, het wordt nu tijd, dat wij het ‘Kasteel van Walcum’ weer opzoeken, dat, na eerst eenigen tijd met de vloot in de Noordzee gekruist te hebben, door den Opperbevelhebber op ‘verkenning naar den vijand’ is uitgezonden, omdat het Kasteel een van de best bezeilde schepen is van de vloot.

Laten wij hier een nieuw Hoofdstuk beginnen.

't Kasteel onder den wal en in het gevecht.

Wat zou men in onzen tijd raar opkijken, wanneer een schip als ‘'t Kasteel van Walcum’ plotseling onder volle zeilen de ree van Texel of Nieuwediep, of wel de rivier de Maas, op kwam zeilen en tusschen onze scherpgebouwde klippers en lange stoomschepen het anker liet vallen!

En toch was het oude Kasteel in zijn tijd een van de vlugste schepen van de vloot, een van die vaartuigen, waarvan men zei, dat zij ‘hunne groote bezeildheid reeds door deszelfs uiterlijk verraden.’

Wij, in onze dagen zouden zeggen: ‘lieve hemel, wat een ongemanierd en plomp vaartuig!’

Alles is betrekkelijk in de wereld en berust op vergelijkingen met hetgeen wij gewoon zijn te zien. - Een olifant vindt misschien de een of ander van zijn kennissen, behoorende tot zijn soort, al een heel vlug en elegant diertje. Natuurlijk in vergelijking bij andere mannelijke of vrouwelijke olifanten. - Wij daarentegen vinden zijn heele familie log en ongemanierd,

en zien, wat dat betreft, weinig onderscheid tusschen deze plompe schepsels. - En, ofschoon de vergelijking niet heelemaal juist is, zoo moeten we het ons toch ook eenigszins verklaren, dat het oude ‘rondborstige’ oorlogschip, dat we straks uit den nevel te voorschijn zullen zien komen, een vlugge ‘kruiser’ of een soort van ‘eclaireur’ is van het groote Nederlandsche zeeleger, de vloot van Michiel Adriaanszoon de Ruyter.

 

't Is ‘heijig’ buiten op het water: nevelachtig. We kunnen nu op 't oogenblik, buiten in de Noordzee, niet veel zien.

Zware wolken, of liever, dampen, hangen over het water of drijven er langzaam over heen; bewogen door het flauwe zuchtje uit het Zuiden en Zuidwesten, dat er waait.

Langzamerhand echter begint er wat meer beweging in de nevelachtige wolken te komen, en nu beginnen we ook wat meer te zien.....

Heel in de verte komt er iets in 't zicht, en wel de zeilen van een oud-model zeventiende-eeuwsch oorlogschip.

Zeker, het is een oorlogschip; we kunnen al duidelijk de trompen van de kanonnen naar buiten zien steken, terwijl het kleine mastje vóór, boven op het uiteinde van den boegspiet, (waarop men nu met dit zachte briesje ook een vierkant zeiltje heeft bijgezet) en verder het geheele tuig, de snit en vorm van de zeilen en het nogal hoog oploopende achterschip ons duidelijk aangeven, dat we op 't oogenblik ook hier in de Noordzee leven in het jaar 1600 en zóóveel.

Kijk, 't is toch wel aardig en - schilderachtig, zooals onze oude oorlogsvriend met al zijn zeilen bij, daar uit de mist en nevel te voorschijn komt...

't Is een groote, bruine klomp - zou men uit de verte zeggen - maar dichterbij gekomen, ziet men duidelijk, dat er aan boord van deze ouderwetsche klomp heel wat leven en beweging is; men kan ze zien loopen boven op het achterdek, terwijl het vóór, op den ‘bak’, zwart ziet van de menschen... En wat heeft de oude heer een wolk van zeilen bij!

Alles, wat maar trekken kan, staat er op, want het oude Kasteel (deze immers is het) heeft haast om binnen te komen. Zij hebben belangrijke tijding omtrent de Engelsche vloot, die ze gisteravond in de verte hebben zien kruisen. - 't is nu maar de kwestie, om zoo gauw mogelijk onder den Hollandschen

wal te komen en dan behoedzaam onder de kust langs naar Texel of het Vlie te kruipen; waar men onze vloot hoopt te vinden, want dat is het opgegeven ‘rendez-vous’.

