De Gids. Jaargang 48

[p. 335]

Francesco de Sanctis.

Meer nog dan een' doorluchtig man beweent Italië een' teederen zoon, wiens zielsdrift nooit verflaauwde, wiens onschuld zich schaamde over elken smaad, over iedere schandvlek, die de menschheid in deze roemzuchtige en naar vordering strevende eeuw ontsierde.

Eenvoudig, liefderijk, afgetrokken als een kind, had Francesco De Sanctis het ideaal in zijnen verhevensten vorm omhelsd. Uit geestdrift voor de kunst werd in hem eerbied voor de vrijheid geboren, en uit de vrijheid ontwaakte het gevoel voor orde; orde geleidde hem tot wetenschap, weetgierigheid maakte hem tot leeraar. Eene reeks van ontwikkelingen, alle even noodzakelijk als vruchtbaar, voerde hem schrede voor schrede tot de opperste leiding van 't openbaar onderwijs.

Noch eerzucht, noch de onoverwinnelijke drijfveer van een organisatorisch talent heeft hem zijne plaats in de Regeering verschaft; veeleer de reinheid van zijn karakter, zijn vertrouwen in de natie, zijn geloof aan vooruitgang als inborst der geschiedenis.

Dat vertrouwen was gestaafd en gestaald in eene wijsbegeerte, die zich door bespiegeling in het rijk der werkelijkheid onderscheidde en meer degelijkheid bezat dan de meesten, die zich op klapwiekende denkbeelden in de lucht verheffen.

Wie echter De Sanctis als kunstrechter gekend heeft, niet slechts uit zijne in 't licht gegeven proeven, maar in den meer omvattenden arbeid, dien hij op den leerstoel voorstond, weet hoe luttel het bij de beoordeeling zijner werkzaamheid om Hegel of realisme te doen is. De kritiek van De Sanctis staat buiten en boven alle schoolsche verdeeldheid. In 't gesprek verstond hij 't den wijsgeer

[p. 336]

zijne iridiseerende veêren te plukken of de stroohalmen van den realist te ontvlammen. Bij hem ontvielen den wijsgeer de hersenschimmen en den natuurslaaf begaf zijne droge of ruwe ontleding, want hij versmolt de daad en 't denkbeeld, den kunstenaar en zijn werk.

Hij deed meer en beter. Op den leerstoel, terwijl hij nederig streefde den dichter te vertolken en te ontvouwen, werd hij zelf scheppende kunstenaar. Zijne verklaring was noch natuurkundig, noch wijsgeerig, noch bespiegelend, noch proefondervindelijk; zij was eenvoudig de verheerlijking der kunst. Wanneer hij over den Orlando furioso sprak, dan scheen niet meer De Sanctis de spreker te zijn, het was of Ariosto zelf herrees om het geheim zijner vinding te onthullen, alsof de dichter zelf zijne bewondering voor zijn' eigen' helden verried, de betoovering prijs gaf, die de schoonheid zijner edelmoedige vrouwen hem zelven aandeed, de schalksche boert waarmede hij 't verledene afbrak en zijne stoute voorspelling van de zegepraal, die de mensch over tijd en elementen behalen zou; dit alles scheen Ariosto in persoon te ontvouwen, en De Sanctis smolt met den dichter samen. Hoe zeer de redenaar van den geest van Hegel's kunstleer bleek doordrongen te zijn - de eenige kunstleer, die een stelselmatig gebouw had opgetrokken-, nooit sprak hij als iemand, wien een stelsel geboeid hield. Zijn gids was de kunst; van 't stelsel was niets overgebleven behalve de gebaren. En zelfs deze schenen den schoolschen dwang te bestrijden. Het was vermakelijk te zien - op zulke oogenblikken nam De Sanctis Ariosto's plaats weêr in -, het was vermakelijk te zien, hoe hij, van den inhoud en het inhoudende sprekend, den linker wijsvinger om den rechter slingerde en dan op eens eene stoute beweging naar 't oor uitvoerde, als of hij door het trommelvlies in de hersens wilde boren.

Intusschen hing de jeugd en menig hoog ontwikkeld man aan zijne lippen, en zoo het mogelijk is dat van die toehoorders iemand Ariosto niet herlezen heeft, het is onmogelijk dat één hunner den Orlando furioso of Francesco De Sanctis zou vergeten hebben.

De lessen, waarvan hier gewaagd wordt, werden te Zurich gehouden, alwaar De Sanctis van 1856 tot 59 aan de polytechnische school hoogleeraar in de italiaansche letterkunde geweest is.

