De Gids. Jaargang 48

[p. I]

De dood van den Kroonprins.

In de kleine spanne tijds, welke het eene nummer van ons maandschrift van het andere scheidt, is in den toestand van Nederland eene verandering gekomen, van welke iedereen het gewicht gevoelt en toch niemand de juiste beteekenis peilen kan. Nog maar weinige weken geleden en wij leefden in het vaste vertrouwen, dat de souvereiniteit van den mannelijken stam van ons Oranjehuis nog voor een ruim tijdvak aan Nederland verzekerd was, terwijl wij voor het behoud van dien stam in de toekomst al onze hoop mochten bewaren; en in den aanvang van de Julimaand, bijna dag voor dag driehonderd jaren na den sterfdag van den grondlegger van zijn Huis, wordt de Prins uitgedragen, die schier alle hoop op het voortbestaan van dat Huis en zijne mannelijke afstammelingen met zich in het graf neemt.

De omstandigheden, waaronder deze noodlottige gebeurtenis plaats grijpt, geven daaraan een zeldzaam tragisch karakter. De laatste erfprins van Oranje sterft op mannelijken leeftijd als een vreemdeling onder zijn volk, meer eene legende van zijn bestaan - een zonderling mengsel van waarheid en verdichting - dan eene aan dat volk openbaar geworden geschiedenis van zijn leven achterlatende. En toch hoeveel in dat leven dat waard was geweest te worden opengedekt! Wanneer een reine en vlekkelooze wandel, wanneer ridderlijke trouw aan zijne idealen van recht en van zedelijkheid en aan hen die in zijn oog deze idealen verwezenlijkten, wanneer een laag neerzien op de lusten en een hoog opzien tegen de plichten van het koningschap, wanneer eene gloeiende begeerte om aan het vervullen van die plichten al zijne krachten te wijden, koninklijke deugden zijn, dan heeft deze koninklijke Prins die deugden in ruime mate bezeten.

En toch, toen het er om te doen was in het leven te verwezenlijken wat zijne verbeelding hem als levenstaak voorspiegelde, hielden wantrouwen in eigen kracht en die aan-

[p. II]

geboren schuwheid, welke in plaats van te verzwakken met de jaren scheen aan te groeien, hem terug en maakte zijn leven in het oog van de buitenwereld tot het tegenbeeld van wat het was; de man, die met een trillend hart en hartstochtelijke belangstelling de wederwaardigheden van het staatkundig en maatschappelijk leven volgde, scheen een droeve melancholicus, wien het leven walgde, en een onverschillig kluizenaar de vurige patriot, die zeker nimmer grootscher illusie heeft gekend, dan eenmaal te heerschen ook over het hart van zijn volk.

Men zegt dat in zijne laatste levensdagen het bewustzijn van den koninklijken Prins allengs verzwakte en dat hij de eeuwige rust is ingegaan zonder zich rekenschap te geven van zijn toestand. Gezegende verdooving inderdaad, want had hij aan zijn stervenssponde met onbevangen blik den afstand kunnen meten tusschen hetgeen hij aan het leven gevraagd en van het leven ontvangen had, tusschen hetgeen hij was geweest en had kunnen zijn, eene bittere zielesmart, zwaarder dan lichamelijk lijden, waren dan aan zijn doodstrijd toegevoegd geworden.

Wat zou Nederland van den Prins van Oranje hebben mogen verwachten, had hij die koninklijke kroon, hem onverwacht door eene andere noodlottige gebeurtenis toegewezen, werkelijk kunnen aanvaarden? De eigenaardigheden van zijn karakter verbieden bijna het antwoord op deze vraag passende ook maar te gissen en dus eene poging te doen om het verlies te waardeeren dat het vaderland door zijn dood geleden heeft. Had hij zich tijdig kunnen ontworstelen aan de invloeden, welke hem in zijne afzondering terughielden, en in de wereld de plaats ingenomen die hem toekwam; had hij in de school van het leven de betrekkelijke waarde van menschen en zaken beter leeren waardeeren dan hem in zijne afzondering mogelijk was, en daar de rust en kalmte teruggevonden, die nu aan zijne gejaagde ziel ontbraken; in één woord had hij uit zijn kluizenaarsleven slechts zijne deugden mede op den troon gebracht, geen twijfel of hij ware een eerbiedwaardig voorbeeld voor vorsten en een rijke zegen voor zijn vaderland geworden. Maar wanneer die tragische strijd tusschen willen en kunnen, die nu zijn leven vergalde, onverzoend ook op den troon had voortgewoed? Wie weet of voor dat geval de vroege dood welke hem nu verraste, geen weldoener zou zijn geweest, die hem en zijn volk beiden voor teleurstellingen bewaarde, bij welke vergeleken de teleurstellingen, nu van weerskanten ondervonden, alle beteekenis missen.