Is de vloot daar niet, dan zal hij toch daar in de buurt of wat meer zuidelijk in de Noordzee wel te vinden wezen....

Rechtuit, rechtaan, hierheen te sturen, zou niet raadzaam wezen, omdat ze dan misschien midden onder de Engelschen zouden vervallen en natuurlijk ingerekend zouden worden.

Het komt er dus nu maar op aan, goed zeeman te zijn en bekend te wezen, niet alleen met de Noordzee, maar ook met het vaarwater onder de Hollandsche kust.

Ook is het niet gemakkelijk, in dezen tijd van het jaar, nu het hier in de Noordzee bijna altoos ‘dik is in de lucht’, zich te ‘verkennen’ aan de kust, namelijk met een enkel ‘zichtje van den wal’ te kunnen zeggen, waar en op welke hoogte men zich bevindt.

Nu, er zijn goeie zeelui hier aan boord, en in de eerste plaats onze ouwe dikkert, de kommandant of ‘Capitein’ zooals hij in die dagen meer genoemd werd. Dikke Wietse heeft indertijd met zijn vader, van kindsbeen af onder de kust gezworven met hun Harlinger kaag, dat een sterk zeeschip was en soms een heel eind de Noordzee inliep, als er wat te verdienen viel. - En dus Wietse de Boer, de kapitein van 't Kasteel, is hier heelemaal thuis en heeft maar heel weinig ‘zicht’ noodig, om zich te ‘oriënteeren’.

Doch nu op 't oogenblik is er niets, heelemaal niets te zien. 't Is allemaal even dik en nevelachtig.... 't Eenige wat zij weten (en dit is veel waard), is de Breedte. Stuurman Jansen heeft van nacht met den graadboog de Poolstar weten te schieten en daaruit de Breedte berekend..... Doch dat was van nacht en nu op 't oogenblik loopt het ook al weer tegen den avond; maar, ze hebben straks met het lood de diepte opgenomen en hieruit (tevens in verband met de soort van modder die aan het lood zat) kunnen ze besluiten, dat ze zeker vrij dicht bij de kust moeten wezen... Stuurman Jansen denkt: zoowat op de hoogte van Groningerland, en dat is Wietse, de kaptein, met hem eens.

Ze staan nu met hun beiden over 't geval te praten, wat ze zullen doen....

‘We zullen maar vierkant den wal insturen’, zegt Wietse,

‘en dan kijken, wat er te voorschijn komt. Of we hier staan te redeneeren, dat geeft niets; met al dat praten kunnen we toch geen gat maken in die dikke, smerige lucht die er hangt. Gooi het roer maar over, stuurman, en dan allemaal uitkijken! Al wat maar oogen heeft!’

Daar gaat hij al, het oude Kasteel, den wal en - wie weet, wat meer nog - te gemoet.

Dat zouden in onzen tijd niet veel kommandanten gedaan hebben, tenzij het al heel dringend, dringend noodig ware, met zoo'n luchtje en zooveel onzekerheid den wal in te sturen, want de lucht ziet er niet naar uit, alsof het mooi weer zal blijven. Het begint harder te waaien en er komt langzamerhand een dikke, zuidwestelijke regenlucht opzetten, die niet veel goeds voorspelt.

‘Dat 's een leelijk luchtje, dat daar op komt zetten’, zegt Wietse tegen stuurman Jansen.

‘Ja kaptein’, zegt deze, ‘ik vrees, dat we vuil weer krijgen van nacht’.

‘Dat geloof ik ook’, zegt Wietse. ‘Laat den domenie waarschuwen, dat het tijd is voor het avondgebed en laat dan het volk dadelijk maar achteruit komen, anders hebben we kans, dat we straks, net onder het gebed, zeilen moeten bergen. En wees zoo goed, den domenie, namens mij, vriendelijk te verzoeken, het van avond niet al te lang te maken, want wij hebben er werkelijk geen tijd voor’.

Stuurman Jansen gaat heen om de bevelen van den kaptein ten uitvoer te brengen en weldra zien we al het volk, officieren en manschappen, achteruit verzameld om het gebed aan te hooren, dat door zijn WelEerwaarde iederen avond wordt uitgesproken.

Allen ontblooten het hoofd en het gebed begint.

Het Kasteel loopt intusschen nog altijd onder dezelfde zeilen door, met den kop den wal in, doch de wind neemt hand over hand toe. Er is nu juist een bui in aantocht....