In de eenzaamheid dier halve ballingschap - want De Sanctis

[p. 337]

was te Zurich geen vluchteling meer - kon men zijnen beschouwelijken trant en zijn kinderlijk wezen gadeslaan. Het mocht gedeeltelijk van het min gezellig leven, gedeeltelijk van de geringe bekendheid zijner taal afhangen, dat De Sanctis dáár om zoo te zeggen in een cel woonde, in een cel die geenszins een besloten kamertje was, omdat hij ze overal met zich rond droeg. T'huis was het een aardig vertrek vol kanarievogels, voor welke hij zorg droeg als ware hij een niet meer jeugdig meisje; buiten was het de mooie Limmatbrug, waarop hij de voorbereiding voor zijne les voltooide, en de cel vergezelde hem op den leerstoel, waar hij gewoonlijk een kwartier te vroeg verscheen en somtijds met de jongelingen, die hij nader kende, een vroolijk gesprek aanknoopte.

De Sanctis was evenwel te zeer Italiaan om buiten Italië het middelpunt van zijnen werkkring, den omtrek van zijnen invloed te vinden. In Italië wachtte hem een ruim veld. Het staatkundig leven, dat al de beste krachten inspande, kon zijn verheven vaderlandsliefde, zijn rechtschapen karakter, zijne vastberadenheid en bedaardheid niet missen.

Francesco De Sanctis was geroepen om te zaaien op den grond, dien zijn onderwijs vruchtbaar had gemaakt.

Wanneer een arts het gestel eener moeder wil beoordeelen, dan geeft hem niets beter troost, dan haar omringd te zien van gezond en dartel kroost; blozende en vroolijke kinderen zijn een spiegel, waarin hij den aard en den aanleg der moeder herkent. Zoo schitteren beeld en inborst van een leeraar in de schaar zijner leerlingen. Een ieder die in Italie het voorrecht gehad heeft, scholieren van De Sanctis te kennen, vrouwen of mannen, weet meer van de macht van zijnen smaak dan zij, die hem alleen bewonderd hebben in kiesvereenigingen, waar zijne redevoeringen vaak aan eene bladzijde van Sterne herinnerden, of ingenomen waren met zijne welsprekendheid in 't parlement, met zijne menschenkennis als minister; zijne leerlingen leggen nog beter getuigenis van hem af dan zelfs die scherpzinnige en smaakvolle ‘proeven’, waarin hij aan Gervinus de geschiedkundige beteekenis van Leopardi en Manzoni onder 't oog bracht.

Allen die 't geluk genoten hebben met De Sanctis nader bekend te zijn, huldigen zijne zuivere en belanglooze vriendschap, zijne vaderlandslievende zachtzinnigheid, zijne opgetogenheid voor Italië, waar hem overal stralen zijner poëzy toelonkten, waar hij

[p. 338]

zijn edel karakter en zijne volharding zonder dweepzucht als in een' spiegel zag, waar hij de zegeningen zijner deugd ondervond, die hij zelf niet kende, en gelukzalig, dankbaar tevreden de liefde inzoog, die hij even onbewust inboezemde als hij er nimmer aan gedacht heeft, welk een' weeklacht door 't gansche land zijn dood zou doen verheffen. Want De Sanctis stond niet stil bij het lacrymae rerum. Hij ging zijnen weg rechtop en oprecht, zonder schroom en zonder omzien. Zijn blik zag alleen terug om in de geschiedenis het licht der waarheid en schoonheid te ontsteken.

Rome, 4 Januari 1884.

Jac. Moleschott.

Naschrift.

Francesco De Sanctis werd in 't jaar 1818 te Morra (Principato Ulteriore) in 't koningrijk Napels geboren. Vaderlandsliefde en begaafdheid maakten hem reeds vroeg bij de Bourbonsche Regeering gehaat en gevreesd. Gevangenis en ballingschap waren het lot zijner schoonste mannelijke jaren. Na den kerker in 't Castello dell' Uovo (1850-53) kwam zijn verblijf op Malta, te Turijn en te Zurich. Hier en ginds prijkte hij als leeraar der italiaansche letterkunde. Uit Zwitserland keerde hij 1859 naar Turijn terug, om krachtig deel te nemen aan de herrijzing van zijn vaderland. Reeds 1860 werd hij minister van 't openbaar onderwijs te Napels, 1861 te Turijn in 't ministerie van Cavour en Ricasoli, en op nieuw 1878 te Rome met Cairoli. Hij overleed te Napels den 29 December 1883. De laatste eer, die hem den 4 Januari j.l. op schitterende wijze bewezen werd - geheel het land nam er deel aan -, was eene plechtige hulde in 't oog van allen, die hem volkomen wisten te waardeeren, eene openbaring voor hen, wien de geleerde den minister of de afgevaardigde den schrijver verborgen hield.

De Saggi critici en de Storia della letteratura italiana zijn de hoofdwerken, die De Sanctis in 't licht gegeven heeft, maar zijne werkzaamheid is in tal van kleine schriften verspreid. Zijn invloed is onmetelijk, omdat zich de golven van zijn kring al verder en verder uitbreiden.