[p. III]

Te midden van de onopgeloste en nu onoplosbare raadselen sta alleen deze uitspraak: zij, die den Prins van Oranje het best hebben gekend, hebben hem ook het hoogst gewaardeerd en het meest lief gehad. En bij vorstenzonen als bij andere stervelingen kan voor deze lofspraak menige andere worden prijsgegeven.

Lag er een geheimzinnig waas over den vorst die heenging, een dichte sluier dekt de toekomst, welke dat heengaan aan zijn vaderland bereidt. Naarmate de Oranjestam meerdere van zijne loten verloor, hebben wij ons in de latere jaren in toenemende mate gemeenzaam trachten te maken met de gedachte, dat losmaking van het verband, tusschen dat stamhuis en Nederland geknoopt, tot de mogelijkheden, laatstelijk zelfs dat zij tot de waarschijnlijkheden ging behooren. En toch, nu die scheiding gelukkig nog wel geen feit is geworden, maar nu de kans om aan dat feit te ontsnappen na een tijdsverloop, dat in het leven van een mensch misschien veel, maar in het leven van een volk zeker niets meer beteekent, bijna heeft opgehouden te bestaan; nu wij ons dus geplaatst vinden tegenover eene nieuwe werkelijkheid, nu is de indruk welken deze bij ons achterlaat grooter dan wij hadden vermoed. Het voorrecht dat een volk ontleent aan het eeuwenoud verband met eene luisterrijke dynastie schijnt eerst dan in al zijne beteekenis te worden gevoeld, wanneer dat voorrecht heeft opgehouden te bestaan. Dat met dit verband een steun en een waarborg zouden wegvallen, welker gemis vroeger of later pijnlijk kunnen worden gevoeld, wisten wij; maar dat dit losscheuren van wat met het eigen wezen van ons volk was samengegroeid, op eene verminking van dat volk neerkomt, begint ons eerst nu duidelijk te worden.

Zeker, de waarde van een oud-historisch verband kan te hoog worden aangeslagen, en juist onder omstandigheden als wij beleven is het gevaar dat dit geschiede groot. Volken drijven niet op den naam of op het devies van oude dynastiën, en in onzen tijd ongetwijfeld minder dan ooit. Nieuwe vorstenhuizen mogen met moeilijkheden te kampen hebben aan oude dynastiën onbekend, en tijd, soms langen tijd behoeven, eer zij de hoofdgedachte van de monarchie verwezenlijken kunnen, ook de moderne geschiedenis van Europa levert voorbeelden genoeg van Huizen, welke die proef op schitterende wijze doorstonden.

[p. IV]

En toch, ook al mocht Nederland vroeger of later voor zulk eene proef gesteld, op eene even schitterende uitkomst kunnen staat maken, men gevoelt en blijft gevoelen, dat door de opheffing van het oude verband een plaats is opengevallen, die nimmer wordt aangevuld, eene armoede is geschapen, welke nieuwe rijkdom bedekken maar niet wegnemen kan.

Maar het pijnlijkste in de wonde ons geslagen ligt in het tijdstip waarop die wonde ons treft. Oranje was voor ons sinds eeuwen het symbool van onze eenheid, en juist als dat symbool, als drager van het staatsidee, de waarborg tegen regeeringloosheid en maatschappelijke ontbinding. Welnu van onze eenheid is weinig anders meer overgebleven dan juist de gemeenschappelijke liefde en eerbied voor ons vorstenhuis, en wat de gevaren van regeeringloosheid en maatschappelijke ontbinding betreft, wie gevoelt niet dat zij juist door de toenemende uitputtingen van het parlementarisme nu dichter bij ons liggen dan voorheen. Dat wij tot onze redding behoefte kunnen krijgen aan versterking van het monarchaal gezag is eene overtuiging, welke allengs in ruimer kringen doordringt, en juist op het oogenblik dat die behoefte het sterkst wordt gevoeld, dreigt het vermogen om haar te bevredigen ons te ontvallen.

Of hebben wij aan onze zelfregeering genoeg en is de souvereiniteit veilig in handen van het parlement? Op weinig schreden afstands van de plaats waar het lijk van den jongsten mannelijken telg uit het stamhuis van Oranje terneder ligt, komt de Tweede Kamer op die vraag een antwoord geven, dat althans aan duidelijkheid niets te wenschen meer overlaat. Wie nog gelooft dat in die vergadering groote belangen zwaarder wegen dan kleine hartstochten, wie mocht meenen dat men ook daar een open oog zal hebben voor den ernst der tijden, heeft zich illusiën gemaakt. Uit hoevele voortreffelijke persoonlijkheden die vergadering ook moge zijn samengesteld, als souverein regeeringscollegie is dat parlement een onding, even ongeschikt om leiding te geven als om die te ontvangen.

Is men een pessimist wanneer men, lettende op het feit, dat welhaast voor een tijdvak van onbepaalden duur het roer van staat aan zwakke vrouwenhanden zal moeten worden toevertrouwd, met zorg en bekommering de verschijnselen waarneemt, die zich aan onzen staatkundigen hemel opdoen?

27 Juni 1884.

J.T.B.