Wietse zou wel willen, dat domenie nu maar ‘Amen’ zei, maar de heer predikant gaat nog maar altoos door... Hij schijnt juist van avond langer van stof te zijn dan anders, en schijnt de wenk van den kapitein maar heelemaal niet te begrijpen.

Wietse komt langzamerhand wat dichter naar hem toe, en

beproeft hem van achteren, bij wijze van waarschuwing, zachtjes aan zijn deftig, geheel zwart opperkleed te trekken, het gewone sein, dat ‘kortheid’ meer dan wenschelijk wordt. Domenie begrijpt nog niets, doch in eens....

‘Krak!’ zegt het boven in het tuig; een van de bovenste lichte zeilen....

‘Amen!’ roept Wietse. ‘Klaar bij je marsevallen en loefbrassen!’ en raapt tegelijkertijd het gebedenboek op, dat domenie van den schrik heeft laten vallen.

't Is meer dan tijd. De bui valt met kracht in de zeilen en het Kasteel vliegt met vaart door het water, terwijl hij onder de kracht van den wind heelemaal overhelt en meer dan een van het volk door deze plotselinge beweging van de been raakt. - Doch weldra is er zeil geminderd en alles weer in orde.

Nog altoos is er geen zicht van den wal, maar nu, - als de bui over 't Kasteel heengetrokken is en het hierdoor voor een oogenblikje wat helderder wordt - roept de uitkijk van boven, dat hij land meent te zien.

Wietse en stuurman Jansen gaan boven op de hut (het boven-achtereinde van het schip) en... jawel, ook zij zien nu den wal.

‘'t Is Borkum’, zegt Wietse. - ‘Jawel.. secuur .. 't is Borkum ... ik zie den toren... Hm, hm, dat ziet er leelijk uit. Laat eens kijken. - Hoe hebben we 't? - Zuid-Zuid-Oost.... Ja, 't is Borkum. Nu, daar zit niets anders op, dan dat we boven het Rif zien te zeilen... Dan de lappen er maar weer op, stuurman; het kan niet anders; het moet! Vooruit maar!’

En nu begint er voor het oude oorlogschip een moeielijke nacht.

Onder een vracht van zeilen, meer dan ze anders zouden voeren, schuift het Kasteel door het water, om boven het rif te zeilen, dat zich hier boven de kust uitstrekt....

Het wordt hoe langer hoe donkerder, de avond valt in en weldra is het heelemaal duister, doch gelukkig is Wietse hier onder den wal even goed thuis alsof hij bij zijn vader in Harlingen achter in den tuin wandelde.

Toch is het niet gemakkelijk, hier met een nogal diepgaand schip te manoeuvreeren.

Ik zal er mij niet op toeleggen, hier in alle bijzonderheden den nacht te beschrijven, die nu volgt. Dit is bijna ondoenlijk, als men daarbij niet uur voor uur, met de kaart in de hand, kan aanwijzen, hoe het oude Kasteel telkens weer iets hooger of lager moet sturen, om niet aan den grond te komen, terwijl men alle oogenblikken met de steeds hooger loopende zee een zware ‘roller’ (een stuk van de ‘branding’, als 't ware) over krijgt, zoodat Wietse, de kapitein, de oude stuurman en wie er meer dien heelen nacht aan dek zijn, zich met einden touw hier of daar moeten vastjorren, om niet over boord gespoeld te worden. Hierbij is het pikdonker, zoodat men bijna geen hand voor de oogen kan zien, terwijl de storm boven door het tuig huilt en buldert, alsof alles van nacht op de wereld onderste boven gekeerd en er ondergewerkt moet worden.

Wietse is meestal vooruit op den bak, om zelf uit te kijken, of, als er gelood wordt, zelf de diepte en de soort van grond onmiddellijk te weten en daarnaar zijn maatregelen te nemen. Hij is de man, die hier het best den weg weet, omdat hij als jongen reeds meer dan eens, misschien wel honderd keeren en meer, de Eems in- en uitliep met het vaartuig, waarmee ze den kost toen verdienden.

Wietse heeft wel schik in zoo'n gevaarlijken stormachtigen nacht, als men soms de ‘brekers’ op de platen en zandbanken in zijn verbeelding als 't ware reeds kan hooren en zien...

‘In zijn verbeelding’ natuurlijk, want zoo dicht komt 't Kasteel er niet bij; daar zorgt hij wel voor. Hij is zeeman, Wietse de Boer, heelemaal zeeman! Den geheelen nacht behoudt hij zijn luchthartigheid en slaat van tijd tot tijd het water van zijn ruige muts af, als er weer een zeetje overgekomen is!

‘Dat's niets’, zegt Wietse. ‘Zoolang de nattigheid aan den buitenkant blijft, kan het geen kwaad. Je moet alleen maar zorgen, dat je er niet te veel van in je maag krijgt. Daar kun je zoo heel veel zeewater niet in bergen op den duur’.

Zoo gaat langzaam, doch zonder ongelukken, goddank, deze nacht verder voorbij. De wind is gelukkig wat gaan ruimen; anders waren ze weg met elkaar, dan was van het Kasteel zeker niet veel terecht gekomen en - was ook veel van hetgeen ik u nu verder ga vertellen, niets of heel wat minder gebeurd.

't Is met het komen van den dag, als het een beetje licht begint te worden, dat ze in den mond van de Wester Eems

op welke hoogte ze zich nu bevinden, een vaartuig in 't zicht krijgen, dat blijkbaar ook een moeilijken nacht heeft gehad.

Als het straks heelemaal licht is, zien ze, dat het een zoogenaamde Wadt-vaarder is, zooals men toen die kustvaartuigen noemde, welke van Groningen of Friesland over de Wadden naar de eilanden of naar de Zuiderzee voeren.

Het gezicht van dit vaartuig brengt Wietse op een idee.

‘Als ik dien sinjeur eens bij mij aan boord liet komen en hem een brief meegaf voor den loodscommissaris de Knijff aan den Helder, en dat deze zorgde, dat de brief met mijn rapport naar buiten werd gebracht naar de vloot, die toch zeker wel op de hoogte van Tessel zal wezen, dan was ik secuur, dat in elk geval de admiraal tijding krijgt van hetgeen we gezien hebben. Zoo'n Wadt-vaarder kan binnen de eilanden blijven, vrij van de Engelschen en hij kan met dezen wind gauwer bij Texel of aan den Helder wezen, dan ik, omdat hij over allerhande platen heenloopt, waarvoor wij te diep gaan, om ze te passeeren.’

‘Dat zullen we doen’ zegt Wietse en laat alvast den Heer Schrijver van het Kasteel roepen (het kleine, korpulente manneke) om de noodige schriftuur gereed te maken en het daarna door den Kommandant te laten onderteekenen. - De schrijfkunst van Wietse gaat niet verder, dan dat hij met groote letters van den meest grilligen en min of meer trillenden vorm ‘W. de Boer’ te voorschijn brengt.

Inmiddels worden er de noodige seinen gemaakt voor den Wadt-vaarder om hierheen te komen. Heel veel komplimenten maakte men in zoo'n tijd niet met den minderen man. Waar hij anders ook heen mocht willen of bestemd zijn - nu is straks zijn bestemming Texel, of hij wil of niet.

Ten einde echter zeker te wezen, dat de Wadt-vaarder deze order met de noodige ‘vigilantie’ of snelheid zal uitvoeren, besluit Wietse, na een oogenblik nadenken, om een van de ‘appoincte's’, vergezeld van eenige gewapende manschappen, naar en op den Wadt-vaarder te laten gaan en met dit vaartuig naar Texel te zenden, om dan later het Kasteel bij de groote vloot weer op te zoeken en aan boord terug te komen.

Voor deze commissie laat hij Jonker Sicco bij zich komen. Als er iets bijzonders te doen is, moest het altoos Jonker Sicco wezen. ‘Dat's de eenige van die heertjes,’ zegt Wietse, ‘waar een zeeman in steekt.’

Hij vreest echter, dat Sicco deze commissie maar half aangenaam zal vinden, omdat er hierdoor voor dezen kans bestaat dat hij niet tegenwoordig is bij het ‘treffen met den vijand’ als dit voor zijne terugkomst plaats mocht hebben, doch tot zijne groote verbazing ziet hij Jonker Sicco, die geroepen is, met een zeer verheugd gelaat in de kajuit verschijnen, want.... ja, deze is er bijna zeker van: dat vaartuig, dat men daar ziet - is het vaartuig van schipper van der Veen uit Krammerziel.

Doch ziet, terwijl hij met groote vreugde de ‘commissie’ van zijn kommandant ontvangt, om met de brieven, die hem gegeven worden, naar Texel te gaan, en ze daar den loods-commissaris de Knijff over te geven, enz. enz., komt er iemand van boven van het dek, zeer gehaast en zenuwachtig, en brekende met alle ‘vormen’ en eerbied voor den heer Kapitein, naar beneden loopen, om te vertellen, dat het bewuste vaartuig, dat men geseind heeft, blijkbaar in zinkenden toestand verkeert en men ze daar aan boord ziet wuiven met vlaggen, hoeden en mutsen, om hun ter hulpe komen.

De man, die het waagt, zoo onvormelijk den Kapitein te storen, is Johannes Dutenius, de assistent-schrijver, die met Sicco het vaartuig van schipper van der Veen herkend had en er nu steeds naar had staan kijken.

Wietse vergeeft hem gaarne de ‘onvormelijkheid’ van dit oogenblik. Hij heeft ook in dit opzicht een zeemanshart, dat het redden van schipbreukelingen of andere op het water in nood verkeerende menschen, bij hem boven alles gaat, wanneer hunne redding mogelijk is.

 

Er gaat nog altoos een hooge zee, doch niet zoodanig of men durft het toch wel wagen, een sloep buiten boord te brengen.

‘Er is ook een vrouw aan boord!’ roept er een.

Ja zeker, dat heeft Sicco al lang gezien. Hij is de eerste, die in de sloep zit.

‘Afzetten, kerels!’ roept hij het volk toe. ‘Toe, gauw dan, of de stumpers zullen zinken, voordat we er zijn.’

Doch neen, zoo'n haast is er niet; zoo na aan het randje is het nog niet gekomen. Men komt nog ruim genoeg bijtijds, en een uur later - is Sietske van der Veen met haar vader en nog twee matrozen van hun vaartuig aan boord van 't Kasteel.

‘Zoo wonderbaarlijk’ schrijft Johannes Dutenius later als kantteekening bij zijn dagboek, ‘zijn de wegen der Voorzienigheid. - Wat God vereent, dat zal de mensch niet scheiden. Nu was het de Jonker, die de dochter en den vader redde (want ik ging alleen uit nieuwsgierigheid mede in de boot, die naar hen toegezonden werd), doch weldra zou het deze eenvoudige schippersdochter wezen, die den Jonker, haar lateren gemaal, redde van een gewissen dood.’

 

Het is dit laatste, door Johannes Dutenius bedoelde tafereel, dat ik u nu met een paar woorden en in grove trekken wensch te schilderen, zonder echter mij daarbij veel te verdiepen in eene beschrijving van den zooveeldaagschen zeeslag, om de goeie reden, dat ik geen groot beminnaar ben van deze moorddadige en reusachtige vernielingsprocessen, hoezeer ik ook de mannen bewonder, die in die dagen hun plicht hebben gedaan.

 

Het Kasteel zette zijn bovenzeilen weer bij, toen het weêr een beetje handzamer werd, stuurde eerst een eind naar buiten en toen verder onder de kust langs (doch boven de eilanden om), en ontdekte eindelijk, op de hoogte van Texel gekomen, 's morgens van den volgenden dag de vloot van den Heer de Ruyter, die blijkbaar juist onder zeil was gegaan, want enkele vaartuigen en schepen waren nog bezig met zeil te zetten.

Weldra was ook het Kasteel weer bij de vloot en kapitein Wietse bij den Admiraal, om Zijne Edelheid te rapporteeren, wat hij gezien had van den vijand.

 

En nu zullen we maar in eens een paar dagen overslaan en de vloot verder in de Noordzee laten kruissen, waar men weldra den vijand te zien krijgt en, den zóóveelsten van het jaar 1600 en zooveel, slaags raakt en weldra aan het donderen en bulderen is met de kanonnen, dat ‘heel de wereld er van dreunt’, zooals een oud schrijver ergens zegt.

Al twee dagen, neen, reeds drie heeft het geduurd, en nog altoos is men bij ons te lande in onzekerheid aangaande den uitslag.

In de duinen en langs het strand ziet men op verschillende punten van de kust verzamelingen van menschen, die staan te kijken en met elkaar redeneeren en praten over den vermoede-

lijken afloop. Heel ver in zee, aan de kim, meent men van tijd tot tijd iets te zien; doch telkens is het gezichtsbedrog. Soms spoelt er ook iets aan, en wordt door de branding het een of ander, een stuk hout of een ander voorwerp, hoog het strand op en over het vochtige en klamme zeezand gerold, terwijl het daar boven den rand van het spoelsel blijft liggen.

Men rent er dan heen, om het op te rapen.... wie weet, wat het is!

Soms verbeeldt men zich, dat er nog bloed aan zit, aan het een of ander... Maar dat zal wel verbeelding wezen. Het gevecht is verder op in de Noordzee, meer om de Zuid en dicht onder den Engelschen wal....

Toch meent men in de verte het bulderen van het geschut te kunnen hooren hier in het land. Hoor! 't is of het onweert, heel in de verte....

In de kerken wordt gebeden. Gisteravond laat nog zag men in enkele dorpen een bidstond houden in de kerken.

In de zeeplaatsen is het overal even druk. Vooral in Vlissingen en Hellevoetsluis, in de zuidelijke zeeplaatsen, is men druk in de weer. Voortdurend vertrekken renboden vandaar het land in, wanneer er belangrijke tijdingen komen van de vloot...

Gister en eergisteren zijn er al een paar schepen binnengekomen of liever binnengesleept, omdat ze ten eenenmale reddeloos waren geschoten. - De tijdingen, die de menschen daar aan boord medebrengen, zijn niet bemoedigend. Zij schudden het hoofd en zeggen, dat het er leelijk uitziet daar om de Zuid, tusschen de Vlaamsche banken en de krijtrotsen en muren van den Engelschman, ten Oosten van den Goodwin en Noord- en Zuid-Voorland...

Doch er zijn er ook, die meer moed hebben op een goeden uitslag. Van morgen werd er een Engelsche prijs de Wielingen ingesleept en daarna de haven van Vlissingen binnengeboegseerd en gehaald.

Wat een oploop van menschen en wat een gejuich en geschreeuw! Hoerah, hoezee en hoerah! en nog eens weer hoezee! - of wat ze anders in die dagen ook schreeuwden.

Maar ook waren er al tal van gewonden en gekwetsten van en uit de schepen den wal opgedragen. Men had ook nu reeds te stellen met vrouwen en kinderen, die schreiende, dat

wat hun het naaste was, bijna onkenbaar door verminking en reeds half stervende, op draagbanken den wal op zagen dragen...

En nog steeds duurt het gevecht. Er komen nu den geheelen dag schepen en vaartuigen binnen..... Sommigen bijna geheel masteloos of wel met alle zeilen doorschoten, en in flarden van de ra's naar beneden hangende. Al het volk ziet smerig en zwart; men kan zien, dat die menschen schrikkelijke uren hebben beleefd daar om de Zuid..... En ja, nog in dit oogenblik wordt daar schrikkelijk, hevig gevochten in de Noordzee.

 

Zwaar hangt de kruitdamp over het water. - Heel in de verte is het alsof er een dikke, zwarte mist hangt in het zuiden, doch een beetje dichter bijgekomen, merkt ge al gauw, dat het geen mist en geen gewone nevel is, die daar hangt. Ge ziet het weerlichten van tijd tot tijd, dwars er doorheen, door dien nevel van kruitdamp en wolken, terwijl het zich dan weer oplost, plotseling, in een reusachtige, flikkerende vlam. - 't Is ook of er soms iets opvliegt, en in de hoogte gaat schitteren, als het plotseling weer harder gaat bulderen en donderen. Dat is de weerschijn van het vuur, of van het geschut, of van een schip, dat in den brand vliegt.

Nu reeds ruiken wij den kruitdamp over het water ...., terwijl we al dichter en dichter de Goodwin en de Vlaamsche banken beginnen te naderen; doch wij moeten wat dieper de Noordzee in en meer in de ruimte, als wij ons willen bevinden te midden van het gevecht.

 

Wanneer ge als gewoon mensch plotseling hier in kwaamt, in dit donderen en bulderen, terwijl alles om u smeult en sist, knettert en ratelt, - terwijl de lucht heelemaal vol is van benauwende, verstikkenden damp....

O, wanneer ge als gewoon mensch hier midden in kwaamt, dan zou uw hersenkast uit elkander gaan springen. Blind zoudt ge al dadelijk worden van dien vuurgloed, die rondom u heen op verschillende punten zichtbaar is - doch ook uw gehoor zoudt ge ten eenenmale missen, door dat helsche lawaai om u heen.

Maar, als gewoon mensch komt ge niet plotseling in zoo'n toestand. Dat zou u dol doen worden en razend, al dat ge-

huil en geschreeuw, dat ratelend donderen van het geschut, van al die duizend en meerdere kanonnen, die alles verpletteren en vermorzelen -, die alles vaneen rijten en scheuren - onverschillig of het hout is of huid en vleesch van een menschelijk wezen.....

't Is verschrikkelijk zoo iets, maar zij, die er in zijn, komen tot dien toestand geleidelijk, langzamerhand...

Maar nu, in dit oogenblik, zijn ze woedend en dol..

De eenige die nu kalm en bedaard is en nu in dit oogenblik met wenken zijn bevelen geeft voor het een of andere sein, is de oude Admiraal ‘Michiel Adriaanszoon.’

Daar straks heeft hij order gegeven om de rooie vlag te hijschen, tot sein voor den laatsten en beslissenden aanval.

Er moet een eind aan komen aan dit moorden en vernielen...

En, - de vijand schijnt te wijken.

Als voor een oogenblik de damp een weinig van onze schepen wegtrekt en er een betrekkelijke verademing komt in deze stiklucht, dan meenen we te zien, dat de Engelsche schepen op verschillende punten van de ‘linie in bataille’ het over den anderen boeg gooien en plan hebben, onder den Engelschen wal te loopen.

Weldra komt er door deze neiging tot vluchten verwarring in de vijandelijke vloot.

De vijand wijkt, het is duidelijk zichtbaar. - Wij volgen hem. - Verschillende schepen, die reeds bijna boord aan boord lagen en, zooals men van menschelijke wezens zou zeggen, ‘handgemeen’ waren geworden, blijven drijven met elkaar, al vechtende elkander de volle laag gevende, zoodat van weerszijden masten en stengen aan stukken en in splinters vliegen, terwijl de dekken vol liggen met gewonden en zwaar gekwetste matrozen en soldaten, waarvan menigeen in deze ure zijn laatsten ademtocht laat.

 

't Is schrikkelijk, zoo iets van meer naderbij te bezien.

Daar ligt het Kasteel van Walcum, op niet meer dan een kabellengte afstand van een grooten, zwaren Engelschman, die hem telkens laag op laag geeft met al zijn boven elkaar liggende verdiepingen of batterijen van zware kanonnen.

't Kasteel heeft het zwaar te verantwoorden; alléén tegen zulk een overmachtigen vijand.

Geen van beiden bemerkt nog, dat het gros van de vloot hen langzamerhand begint te verlaten.

Wietse de Boer, de dikkert, staat boven op de hut. Zijn gezicht zoudt ge bijna niet herkennen. 't Is vuil en zwart, pikzwart als dat van een neger. Alleen zijn oogen, die blauw zijn, ziet ge schitteren, en zijn stem kunt ge hooren, waarmeê hij te midden van het lawaai en onder het bulderen van het geschut, zich verstaanbaar zoekt te maken.

‘Gooi het roer maar over, Jansen. We zullen hem vlak in zijn huid sturen. Enter-dreggen klaar, daar boven!’

Wietse wil den Engelschman te lijve. Met zijn kanonnen is hij niet tegen den ‘roodrok’ opgewassen, maar wel met zijn vuisten. Er zijn ruwe klanten bij hem aan boord, die wat durven als het er op aankomt.

 

Zoo begint langzaam 't Kasteel naar de zij van den Engelschman af te vallen, en hem te naderen.

Stuurman Jansen, de kalmte en bedaardheid in persoon, doet alles langzaam en met overleg.

 

Bekijkt intusschen voor een oogenblik de dekken van 't Kasteel. - Hier boven bij de hut op het achterdek en daar meer in de diepte, in de zoogenaamde kuil, op het tweede geschutdek, waar de zwaarste kanonnen staan: alles is er in beweging, en woelt door elkaar, doch ook liggen hier en daar op het dek levenlooze, stijve figuren, met den doodstrek op het gelaat.

Daar, naast dat eene kanon, zit de Domenie; zooals altoos geheel in het zwart, doch zijn kleed bezoedeld en bemorst met het bloed van den armen stervende, wiens hoofd hij ondersteunt en dien hij voor 't laatst nog een teug water laat drinken, waarnaar hij snakt in deze laatste koortsachtige stond van zijn leven.

Links en rechts van den Domenie worden splinters hout van de verschansing en van de rolpaarden der kanonnen afgeschoten, doch hij is daaraan gewoon en - hij vervult nu zijn plicht. Hoe onverstandig hij soms ook moge te werk gaan in de dagen van rust, wat betreft het verkondigen en verdedigen van zijne leerstellingen - nu is hij een leeraar en trooster in den volsten zin van het woord....

Hij vreest niets, hij vervult nu zijn plicht; ook in dit op-

zicht is de Domenie van 't Kasteel een ijveraar voor wat hij goed acht!

 

Meer en meer nadert het Kasteel den reusachtigen Engelschen roodrok....

Weldra ligt hij er naast en gooit men van de ra's van 't Kasteel den Engelschman de enterdreggen in het tuig, zoodat ze samen verbonden zijn, op leven en dood!...

Reeds staat het volk klaar, met hun sabels in de hand of met een mes tusschen de tanden, om op den Engelschman over te springen en te vechten man tegen man, als er plotseling een kreet gehoord wordt van de hut, een rauwe kreet van Wietse de Boer, van hun Kapitein.

‘Terug, kerels, er is brand bij den Engelschman aan boord!!’

 

Ja, ze zien het, dikke rookwolken trekken er uit zijn luiken naar boven. De Engelschen beginnen al bij ons over te springen, maar het zal hun niet veel geven, want ook wij zullen straks meêgaan, de lucht in, als het vuur bij het kruit komt, want al gooit stuurman Jansen het roer over naar de andere zij, de Engelschman laat niet meer los...

De twee schepen zitten aan elkaar vast, de enterdreggen houden hardnekkig in het tuig en overal waar maar houvast is te vinden.

 

Daar vliegen een stuk of wat menschen het want in, om de boedel los te kappen...

En ja, het gelukt, de een na den ander laat los. - Toch, één is er nog die vaster houdt dan de anderen; doch ook deze zal wel losscheuren straks, maar... wat 's dat!? Daar hangt nog een mensch aan het eind ketting of tros of kabeltouw, dat de twee schepen verbindt...

‘Kom naar beneden!’ schreeuwen ze van omlaag, of liever zij wuiven het hem toe met hun handen, hoeden en mutsen...

Doch hij schijnt niet te kunnen, hij schijnt vast of verward te zitten in het touwwerk en zweeft nu tusschen de twee schepen ‘in perikel’ op leven en dood!...

Daar vliegt een vrouw het want in, om hem te redden...

 

Zij wordt gevolgd door meer anderen, doch zij is de eerste,

en als straks Jonker Sicco beneden op het dek van 't Kasteel zijn oogen weer opent (want tevens is hij daar boven zwaar en ernstig gekwetst), dan weet hij dat het Sietske is, Sietske van der Veen, die hem van een gewissen dood heeft gered!

 

Hierop doelde, wat wij lazen op het oude kerkbord, boven het graf, waarin deze twee nu reeds meer dan tweehonderd jaren ter ruste zijn gelegd - ‘Met groot perikel van haar leven, redde zij den Jonker, haar lateren gemaal.’

 

Weldra is het Kasteel van zijn brandenden vijand bevrijd en sluit hij zich aan bij de vloot die den vijand vervolgt en achternazit, doch straks verhinderd wordt hierin verder te gaan door een dikken, zwaren mist, die er met den avond valt en die ‘een gordijn laat vallen voor en achter den vijand’, alsof de natuur wilde zeggen:

‘Tot hiertoe en niet verder, gij dwaze menschenkinderen, die elkaar zoekt te vernielen en te vermoorden, terwijl het leven toch zoo schoon is voor hem, die het juist en verstandig weet te gebruiken.’

 

Geen dier wordt er gevonden, dat zich laat africhten, om in massa, op bevel van een ander, zich aan zijn eigen natuur- en soortgenooten te vergrijpen.

Zoo dol en dom - is alleen de mensch!

 

De vloot komt onder het gejuich van de menigte binnen. - Feesten en vreugdevuren overal. In de kerken worden dankgebeden uitgesproken, doch in menig huis - wordt in stilte geweend door weduwen en weezen....

 

A. Weruméus Buning.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs