De Gids. Jaargang 46

[p. 280]

De vrijstelling van den eed voor de doopsgezinden.

(Vervolg en slot van blz. 116.)

V

Om terug te keeren tot Amsterdam en het in 1578 aldaar gevallen besluit ter ongunste der Doopsgezinden: niet lang daarna, nog vóór het eind der 16^de eeuw, zou diezelfde stad beter dan eenige andere gemeente in ons vaderland de vrijheid der Doopsgezinden in zake den Eed weten te handhaven. Het is mij intusschen tot hiertoe niet gelukt in het stadsarchief den juisten datum te ontdekken, waarop de vroedschap ná bovengenoemd jaar besloot aan de bezwaren der Dissenters te gemoet te komen. Zooveel is echter zeker, dat het vóór 1597 heeft plaats gevonden, getuige de tusschenkomst van Schout, Burgemeesteren en Schepenen, den 17 Jan. van genoemd jaar, bij den Heere ‘Noël de Caron, Gesante der vereenigde Nederlanden by 't hof van Engelandt ter wille van eenige Doopsgezinden, van wie sekre somme penningen, by d'Engelsche oorlogscheepen genomen, wierden aengehouden, onder deksel, dat de bewijsen van eigendom, die d' eigenaars naar Londen hadden gesonden, niet waeren gesterckt met gewoonlijken eede’.

Zij schreven dat men ‘omtrent de voorseide Mennoniten (als die altijds swaerigheit maekten om den gewoonlyken eedt te doen) soodanige heusheit, en toegeving, heeft gebruikt, en als noch gebruikt, dat op hunne verklaeringen, wettelijk voor Burgemeesteren en Schepenen gedaen, by waere woorden, in

[p. 281]

plaets van eede, hier te lande daeglijks wordt recht gedaen, in allen schijne als of de selve versekeringen by gewoonlijke eede waeren gesterkt.

De voorzeide luiden, voor ons verschijnende, hebben wij wel ernstelijk vermaent, dat sy sich selven in achting moesten hebben, dewijl voor Godts aengesicht sijn staende, den welken sy niet sullen bedriegen, nocht in saeken van valsheit by hem ongestraft blijven; en dat sy sich ook, sooveel d' Overigheit aengaet, niet souden vergissen, dat wy hunne versekeringen, by waere woorden, in plaets van eede, gedaen, niet anders verstaen, noch aennemen, dan of sy luiden den eedt plechtelijk [solemnelijk] hadden gedaen, en dat wy se als meinedigen sullen doen straffen, soo verre sy, tot eenige tijden, moghten bevonden worden hunne versekeringen tegen of buiten de waerheit gedaen te hebben; hoewel onses wetens, tot noch toe, hier te lande geen swaerigheit van sulks is gevallen’¹.

In den aanvang der zeventiende eeuw kon de Muider drossaard zich dan ook beroepen op de bestaande vrijstelling van de Mennonieten, toen hij aan het gerecht van een der dorpen in het Gooi schreef²:

‘Eersaeme, vroome, besondere goede vrienden.

Alsoo my te kennen is gegeven, hoe dat de Mennonijt- oft Doopsgezinde van uwen dorpe, in materie van certificatie oft andere wettighe verklaeringen, geen ander formulier en gebrujken als: by manne-waerheidt, oft vrouwen-waerheidt, 't welk niet serieus ende ernstigh genoegh en wordt gevonden, zoo heb ick U.L. by desen willen lasten en ordonneren, dat ghy voortaen deselve gezinde daertoe zult houden, dat de verificatiën ofte solemneele verklaringen, by hen te doen, werden geconcipieert aldus: ende heeft ofte hebben verklaert, by waere woorden in plaetse van eede. Welke formule tot Amsterdam ende in andere steden van Hollandt wordt gepractizeert, als daer zy selve, nae hun eighen verstandt niet by en zijn beswaert. Zal my derhalven daer toe verlaten, U.L. den Almoghenden in schut en scherm bevelende. Van den Huise te Muiden, den XX^en Mai a 1625, P.C. Hóóft’.

Ten anderen komt in de Handvesten der stad Amstelredam,

1 G. Brandt, Historie der Reformatie, XVIde Boek, blz. 811 vv. (2de druk).

2 136ste zijner brieven (uitgaaf Dr. Van Vloten) = 121ste brief (uitgaaf Huydecoper).

[p. 282]

door H. Noordkerk¹, A^o 1665 16 Juny voor, ‘dat de verklaringen en affirmatien voor den Magistraet, Burgemeesteren ofte Geregten van eenighe Steeden off plaetsen hier te Lande door Persoonen van de Mennonite Gesintheyt by ware Woorden, in plaatse van Eede gedaen, voor zoo veel sulx aengaet alhier ter Stede, in Judicio voor bondig en valide aengenomen werden en oock Recht daer op gedaen word’. (Destijds schreef ook zekere Hans Vlamingh, doopsgezind handelaar te Amsterdam, over de voorrechten die de Mennonieten genoten, in een brief aan een vriend in Zwitserland, en noemde daaronder met name, dat ‘de overheid hun woord ontving in plaats van eede’ 1665).

Dertig jaar later verscheen onderstaande verklaring:

‘Wij Burgemeesteren en Regeerders der stad Amsterdam doen cond eenygelyk dien het behoord, certificerende voor de waerheid, dat diegeenen, dewelke, naer hun begrip uit het H. Euangelium, gemoedshalve swarigheid maaken, een corporelen Eed te praesteren, by ons en den Gerechte deeser stad, volgens een aloud gebruyk, geadmitteert werden, hunne verclaringen en affirmatien te doen by waere woorden, van jae, of neen, in plaets van Eede; En dat zoodanige verclaringen en affirmatien alomme, zo in Rechte, als daerbuiten, werden aengenomen en gehouden van die waerde en dat effect, als of den Eed solemnelyk was gepraesteert geworden. Des t' oirconde deezer stede zegel ten zaaken hier ondergedrukt, en deeze door een van onze Secretarisen onderteeck^t. Den 18 Junii a^o 1699, geteek^t J.v. Strijen, onder op 't spatium stond gedrukt deezer stede zegel in een witten auwel met papier overdekt J. van den Bempden².

Na Amsterdam volgde Rotterdam als de stad welker Burgemeesteren en Regeerders - onder beroep op de bekende acte by den Heere Prins Willem van Orangen en de later gevolgde missive van syn Excell. Prins Maurits aen de Magistraten van Middelburg - aan de Doopsgezinden het voorrecht hebben toegekend om ‘in foro’ met hun woord van ja in plaats van eede te kunnen volstaan. ‘Wij doen condt - luidt de oorspronkelijke resolutie dato 25 Sept. 1684 - eenen yegelycken dient behoort (ter requisitie en instantie aen den E. Sebastianus van Weenigem voor en in den name van seker Doopsgesindt persoon

1 MDCCXLVIII. Deel II, blz. 465.

2 Groot memoriaal van Amsterdam, deel VIII, blz. 166 verso. HS. Stadsarchief.

[p. 283]

tot Somerdyck woonagtigh) dat alle Doopts- ofte Menno- gesindt synde personen, so voor ons, als 't collegie van de Heeren Schepenen, Weesmeesters en Commissarissen van kleyne saken binnen deser stadt geadmitteert en vrij toegelaten worden, omme in plaetse van solemnelen Eede, by haer mannen- ofte vrouwen waerheit, en sulcx op 't woord van jae, alle verklaringen van wat natuer tsy in 't burgerregt, doleantie van 200 pen̄. hooftgeldt van wyn of zoudt, zeep, Heere en redemtie gelt enz. bij den Staet deser landen, nu en voor desen in mode van schattinge op gestelt, te mogen doen, en sulcx volbragt hebbende wert 't selvige aengenomen en sodanig erkent, alsof 't selvige met den solemnelen Eedt met opsteecken der vingeren gedaen en gepresenteert was’.

Toen ik boven zeide, dat Amsterdam beter dan eenige andere gemeente in ons Vaderland het beginsel der Doopsgezinden heeft weten te handhaven, stonden mij daarbij voor den geest zoowel de resolutie door het Hof van Holland (1588) als het plakkaat van Friesland (1597, 1659 en 1700). In deze allen wordt namelijk geen verklaring bij mannenwaarheid meer toegelaten voor de rechtbank.

Opzettelijk neem ik de resolutie van 1588 geheel op.

‘Ordonnantie, Beroerende den gewoonlijcken Eedt, die sommige Luyden in 't visiteren ende resolveren van den Processen, by den Hove werden gedefereert. In date den 28 Martij 1588¹.

Alsoo men bevindt dat sommige Persoonen den welcken in 't visiteren ende resolveren vanden Processen, eenigen eedt by den Hove wert gedefereert ofte geinjungeert, swarigheyt maecken vanden selven eedt te presteren, in sulcker manieren ende forme als naar beschreven Rechten is gestatueert, ende altoos in den Hove van Hollandt geobserveert, sulcks dat men tsedert eenige Jaren herwaerts den selven Persoonen toegelaten ofte gheconsenteert heeft, in plaetse van den voorsz. Eedt, heure verklaringe ofte affirmatie te doen by heurluyder conscientie, ende Mannen ofte Vrouwen waerheyt, daer uyt wel eenige faulten ofte inconvenienten souden mogen redunderen ofte spruyten, tot naedeel van d'eene of d'andere parthyen. Soo ist, dat 't voorz. Hoff omme daer inne te remedieren, naer voorgaende deliberatie ende rypen rade verklaert ende geordonneert heeft, verklaert ende ordonneert midts desen, Dat van nu voortaen niemant tot eenigen eedt ofte affirmatie en sal werden geadmitteert onder de voorsz.

1 Groot Placaat-Boeck. In s' Gravenhage, By Hillebrant van Wouw. 1664, II, blz. 1427, 28.

[p. 284]

woorden, by conscientie ende Mannen ofte Vrouwen waerheyt sonder daer by te voegen die clausule ofte woorden, Dat den Affirmant verklaert die waerheyt sulcks te zijn, als hy verklaert sal hebben, nemende daer inne te getuyge Godt den Heere Almachtich, als een eenich ondersoecker der herten ende Nieren: welcken eedt in dier voege ghedaen, 't voorsz. Hoff verstaet equipolent te zijn den ouden ende behoorlijken Eedt. Ordonneren over sulcks den Griffier vanden selven Hove, in allen Sententien daer eenigen Eedt inder voorsz. manieren, ende met adjectie vande voorsz. woorden gedaen sal zijn, de selve Sententien t'extenderen, mette ghewoonelijcke ende ordinaris clausule dicterende gehoort d'affirmatie by den Impetrant ofte Gedaeghde gedaen, daerby hy by eede verklaert heeft, &c. sonder eenige andere singuliere uytdruckinge vanden voorsz. eedt. Verstaende daer beneffens 't voorsz. Hoff, dat de geene die gerefuseert ofte onwilligh is eenigen eedt hem gediffereert ofte gheinjungeert zijnde, inder voorsz. manieren ende forme te doen, verliesen sal 't effect van 't geene dat hy anders deur prestatie vanden gedefereerden eedt soude genieten. Aldus ghedaen ende geresolveert den acht en twintighsten Martij Anno 1588.’

Duidelijk blijkt hieruit, dat men in deze officiëele ordonnantie met opzet den naam ‘Mennonieten’ of ‘Doopsgezinden’ heeft vermeden (Opmerkelijk dat evenzoo nòg in onze eeuw de Grondwet wel het recht van het ‘ik belove of verklare’ toekent, maar zonder de ‘gezindte’ te noemen, die daarmede vrijgesteld wordt van den Eed). Het maakt dan ook een zonderlingen indruk de duizenden volgelingen van Menno eenvoudig met ‘sommige Persoonen’ of ‘Luyden’ aan te wijzen. Ten anderen heeft, getuige dit stuk, het Hof van Holland vóór 1588 wel degelijk den Doopsgezinden voor de rechtbank toegelaten ‘op heure verklaringe ofte affirmatie by heurluyder conscientie. ende Mannen ofte Vrouwen waerheyt’. Zij werden echter in dat voorrecht verkort, omdat ‘daer uyt wel eenige faulten ofte inconvenienten souden mogen redunderen ofte spruyten, tot naedeel van d'eene of d'andere partyen’. Van werkelijke moeielijkheden is dus nog geen sprake. De mogelijke meen ik vooral te moeten zoeken in de voortdurende tegenwerking der Hervormden. Deed de synode te Brielle in 1578 te vergeefs een beroep op de tusschenkomst van Marnix bij den Prins, sedert bleef dat kerkelijk lichaam niet rusten. Uit hetgeen ik dienaangaande las in de geschreven handelingen van later tijd, welke in het rijks-

[p. 285]

archief worden bewaard, blijkt dat de getuigenis bij conscientie en mannen of vrouwenwaarheid voor de Hervormden ‘eene ergerlycke manier van spreecken was nadeelig de eere Godts’. En juist ‘roerende die ergerlijke formulieren des eetswerens’ beriep bijv. de synode in den Haag¹ zich op de bovenstaande resolutie ‘van den Hove van Hollant daertegen geresolveert’.

Eindelijk verdienen in dezelfde ordonnantie van 1588 de woorden ‘'t sedert eenige Jaren herwaerts’ onze bijzondere aandacht. Jammer genoeg is, zoo ver mijn onderzoek met dat van de heeren Mr. L. Th. C. van den Bergh en Hingman reikt, het juiste jaar niet aan te wijzen, waarop het Hof van Holland officiëel de Doopsgezinden vrijstelde van den solemneelen eed, en voor de rechtbank hunne verklaring bij mannenwaarheid aannam. Stellig moet het worden geplaatst vóór 1581 op grond van een proces, voorkomende in de ‘curiae decisiones’ van Neostadius (Leiden 1617), tegen Pieter Maartsz, die had ingebroken bij zekeren Gerrebrandt Gerritz ‘tot Muyden’, en de dochter van dezen vermoord. ‘Den Appellant nu begeert’ - lees ik daar - ‘geenen eedt te doen om dat hij Mennist is: daer tegens soo dient d'ordonnantie van de Heeren Staaten, dat haarlieden affirmatie vim juramenti [de kracht van een eed] heeft’. Dit vond plaats A^o. 1581. Eduard van Zurck mocht dan ook te recht in zijn Codex Batavus schrijven § XI: ‘Mennoniten mogen volstaen in het doen van Eed met dien af te leggen by Mannen waerheit. Zoo is al gestatueert by Stat. van Holland vóór a. 1585’.

Dezelfde Van Zurck verwijst in de genoemde § ook naar de Instructie voor de partikuliere kollekteurs enz. van de Convoyen en Licenten van 8 Oct. 1596, welke den schippers veroorlooft te getuigen op hun mannen-waarheid². Men houde daarbij echter wel in het oog, dat er geen sprake is van onderscheid tusschen Doopsgezinden en schippers van andere gezindten, al heeft men destijds ontegenzeggelijk de bepaling omtrent de mannen-waarheid met het oog op de gemoedsbezwaren der Mennonieten dus gesteld.

Intusschen had van Zurck zich kunnen en moeten beroepen

1 HS. Rijksarchief, 2 July-20 July 1624. Art. 17. Vgl. ook Acta Synodi particularis Gorcom 1622, Brielle 1623.

2 Nederlandsche placcaet-boeck van de Staten-Generael (Tot Aemsteldam, By Jan Janssen In 't jaar 1644. Deel I, blz. 187). Vgl. ook Groot Plakkaatboek, I, 2284, de resolutie van 11 Juli 1597.

[p. 286]

op eene veel oudere instructie, waaraan de genoemde jongere blijkbaar is ontleend, namelijk die van 1586, onder Leycester, Gouverneur en̄ Capiteyn Generael der vereenichde Nederlanden. Aan Art. VII ontleen ik de woorden:

‘bouē dijen de Schippers op heur mannen-waerheydt aen handen vanden Officieren opde comptoiren respective, verclaert sullen hebben (welcke verclaringhe in plaetse van eede aengenomen, ende voor sulcx indyen daer faulte inne beuonden werde, ghestraft sal werden)’¹.

Daar nu Prins Willem I de eerste was, die in 1577 en '78 de Doopsgezinden in de bezwaren van den eed te gemoet kwam, en in zijn tweede schrijven nadrukkelijk verklaart ‘ten minste totter tyt toe dat by de generaliteijt (dien tselve staet te doen,) anderssins geordonneert sal worden’, ligt het voor de hand tusschen 1578 en 1581 de resolutie van het Hof van Holland te plaatsen.

Datzelfde Hof bleef intusschen, trots zijne ruime bepaling in zake van het gerecht, den solemneelen eed eischen bij de aanvaarding van ‘publycque Ampten.’ ‘Mennonistgesinden willende die bedienen, word verstaen, dat sy ook moeten doen den gewonelyken Eed, of dat men haar anders geen behoorlyke commissie en sal verlenen’².

Dit gaf aanleiding tot verschil tusschen het Hof en de Staten van Holland. Toen namelijk zekere Jan van Beest, ‘geboortigh van Delft, Opper-Clercq ter secretarije der stede Schiedam, verkregen hebbende Brieven van Creatie tot de Bedieninge van het Notaris-Ampt, aan den Hove had versoght, te mogen volstaan, mits doende den Eed (Also hij Mennonist gesind was), in Plaatse vanden solemnelen gewoonlyken Eed, op het Formulier van een Mennonistgesinden ingestelt: difficulteerde het Hof om hem te admitteeren’. ‘Toen heeft hy sigh geadresseert aan de Heren Staten van Holland en West Fr:, die hem, by Apostille op syn Req^te. in dato 23 Sept. 1622 t'selve hebben geaccordeert en toegestaan, opt goet getuygenisse dat van zynen persoon wert gegeven endo omme andere goede consideratien, sonder dat hetzelve by jemant anders soude mogen werden ge-

1 Ghearresteert ter camere van sijne Ex^tie tot Vtrecht den lesten Aprilis XV^c LXXXVI. (Een exemplaar dezer instructie vond ik in het provinciaal archief van Zeeland). Vgl. nog Groot Placcaetboek, I: 2278 en 2321, en R. Fruin, Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog, blz. 262 noot (in de nieuwe uitgaaf, die dezer dagen het licht zal zien, blz. 304).

2 Notulen van den Hove van Holland, HS. in het Rijksarchief, 24 Sept. 1621.

[p. 287]

trokken in consequentie; mitswelke den voorn̄: van Beest op huden tot het voorn̄. Ampt is geadmitteert, en heeft dienvolgende verklaringe gedaan in deser manieren:

Ik belove, by myn conscientie en mannen waarhijd, nemende daarinne tot Getuyge God den Here Almagtigh, als een enige Ondersoeker der Herten en Nieren, dat ik getrouw wesen sal etc en voorts als de Articulen van den Eed medebrengen’¹.

Evenals het Hof van Holland hebben de Staten van Friesland ruim zestig jaar later (19 Maart 1659) ‘de verclaringe by jae ende neen’ alleen buiten de rechtbank toegelaten. ‘Gehoort, gesien en geexamineert hebbende de requeste’ - luidt het oorspronkelijk plakkaat -, ‘by de Coopluyden ende andere Ingezetenen deser Provincie, Menonytgesint synde, aen ons gepraesenteert, daertoe tenderende, dat wy, nae 't exempel van de Heeren Staten van de nabuyrige Provinciën, haer luyden wilden dispenseren van de praecysheyt onser ordonnantie, op 't stuck van eedsweringe slaende, hebben uyt goede genegentheyt tot onse Ingesetenen, en om de tedere conscientien van deselve te gemoet te gaen, nae 't exempel van de Heeren Staten van de nabuyrige Provincien, geresolveert, gelyck wy resolveren by desen, dat die van de Mennonitische gesintheyt in plaetse van solemnelen eede sullen mogen volstaen met hare verclaringe by jae ende neen, behalven in saecken, daer de hoge ende nederrechters deser Provincie sullen verstaen den solemnelen eede noodsaeckelyck vereyscht te worden; in welcken gevallen sy gehouden sullen syn, Godt tot een getuyge te nemen’.

Betreffende de laatste woorden merk ik op, dat het aanroepen van God tot getuige ‘soo by de hooge als leege Justitie’, in plaats van den solemneelen eed, eerst dagteekent ‘van den 3 Maij 1597’, terwijl vóór dien tijd - en dit hing samen met ‘der Mennonyten verwerping van het ampt der overheyt als onchristelyck’ - de Staten resolveerden, dat ‘d' voorschreuen Mennonyten in hun Rechtsaecken soe by den Hooghen als Leeghen Justitie niet zullen geadmitteert, toeghelaeten ende bevordert worden, ten waere sy doen den behoorlycken eedt in forma,

1 Notulen van de appoinetementen ende appostillen by de Grootm: heeren Staten van Hollt. ende West-Vrieslandt VIII Meerte 1621 ende eyndende XXII Dec 1622. Rijksarchief. Vgl. ook aldaar het register der Notarissen, 1525-1647: ‘Jan van der Beest erop gelycke geimpetreerde creatie deur nominatie vande magistraet van Schiedam tot d'exercitie vant notarisschap geadmitteert ende heeft tot dien cynde den behoorlycken eedt gedaen in handen van Mr. Johan Oom van Wyngaerden den naestlesten September 1622’.

[p. 288]

gelyck andere, ende dit bij peene nae beschreuen recht, daer toe staende’.

In één opzicht getuigde intusschen de reeds genoemde resolutie van 1659 van eene ruimere opvatting dan die van Holland, voor zoover het niet-Doopsgezinden gold. Wanneer namelijk ‘de Mennonieten sullen mogen volstaen’ - luidt het vervolg van het plakkaat - ‘met hare verclaringe bij jae ende neen, sullen hare partyen, schoon van andere gesintheyt, oock niet wyders geholden wesen te verclaren by jae ende neen’. Vreemd schijnt het mij toe, dat deze ruime opvatting onzer Noorder stamgenooten, dagteekenende uit het midden der XVII^de eeuw, niet zoo krachtigen weerklank in Holland en de overige provinciën heeft gevonden, dat de kern er van is blijven voortleven tot op onzen tijd. Vergeefs toch zoekt men zulk een vrijzinnig beginsel in onze Grondwet. Te vreemder, om dat nog tegen het eind der XVIII^de eeuw, bij monde van Mr. Simon Binckes in zijne ‘verklaaringe van de Statuten, Ordonnantiën, Reglementen en Costumen van Rechte in Friesland (Leeuwarden 1785)’ uit eene aanteekening ‘van de Gereformeerde Religie’ blijkt, dat er betreffende de opvatting ‘schoon van andere gesintheyt’ verschil van meening bestond. Blijkbaar waren er destijds, die de woorden alleen wilden toepassen op de Hervormden. Zeker te onrechte, daar - zooals de genoemde rechtsgeleerde opmerkt - ‘het recht moet worden uitgebreid tot alle Christelijke Gezindheden, buiten de Mennoniten, om dat omtrent alle die eeven dezelfde reeden plaatse heeft; want, de wetgeever schijnt mij hier geen privilegie aan die van de Gereformeerde Religie in 't bijzonder te willen geeven, om dat, het geen hier aan die van de Gereformeerde Religie gegunt word, niets anders is, als gebruik te maaken van eene vrijheid, die de Mennoniten hebben verkreegen. De Mennoniten, en niet de Gereformeerden, zijn de voorwerpen der gratie, en daarom is in het geheel niet te denken, dat de wetgeever andere buitengezindheden hier ook niet met de Gereformeerden gelijk heeft willen stellen, immers zeekerlijk dezulken, die eeven zoo wel als de Mennonieten getolereert zijn’.

Wat nu het plakkaat van 1659 in zijn geheel betreft, daartegen zijn in den loop der jaren van de zijde der Doopsgezinden bij herhaling ernstige bezwaren ingebracht, bezwaren die ‘de aenroeping van Godt tot getuyge’ golden. Voor velen hunner was zij in wezen niets anders dan een eed. Reden

[p. 289]

waarom aan de Staten van Friesland bij requeste is te kennen gegeven, dat ‘veele van haere gesintheyt, uijt tederheijt van hare conscientie swarigheijt maecken, om in rechtsaken den eed te praesteren, die haer bij 's Landts Ordonnantie is opgelegt en voorgeschreven; waerdoor sij veeltijdts in groote schade, verlies van proceduijren, en diergelijckheden meer, ingewickeld worden, tot voorkominge van hetwelcke in 't toekomende, sij ootmoedig versochten, dat wij, na het exempel van andere nabuijrige Provintien, haer supplianten wilden dispenseren van het doen van den eed, die haer tegenwoordigh na teneur van 's Landts Ordonnantie wordt affgevordert, en haer eenigh ander formulier voorschrijven, hetwelcke sij in alle voorvallende saeken daer eed plaets heeft, in gerustheid van haer geweten souden kunnen gebruijcken’. (Duidelijk blijkt hieruit, dat de heer Farncombe Sanders in zijne alleszins belangrijke studie over den Eed¹ te onrechte schrijft, dat de Mennonieten hun bezwaar tegen den ouden en behoorlijken eed opgeheven achtten, door in plaats van dezen eenvoudig God als getuige aan te roepen.)

Daarop besloten de Staten dat ‘de Ingesetenen, mennoos off doopsgesind sijnde, in 't toekomende in alle rechtssaecken en andere gelegentheden, daer eed plaetse heeft, niet gehouden sullen wesen, om Godt tot getuyge aen te roepen, maer dat deselve, in plaetse van eede, sullen kunnen en mogen volstaen, met verklaringe te doen in navolgender maniere.

Ick belove en neme aen in de tegenwoordigheijt Godts, kenner mijnes herten, in deze saecke te handelen en spreecken in alle oprechtigheijt en na waerheijt, mij bij het doen van 't contrarie dies onderwerpende niet alleen de straffe van de wereldtlijcke Vijerschare, die Meijneedige hebben te verwachten, maer oock de tijdelijke en eeuwige straffen van den eeuwigen en alwetenden Godt², even als off ick met 'er daedt valsselijck hadde geswooren.

1 De Gids van 1881, Nov. blz. 337.

2 Merkwaardig wordt in zestien afdeelingen de zedelijke, lichamelijke en kerkelijke straf van den meincedige geteekend in het groot Placcaat- en Charterboek van Friesland, II, 58.
‘Int eerste neemt oft noemt hy God tot een getuych zynder valscheyt. Ten anderen so vervalschet hy dat seghel Godts, dat is zyn siele. Ten derden soo verradet hy dat slot Godts, dat is zyn conscientie. Ten vierden versaect hy dat kersten geloove. Ten vyfsten versmadet hy den name Gods. Ten sesten doet hy teghen dat ghebodt Gods. Ten sevensten verschaemt hy syn broeders, dat zyn syns eeven kersten menschen. Ten achsten steelt hy dat welvaren zyns even kersten. Ten neghenden bedriecht hy dat Recht. Ten tienden offert hy den Duyvel zyn rechterhant Ten elfsten gevet hy hem onder de macht des Duyvels. Ten twaelffsten versaekt hy God ende alle syne Heylighen. Ten dartienden gaet hy in dat geselschap des Duyvels. Ten veertienden verkiest hy die helle ende hy laet dat hemelryck. Ten vyftienden versaekt hy de sacramenten Gods. Ten sestienden soo wort hy vry van alle goet, ende hy wort deelachtich van alle quaetheyden.
Item, die wetenlyck eenen quaden eedt zweert, sal elf dagen lanck vasten to watere ende broot, ende noch seven jaer leven in groote penitentie, ende geen sacramenten ontfanghen, eer dat hy syn penitentie volbracht heeft, dan alleen in die ure syns doots’.
En in het voor de oude vaderlandsche rechtsgeschiedenis bijzonder belangrijk geschrift, dat dezer dagen het licht zag; ‘De oudste rechten der stad Dordrecht en van het Baljuwschap van Zuid-Holland’, uitgegeven door Mr. J.A. Fruin ('s Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1882), vond ik uit den aanvang der vijftiende eeuw de zeker eigenaardige straf ‘van eenen quaden eedt te doen’ dat ‘waer yemandt, die eenen quaden eedt swoer voer eenige vanden laegen ofte hoogen richters, off andersins, ende daervan betuycht worde met twee ofte drie wittachtige getuygen, die sal verbuert hebben sijn twee vingeren, die hy opgericht hadde doen hy den quaden eedt swoer’ (IIde deel, blz. 277).

[p. 290]

Op welck Formulier de Doopsgesinde gehouden sal off sullen wesen te antwoorden:

Ja, ick neme 'dat soodanigh aen.

Des sullen de Ingesetenen van de Gereformeerde Religie, wanneer sij met Doopsgezinde pleijten, sulcks begeerende, in die saecke met gelijcke formulier van eed kunnen volstaen’ (13 Julij 1700)¹.

Zoo bleef met het slot dezer ordonnantie voor niet-Doopsgezinden tegenover Doopsgezinden dezelfde ruime bepaling behouden, welke in het reeds boven vermeld plakkaat van 1659 voorkomt.

Met het formulier: ‘ja, ick neme dat soodanigh aen’, in plaats van het nemen van ‘Godt tot een getuyge’, werd intusschen nog altijd te kort gedaan aan het even streng als ondubbelzinnig begrip van waarheid, dat alleen ja of neen kent.

Immers is dat formulier niets minder dan de bevestiging van hetgeen den Doopsgezinde wordt voorgelezen: ‘ick belove en

1 Extr. uit het register der Resol. v.d. Staten van Friesland, Folio 99 v^o. Placcaat (Prov. archief te Leeuwarden); en Friesch Placcaatboek, het hoogst zeldzame zesde deel, blz. 339 (Eigend. Provinciaal Archief van Friesland). - Slechts 425 bladz. werden hiervan afgedrukt (bij Hermannus Post te Leeuwarden), aangevangen met eene ordonnantie van 12 Oct. 1686 en voortgezet tot 28 Febr. 1705; want toen in 1795 de omwenteling inviel, werd de uitgaaf, die op kosten der Staten geschiedde, gestaakt. Zie aant. van W. Eekhoff, Sept. 1841, op het schutblad der Beneficiaal-boeken van Friesland (1850) in de bibl. der Leidsche universiteit, waaruit blijkt, dat er ten hoogste een tiental exemplaren van dit zesde deel bestaan.

[p. 291]

neme aen in de tegewoordigheijt Godts, kenner mijnes herten’. En ik zie waarlijk niet in, wat kenmerkend verschil er bestaat tusschen eene verklaring, waarbij men. ‘Godt tot een getuyge’ neemt, en eene belofte ‘in de tegenwoordigheijt Godts’. Zachter misschien moge de vorm zijn, en minder bezwarend wellicht was het voor het gemoed van den Doopsgezinde dier dagen, dat hij zelf niet de getuigenis aflegde: ‘ick belove en neme aen in de tegenwoordigheyt Godts, kenner mijnes herten’ - toch drukken: 1^o. beide formulieren van 1659 en 1700 in wezen dezelfde gedachte uit, en maakt 2^o. de Doopsgezinde door te laten volgen ‘ja, ick neme dat soodanigh aen’ de getuigenis, welke hem wordt voorgelezen, geheel tot de zijne.

Eerst voor onze eeuw was het weggelegd, met de staatsregeling van 1814 en '15 en de grondwet van '48, der Doopsgezinden volstrekte verwerping van den eed en handhaving van het beginsel der waarheid, uitgedrukt in het eenvoudig ik beloof of verklaar, tot haar volle recht te laten komen.

Aan de herinnering hiervan zij het laatste gedeelte van mijn historisch onderzoek gewijd.

VI.

Tegen het einde der voorgaande eeuw dreigde er met de dagen der revolutie een geheele omkeer plaats te zullen grijpen betreffende den eed, ook voor de Doopsgezinden. Het eerste formulier van den eed van burgertrouw: ‘dat zweer ik’ -, hetwelk zeker zijnen oorsprong vond in den invloed van Frankrijk met het bekende ‘je jure’ - in de publicatie van 31 Januari 1795, den 9^den Maart daaropvolgende door de provisioneele repraesentanten van het volk van Holland gearresteerd, kent geen uitzondering van ‘belofte’ of ‘verklaring bij ware woorden’. En ‘de Raaden in den Hove van Holland’ maakten destijds een ‘concept van algemeenen Eed voor alle Geestelyke en Wereldlyke Beampten binnen deze Provincie, tot voorkoming van alle confusie en ongelykheid te doen door alle de Leden van den Hove van Justitie, enz. gelijk mede door alle Professoren, Lectoren, en openbaare Onderwyzers, Predikanten en Leeraren van alle Gezindheden, Pastoren en Capellaanen de Rabbyns der Joodsche Natie er onder begrepen’.

[p. 292]

Dit formulier van den eed werd ook 9 Maart '95 door de Provisioneele Repraesentanten gearresteerd.

Intusschen verschenen, in tal van vlugschriften allerlei vragen en bedenkingen betreffende den Amptseed en de Rechten van den Mensch en Burger¹. Eene ‘nadere verklaring’ lieten de Provisioneele Repraesentanten volgen (dato 8 Juni), in de hoop dat ‘zij alle scrupules en zwarigheden zouden hebben weggenomen of voorgekomen, zoodanig dat alle Burgerlyke en Kerkelyke Amptenaren den Eed zonder verdere tergiversatiën zouden hebben gepraesteerd’, doch te vergeefs. Ongetwijfeld hebben bovendien invloedrijke Doopsgezinden in die dagen door persoonlijke tusschenkomst de aloude voorrechten der vaderen weten te verkrijgen en te behouden. Eindelijk hebben genoemde repraesentanten blijkbaar aanleiding gevonden om voor niet-Doopsgezinden terug te komen van de eenvoudige formule ‘dat zweer ik’. Beide wordt ons duidelijk uit de Publicatie op den 11 December 1795.

‘Schoon by alle eerlyke en verstandige Lieden de Eed van dezelfde kragt is, met welke plegtigheid die ook wordt afgelegd; zoo hebben wy tog reden gekregen om te denken, dat sommigen, 't zy uit onkunde, 't zy uit kwaadwilligheid, den Eed minder heilig en verbindend agten, wanneer deselve gepresteerd wordt door het eenvoudig en plegtig uitspreken van deze woorden: Dat zweer ik! Dan wel wanneer dit geschiedt, met de van ouds in ons Land gebruikelyke plegtigheid: weshalven wy, om de kwade gevolgen dezer opinie, hoe ongegrond dezelve ook sy, tegen te gaan, als mede tot meerder indruk by den beëedigden, en alzoo ter bevordering van het belang van 't Volk van Holland, goedgevonden en verstaan, dat de oude plegtig-

1 Vooral breng ik hier in aanmerking het nameloos verschenen vlugschrift: ‘Bedenkingen en bezwaren over den eed, Zo als die door de Provisionele Representanten van 't Volk van Holland, by derzelver Aanschrijving van den 9 Maart 1795, is bevolen, enz. Te Leyden, by Herdingh en Cyfveer, Rotterdam Vis, enz. 39 blz.’ (door den bekenden hoogleeraar in de Rechten, Mr. Cras te Amsterdam). De tweede, vermeerderde druk verscheen te Amsterdam, By Pieter den Hengst. 1795, 63 blz., met ‘noodwendig aanhangzel’; en ‘tweede noodwendig aanhangzel’ bij denzelfden uitgever in 1796, met opvolgende pagineering, 64-121; en ‘Zeer gewigtige en belangryke bemerkingen wegens den eed op de rechten van den Mensch en van den Burger, aan de Provisioneele Representanten van het volk van Holland. Voorgesteld door eenige zoo Waereldlyke als Geestelyke Beampte dier Provincie. In de Maand July 1795. Alom te bekomen’. (Zonder naam van drukker of uitgever.) Eigend. Bibl. Doopsgezinde gem. te Amsterdam.

[p. 293]

heid van het opsteken der twee voorste vingeren der Regterhand, en het uitspreken van deze woorden: Zoo waarlyk helpe my God Almachtig! by het doen van dezen Amptseed weder zal worden geïntroduceerd en gebruikt; daar van nogthans verschoonende diegenen, welken het, van wegen hunne Godsdienstige begrippen, altoos is toegestaan geweest eene andere plegtigheid te gebruiken, van welke vryheid by dezen niets wordt gederogeerd’.

(Merkwaardig, ook nog in onzen tijd voor hen, die meenen de plechtige verklaring bij eede te moeten handhaven, is daarbij de navolgende toelichting:

‘Daartegen’ - het formulier van den Amptseed - ‘allerlei zoogenaamde gemoedszwarigheden gemaakt of voorgewend; by vele Amptenaren voortkomende uit een kwaad hart, niets meer dan een bloot pretext, of voorwendsel, uitgedagt of gearripieerd, om zig van eene zoo plegtige en heilige verbintenis te onttrekken.

Overtuigd dat de voorgemelde scrupules by velen waarlijk resideerden, en hun in goeden gemoede zoo gegrond voorkwamen, dat zy zig liever alles getroost, dan deselven overgestapt hebben: welke eerlyke charakters wy niet hebben kunnen besluiten te vermengen, en gelyk te stellen met die Huichelaars, die de occasie der zwakheid van anders brave en eerlyke Vaderlanders capterende, zig met derzelver masker zoodanig wisten te bedekken, dat zy, door ons, van dezelven, met geene zekerheid, konden onderscheiden worden.

Beschouwen wy daer by den gewoonlyken loop der zaaken, en de gesteldheid van 's Menschen geest, dan zullen wy alrasch overtuigd worden, dat eene plegtigheid, die geheel ontbloot is van het Ontzag en Eerbied wekkende het geen de Godsdienst inboezemt, doorgaans weinig indruk op de gemoederen maakt - de Menschen beloven, en houden niet - zy roepen God in, en durven zelfs daar, waar hunne begeertens hen jaagen, die verbintenis niet breeken.

Het was door dat bijvoegzel van de aanroeping van het Opperwezen aan den Eed, en daar door alleen, dat zoo veele Officieren in den jaare 1787 weigerden, de Vrijheid tegen de Tyranny te dienen.

En wy, wat kunnen wy verwachten van onze meer grootsche: maar minder Mensch en Staatkundige denkwijze? niets anders, dan dat de Stoutgeestige der Tegenparthy, gewoon, zelfs den Eed in den wind te slaan, ook nog die onder deselven, welken

[p. 294]

slechts door eene Epidemique vroomheid, teder van gemoed zyn, zullen diets maken, dat zy vry zyn van allen band, om dat geen God tot getuigen hunner verbintenis is aangeroepen’).

In 1796 bleef, in verband met de bovengenoemde publicatie van Dec. '95, de formule gehandhaafd: ‘ik verklaere en zweere enz. Zoo waarlyk helpe my God Almachtig’. In Zeeland echter vind ik in de ‘Notulen van de Vertegenwoordigers en den Provincialen Raad van Zeeland 13 Mei 1796’ alleen de woorden ‘ik belove en zweere’ zonder de slotformule ‘zoo waarlyk enz’.

Twee jaar later, 23 April '98, werd, zooals bekend is, de politieke eed geheel afgeschaft, en eischte de nieuwe staatsregeling ‘de navolgende Verklaaring: ik houde het Bataafsche Volk voor een vrij en onafhanglijk Volk, en beloof aan Hetzelve trouw enz. enz. Dit verklaar ik op mijne Burgertrouw’! Overigens waren de formules voorgeschreven ‘ik verbind mij plegtig enz. Dat beloof ik’. In verband hiermede verdient van de zijde der Doopsgezinden het navolgend adres 28 April, A^o 1799 bijzondere aandacht¹.

30 Mrt. ‘Aan de eerste kamer van het vertegenwoordigend ligchaam des Bataafschen Volks, van wege den kerkeraad der Doopsgezinde gemeente, vergaderende bij het Lam en den Toren te Amsterdam’.

‘Al ras vernaamen wy zelf met genoegen, hoe de begrippen wegens den Eed met opzicht op het staatkundige en deszelfs nuttigheid of noodzaaklykheid daar toe, derwijze onder veelen ook buiten ons veld gewonnen hadden, dat of het bevestigen met eede, of het verklaeren met waare woorden in plaats daarvan, ruimer opengesteld, de Doopsgezinden des in hun geheel gelaaten werden; en zelfs het verklaaren of belooven by Mannen Waarheid, genoegzaam gerekend werdt in veele gevallen, waar toe eertyds het praesteeren van den Eed gewoonlyk gevorderd werdt’.

Om stemgerechtigd Burger onder de Staatsregeling van 1801 te zijn werd het afleggen van de volgende belofte geëischt: ‘ik belove trouw aan de Constitutie enz’, en luidde de belofte voor de leden van het Wetgevend Lichaam en van het Staatsbewind: ‘ik belove plechliglijk enz.’

Bij het stuk van 's lands middelen komt intusschen met de publicatie van het Staatsbewind den 8^sten Augustus 1803 de eed wel voor, en met den eed de verklaring met ware woorden

1 Eigend. Bibl. Doopsgezinde gemeente te Amsterdam.

[p. 295]

voor de Doopsgezinden, ‘nopens het Don Gratuit van Twee ten Honderd op de Bezittingen’. (In de Publicatie van 17 Febr. 1803 betreffende de wijze van invordering en onderzoek van den opbrengst der 8 en 25jarige Heffingen, evenals in de Ampliatie daarop van 24 Juni vindt men wel alleen een formulier van Eed, doch blijkens de praktijk kan de weglating van ‘verklaring met ware woorden’ alleen worden toegeschreven aan onoplettendheid bij de stellers.) Diezelfde Publicatie van 8 Aug. lokte echter om den gebrekkigen vorm van de zijde der Doopsgezinden een ernstig protest uit. Het formulier van Eed luidde namelijk: ‘Ik zweere (of verklaare met waare woorden) al dat geene te hebben gefourneerd, het welk ik, volgens Publicatie van den 8 Augustus 1803, het zij in mijn privé, het zij in qualiteit, aan den Lande verschuldigd was, en dit Fournissement te hebben gedaan op de respective Termijnen, bij die Publicatie vastgesteld, en in geene andere Geldspecien, of in geen ander Papier, dan bij dezelve daartoe is aangewezen, onderwerpende ik my plechtig aan de straffen by Goddelyke en Menschelyke Wetten, tegen een valschen Eed of Verklaring bepaald’.

Het was de Doopsgezinde leeraar C. De Vries te Haarlem, die onder den pseudoniem ‘Christianus Patriophilus’ bij den uitgever A. Loosjes Pz. eene ‘korte en noodige erinnering aan de Doopsgezinde Christenen betreffende het formulier van eed of verklaring’ het licht deed zien. (Onder het motto: ‘Het enkeld woord van eenen Deugdzamen is een Eed, even vast, onverbreekbaar en waarachtig. Philo de specialibus legibus’¹.) Terecht wees hij daarin aan dat ‘het geheele denkbeeld van het onderscheid tusschen eenen Eed, en eene Verklaring met ware woorden in dit voorschrift verloren ging’.

‘Het kenmerkende van een Eed’ - gaat hij voort - ‘is de inroeping van Gods straffe of genade; nu moge de uitdrukking “mij onderwerpende” een weinig zagter schijnen te luiden, toch ligt er wel degelijk het begrip van inroeping aan ten grondslag. Reden waarom schrijver een verzoek wenscht gericht te zien aan de Hoogst geconstitueerde Magten om de eenvoudige verklaring met ware woorden, zonder verdere eedelijke uitbreiding, bij zulken, die in gemoede zwarigheid maken om eenen Eed te doen, te laten gelden’.

Niet lang daarna werd door den kerkeraad der vereenigde

1 Eigend. Bibl. Doopsgezinde gemeente te Amsterdam.

[p. 296]

Doopsgezinde gemeente te Amsterdam dezelfde zaak besproken, getuige het resolutieboek F. 1786-1810 in haar Archief, op 10 Nov. 1803:

Naardien de verklaaring met waare woorden, welke bij de 2 pCt. heffing op de bezittingen staat gevorderd te worden, van dien aart is dat men dezelve doende, in substantie, den Eed zelven aflegt, gelijk ook terecht geremarqueerd is geworden door den ongenoemden schrijver van een stukje, getyteld: waarschuwing aan de Doopsgezinden enz. uitgegeven te Haarlem bij A. Loosjes - zo werdt in 't midden gebracht of men deswegen niet een Request zou praesenteeren van Leeraars en Opzieners deezer gemeente, ten einde daarin de nodige verandering gemaakt werde - hoe men dit Request zoude inrichten, of men het wel als uit naam van 't gansche doopsgezinde genootschap zou kunnen doen voorzo verre door deszelfs Leden, tot nog vrij unaniem, in het doen van een Eed, uit godsdienstig gemoedsbezwaar, gedifficulteerd werdt - heeft men besloten hierover eene commissie aan te stellen om de vergadering te dienen van advys, en zulks goed vindende een concept request op te stellen, en zijn in deeze Commissie benoemd Ds. De Vos, confr. P. Bel en J.A. Willink.

Veertien dagen later - 24 Nov. - werd echter de aangestelde commissie ontbonden, ten gevolge van een besluit van 't Gouvernement zelf, volgens 't welk van ‘allen, die zwarigheid maakten in het doen der verklaaring, waarin voorkwamen de woorden: onderwerpende ik mij plegtig aan de straffe, bij goddelijke en menschelijke wetten tegen eenen valschen Eed of verklaaring bepaald eene andere verklaring met ware woorden, waarin deeze zinsnede niet gevonden wordt, zal gevorderd worden’.

Wat den politieken eed betreft: na in de staatsregeling van 1798 en 1801 te zijn afgeschaft, treedt hij in die van 1805, onder den raadpensionaris Rutger Jan Schimmelpenninck, weder te voorschijn, en luidt de formule voor de Leden van het Wetgevend Ligchaam en voor den Raadpensionaris: ‘ik belove en zwere enz. Zoo waarlijk helpe mij God Almagtig’. In de constitutie van 7 Aug. 1806, onder Zijne Majesteit Lodewijk Napoleon, viel - in den geest der Fransche wet met haar eenvoudig ‘je jure’ - de aanroeping Gods weg, en was de Eed van Getrouwheid van den volgenden inhoud: ‘Ik zwere gehoorzaamheid enz’ (Art. XVIII).

Werd in deze Wet de uitzondering van het ‘ik belove’ voor

[p. 297]

de Doopsgezinden gemist, toch hebben dezen niet gerust in de behartiging hunner belangen op het stuk van den Eed. Toen namelijk koning Lodewijk, bij de aanvaarding van zijn bestuur, door zijnen minister van eeredienst te kennen had gegeven, dat hij ‘genegen was tot het ontvangen van alle voordrachten of verzoeken, die door eenige gezindheid zoude kunnen worden gedaan’, zond - na een mondeling onderhoud van den hoogl. Hesselink, dato 30 Maart 1809 - de commissie, benoemd door de Doopsgezinde sociëteit te Amsterdam, het onderstaand schriftelijk verzoekschrift in (27 Juni. 1809)¹: ‘- - - zij kan niet voorbij, bij deeze gelegenheid de algemeene Belangen der Doopsgezinde sociëteit op het allerernstigst aan zijne Excellentie aan te bevelen, met zeer instantelijk verzoek, dat de Doopsgezinden, in 't algemeen, onder het Bestuur van Zijne Majesteit den koning van Holland, die vrijheden mogen blijven genieten, die zij in deese Landen, onder de onderscheidene Regeeringsformen, zederd de oprichting der republiek, zo gelukkig genoten hebben, met vrije oefening van hunnen Godsdienst. Wel verre is het van de Commissie dat dezelve hieromtrent eenige bedenking zoude koesteren; zij meende echter de vrijheid te mogen gebruiken hiervan eenige melding te doen, daar de Doopsgezinden, in het algemeen, in de burgerlijke Praktijk, in twee Pointen van de overige Christenen verschillen. Bekend zijn derzelver gevoelens omtrent den Eed en Wapenhandel: Het is dus inzonderheid betrekkelijk deeze twee stukken, dat de Commissie de voortduuring van de Vrijheid, welke de Doopsgezinden ten dien opzichte in deze Landen onafgebroken genoten hebben, op het nederigst verzoekt’.

De leden der commissie waren Prof. Gt. Hesselink en J. Ananias Willink van Amsterdam, Goedschalk Kops van Haarlem, Corns. Dekker van Zaandam en Jan Brouwer van Leeuwarden².

1 Archief der Doopsgezinde gemeente te Amsterdam.

2 Omstreeks dezen zelfden tijd (1809) werd door Bestuurders van het Stolpiaansch legaat te Leiden de prijsvraag uitgeschreven:
‘Cum Societatis civilis plurimum intersit, ut de vera notione, usu atque efficacia iurisiurandi constet, nonnulli vero recentiores illud non tantum, ut coërcendae perfidiae parum aptum, sed etiam ut superstitiosum, in Deum contumoliosum, libertati humanae contrarium, vitaeque sociali infestum reprehendant; quaeritur, quid de eo recta ratio praecipiat’.
Van het achttal ingekomen antwoorden (zeven in de Latijnsche, één in de Hollandsche taal) werden twee door den druk openbaar gemaakt - Lugd. Bat. apud Sam, et Joh. Luchtmans, MDCCCXI - het bekroonde van J.C.F. Meister, hoogl. in de rechten te Frankfort aan den Oder (dit munt vooral uit door zijn historisch-literarisch overzicht) en het ofschoon niet bekroonde toch verdienstelijke van J.C. Schwab uit Stuttgart. Beide stukken komen voor in het VI^de deel der ‘dissertationes Latinae et Belgicae ad Christianam morum doctrinam spectantes’, blz. 1-126 (Lugd. Bat., apud Sam. et Joh. Luchtmans, 1818). - Eigend. Bibl. der Leidsche universiteit.

[p. 298]

Een antwoord op dit verzoekschrift is, voor zoo ver ik weet, niet voorhanden in het archief der gemeente of der bibliotheek. Na 1811 (en later) is mij intusschen geen enkel voorbeeld van bemoeielijking op het punt van den Eed bekend.

Onmiddellijk na onze bevrijding uit de Fransche heerschappij werd bij het eerste Besluit van den souvereinen Vorst het van ouds gebruikelijke formulier van Eed hersteld, 11 Dec. 1813¹, dat de Grondwet van 29 Maart 1814 telkens herhaalde bij eiken eed, dien zij voorschreef. Wat de vrijstelling der Doopsgezinden betreft, moet ik hier opmerken, dat zij naar de letter genomen eenvoudig zich zelve opheft. Met toepassing bijv. op de leden der Staten-Generaal (art. 62) staat er: ‘bij het aanvaarden hunner functiën doen zij, ieder op de wijze zijner godsdienstige gezindheid, den navolgenden eed. Ik zweer (belove) enz.’. Máár een Doopsgezinde doet onder geenerlei vorm een eed. Zeer terecht wees Mr. S. van Houten in de zitting der Kamer van 6 Oct. '81 dan ook aan, dat de redactie der woorden het gevolg was van de dwaling, waarin ook de heer Heydenrijck verkeerde, dat voor de Doopsgezinden de belofte zou zijn ‘een eed volgens den ritus van hun kerkgenootschap’². Eene belofte is voor hen niets meer, maar ook niets minder dan eene belofte; eene getuigenis bij ware woorden niets meer, maar ook niets minder dan hun ja, ja-neen, neen. Nu moge voor den staat die belofte van den Doopsgezinde van dezelfde kracht zijn als de eed van den niet-Doopsgezinde, doch daarmede heeft men volstrekt geen recht te zeggen: ‘De Mennoniet zweert niet, maar zijne belofte is een eed’³. Wel kon de minister Modderman verklaren, dat ‘de belofte met den eed gelijk staat in die gevallen, waarin zij krachtens de wet voor dezen in de plaats treedt’. Het beste bewijs intusschen, dat

1 Mr. C.J. van Assen. Het Nederlandsch huwelijk. Nederl. Jaarboeken voor regtsgeleerdheid en wetgeving, III, 625, 644 vv. (Te Amsterdam. bij Johannes Müller, 1841).

2 De Eedskwestie in de Tweede Kamer, 's Gravenhage, H.C. Susan CHz., 1881, blz. 131.

3 Mr. W. Van der Kaay, in de zitting der Staten-Generaal van 5 Oct. 1881.

[p. 299]

men na verloop van tijd wel degelijk de tegenstrijdigheid der gewraakte zinsnede heeft gevoeld, is de belangrijke wijziging in de grondwet van '48, art. 83: ‘Bij het aanvaarden hunner betrekking leggen zij (de leden der Staten-Generaal) ieder op de wijze zijner godsdienstige gezindheid, den navolgenden eed of belofte af’.

Eene zonderlinge tegenstrijdigheid bleef in de Wet van 1814 tusschen art. 29 en 31 ter eene, en art. 62 en 82 ter andere zijde; evenzoo in de Wet van 1815 tusschen art. 54 en 55 ter eene, en art. 84 en 138 ter andere zijde. Bij den huldigingseed namelijk, zoowel door de Staten-Generaal als door de Staten der Provinciën, luidt het formulier: ‘wij zweren enz., zoo waarlijk helpe ons God Almagtig’, terwijl de leden van diezelfde lichamen bij de aanvaarding hunner functiën, ieder op de wijze zijner godsdienstige gezindheid¹, den eed of de belofte (verklaring) mag afleggen. Het scherpst komt die tegenstrijdigheid uit in de Wet van '15, waar voorgeschreven staat, dat de plechtige verklaring, nadat de voorzitter haar uit aller naam heeft uitgesproken, vervolgens door hem en elk der leden hoofd voor hoofd beëedigd wordt. Toch mogen zij bij de aanvaarding hunner betrekking den eed of de belofte afleggen.

Voor de leden van den Raad van State wijst in de Grondwet van 1815, Art. 49 alleen het ‘ik zweer enz.’ aan, evenzoo voor de voogden, ingeval van minderjarigheid des Konings (Art. 42) en voor den Regent (Art. 45) en den Raad van Regentschap (Art. 49). Aangaande den eed des Konings, bij het aanvaarden der regeering, wijs ik op het verschil tusschen de grondwet van 1814-15 en die van '48. Ts (vlg. Art. 133 der wet van '14) ‘de christelijke hervormde Godsdienst die van den Souvereinen Vorst’, dan kan er ook geen sprake zijn van ‘belofte’. In de wet van '15 luidt echter het eerste artikel ‘van den godsdienst’ (zesde hoofdstuk): ‘de volkomen vrijheid van godsdienstige begrippen wordt aan elk gewaarborgd’. Ver-

1 Terecht schrijft Dr. Ph. R, Hugenholtz -Stemmen uit de vrije gemeente, 1881, 9^de afl, -: ‘de term ‘gezindheid’ werd, zoowel in de grondwet van 1815 als in die vau 1848, blijkbaar gebezigd in de beteekenis van ‘gezindte’, d.w.z. ‘belijdende gemeente’ of ‘kerkgenootschap’, welke laatste benaming dan ook in de vigeerendo grondwet bij herhaling met die van ‘gezindheid’ wordt verwisseld. Bij de vergunning, om voor den eed de belofte in de plaats te stellen, werd dan ook wel zeker uitsluitend gedoeld op de Doopsgezinden, als de eenige gezindte, die, als zoodanig, den eed voor ongeoorloofd verklaarde’.

[p. 300]

viel daarmede het artikel, dat de Koning Hervormd moet zijn, dit verklaart hoe in de grondwet van '48 art. 51 kan luiden: ‘in deze vergadering - der beide Kamers van de Staten-Generaal - wordt door den Koning de volgende eed of belofte op de Grondwet afgelegd’. Wat artikel 52 betreft zij opgemerkt, dat al is de Voorzitter der Staten doopsgezind, hij vrijmoedig uit aller naam zeggen kan: ‘Wij ontvangen en huldigen enz. Zoo waarlijk helpe ons God Almagtig’, omdat het hier alleen geldt het ‘uitspreken van die plegtige verklaring’, terwijl eerst daarna diezelfde verklaring ‘door hem en elk der leden, hoofd voor hoofd, moet beëedigd of bevestigd worden’.

Eindelijk wijs ik op het verschil tusschen de grondwet van '48 en die van '15 betreffende de voogden van den minderjarigen Koning, van den Regent en van den Raad van Regentschap; werd in laatstgenoemde staatsregeling alleen ‘ik zweer’ met het gewone slotformulier vastgesteld, eerstgenoemde vergunt den Doopsgezinde te verklaren: ‘ik beloof’, en aan het einde te herhalen: ‘dat beloof ik’. Zoo is dan sedert den aanvang dezer eeuw, met de staatsregeling van '14 en '15, en met de grondwet van '48 het voorrecht der vrijstelling van den Eed voor de Doopsgezinden voldoende gewaarborgd. Worden zij intusschen - om dit ten slotte met nadruk te herhalen - niet met name genoemd, dan blijkt daaruit de juistheid der opmerking van Mr. J. Heemskerk Az., als hij in zijn jongste werk ‘de praktijk onzer grondwet’ schrijft¹: ‘Strikt genomen is het regt der Doopsgezinden dus een gewoonteregt, waarop de wet wel onduidelijk, maar toch ontwijfelbaar verwijst, wanneer zij een eed of belofte beveelt’.

1 Utrecht, J.L. Beyers, 1881, II, blz. 84.

VII

Kort kan mijn slotwoord zijn.

Behoud ik mij voor later op den Eed zelven, ook in verband met de handhaving of de opheffing er van, terug te komen:

[p. 301]

nu wensch ik eenvoudig, in verband met de aanleiding dezer studie - het debat in de Tweede Kamer - binnen de grenzen van mijn historisch onderzoek aan te wijzen, wat op grond der vrijstelling van den eed voor de Doopsgezinden mag en moet worden verwacht in de toekomst voor ieder die - ofschoon niet tot de genoemde broederschap behoorende - toch gemoeds-bezwaren tegen den eed heeft.

Stond Prins Willem van Oranje pal in den strijd voor de gewetensvrijheid zijner onderdanen, en werden vele Mennonieten daarom vrijgesteld van den poortereed; schreef hij nadrukkelijk aan zijne tegenstanders ‘het en staet Vlieden niet toe, int particulier V te becommeren met yemants consciëntie’ - zoowel het Hof en de Staten van Holland als 's Prinsen doorluchtige nazaten traden in hetzelfde voetspoor met hunne eerbiediging van het verzet tegen den solemneelen eed onder Menno's volgelingen. Konden zij, niet lang na de bekende Zeeuwsche akte van 26 Januari 1577, in enkele steden en provinciën ook voor de rechtbank met hunne getuigenis bij mannenwaarheid volstaan, later werd deze vrijheid - vooral onder den invloed der Hervormden - in zoo verre gewijzigd en verkort, dat zij daarbij God tot getuige moesten nemen als een eenig onderzoeker der harten en der nieren. In elk geval zagen zij zich met hun beroep op ‘het woord Gods’, dat naar hunne opvatting een volstrekt verbod van alle zweren bevatte, in hunne godsdienstvrijheid erkend en gehandhaafd. In veel later tijd sedert het einde der voorgaande en het begin dezer eeuw wist men van staatswege diezelfde vrijheid, onafhankelijk van het schriftgezag, in ruimeren zin toe te passen, en maakte hiermede de eed voor goed plaats voor de belofte.

Bij dat licht der geschiedenis nu zien wij, ook buiten de grenzen onzer Doopsgezinde broederschap, wat de gezegende vrucht is van dat beginsel van gewetensvrijheid, dat de kern en de kracht van ons volksbestaan was en is sedert den tachtigjarigen krijg.

De Grondwet, waaronder wij thans leven, waarborgt iederen burger dat hij zijne godsdienstige meeningen met volkomen vrijheid belijdt, d.i. ‘openbaart bij monde, bij geschrifte, bij daden’. Is nu de eed in strijd met die meeningen van wien ook, en acht iemand zich door zijn geweten gebonden om God niet aan te roepen, hetzij bij de aanvaarding van eenig ambt, hetzij bij eene getuigenis der waarheid voor de rechtbank; verlangt

[p. 302]

hij om der consciëntie wille geloofd te worden op zijne belofte of verklaring - dan kan de staat de aflegging van den eed niet eischen, zonder de godsdienstige vrijheid van zijnen burger te verkorten.¹ ‘Het beginsel toch van godsdienstige vrijheid’, schreef Jhr. Mr. J. De Bosch Kemper terecht, ‘brengt te weeg, dat niemand in zijn bijzonder geloof mag worden belemmerd’. Uit volle overtuiging verklaarde later Mr. L. Ed. Lenting² dat ‘hij zich aansloot bij hen, die meenen dat nu de volkomene vrijheid van belijdenis van godsdienstige meeningen door de Grondwet is gewaarborgd, men van niemand een eed kan vergen, die daartegen gemoedsbezwarcn heeft. De kwestie - luidt zijn slotwoord - is in dien geest reeds overtuigend behandeld door Jhr. Mr. J. De Bosch Kemper’. Zoo had ook reeds in 1854 de minister van Justitie (Smidt) gesproken ‘dat naar zijn oordeel ieder den eed kon doen naar zijne godsdienstige begrippen, mits die handeling eene zoodanige was, dat daardoor, bij het afleggen van getuigenis in rechten, het zeggen van de geheele waarheid en niets dan de waarheid, verzekerd werd’.

In verband hiermede schreef later Mr. L.G. Greeve³: ‘Als in de Tweede Kamer een minister van Justitie verkondigt, en eene groote meerderheid toestemt, dat het aan een ieder moest worden overgelaten naar eigen overtuiging den eed of de belofte af te leggen, dan meen ik dat we recht hebben te zeggen: we zijn op den goeden zoeg, we gaan vooruit’.

Maar werd niet in het afgeloopen zittingjaar der Staten-Generaal een slagboom op dien weg van vooruitgang gesteld? En mocht niet op grond van des Ministers rede Mr. J.A. Levy in zijn ‘Anathema sit’⁴ schrijven: ‘het beginsel der gewetensvrijheid, grondslag niet enkel van het constitutionele Nederland, maar van den vaderlandschen bodem het dierbaarst historisch kleinood, is aangerand’?

1 Wetboek van Strafvordering. Amsterdam, Johannos Müller. 1840, II, 450, 51.

2 Korte aanteekeningen op de grondwet. (Rotterdam, Nijgh & van Ditmar, 1880, blz. 221).

3 Ontwikkeling van het recht betrekkelijk de kantongerechten. Schiedam, H.A.M. Roelants, 1880, blz. 123.

4 's Gravenhage, Gebroeders Belinfante. 1881. Vgl. van denzelfden schrijver zijn strijdschrift ‘Eeds- en Staatsgeknutsel’ (bij dezelfde uitgevers, 1882) tegen Dr. van Leeuwen ‘de Eed en de moderne Staat. Utrecht, C.H.E. Breijer. 1881’; en de Middelburgsche courant van 22 Oct. '81 en 6 Mei '82.

[p. 303]

Doch reeds in hot begin dezer eeuw (1809) had Mr. Sibr. Gratama, in zijne ‘verhandeling over de opheffing van den eed bij de geregten van C.A. Märter¹ (uit het hoogduitsch vertaald en met aanmerkingen voorzien)’² de vraag gesteld: ‘kan men den burger dwingen tot het doen van den eed, wanneer die strijdig is met zijne beginselen?’

En heeft ook niet vóór weinig jaren de Leidsche hoogleeraar Rauwenhoff in zijn strijdschrift ‘Staat en Kerk’³ (tegen Mr. C.W. Opzoomer) eene krachtige lans gebroken voor diezelfde gewetensvrijheid, als hij naar aanleiding van de vrijstelling van den eed voor de Doopsgezinden - in zijn oog, evenals in dat van Dr. Hugenholtz, op staatsrechtelijk gebied een zeer onbehoorlijk privilegie - zegt:

‘Ik moet in Nederland leven onder de algemeene wet, en als die wet mij, wanneer ik bijv. zonder eenig toedoen mijnerzijds als getuige voor de rechtbank word geroepen, stelt voor het dilemma van óf tegen mijn geweten een eed te doen, óf mijne weigering met gevangenisstraf te boeten, dan is de gewetensvrijheid ten mijnen opzichte geschonden. En ondragelijk hard is dat. wanneer naast mij een ander voor de rechtbank staat, die geen eed behoeft af te leggen, alleen omdat hij ingeschreven is bij eene Doopsgezinde gemeente.

Dat hierin eene wijziging van onze wetgeving onvermijdelijk is, behoeft geen betoog. Eén van beiden: óf de verplichting om den eed af te leggen moet over alle burgers worden uitgestrekt, iets wat tegenover het thans bestaande recht der Doopsgezinden en even zoo tegenover de gemoedsbezwaren van vele anderen ondoenlijk is; óf voor allen moet de keus tusschen eed en belofte worden vrijgesteld’. -

‘De eed’, schroef Jhr. Mr. O.Q. Van Swinderen, ‘is eene godsdienstige handeling, waartoe de staat niet dwingen mag.

‘Ieder, die op ware vrijheid prijs stelt, moet dan ook ten diepste betreuren, dat de eeddwang in de negentiende eeuw nog verdedigers vindt; hij moet niet aarzelen het met den meesten nadruk uit te spreken, dat hij gewetensvrijheid in den

1 Ueber die gänzliche Abschaffung aller Eidschwüre vor Gericht. - Gotha, bei Carl Steudel, 1808.

2 Te Groningen, bij Joannes Römelingh, 1809. (Eigend. Mr. Oldenhuis Gratama te Assen).

3 Leiden, S.C. Van Doesburgh, 1875, blz. 59-61.

[p. 304]

ruimsten zin voor allen even goed, als voor zich zelven verlangt; dat hij tot geenen prijs afstand wil doen van dit recht, door een eeuwenlangen strijd eerst te verkrijgen’¹.

En ‘wat het zwaarste is’ - besluit ik met het woord van Mr. A.A. De Pinto - ‘de gewetensvrijheid moet het zwaarste wegen’².

Waar zoo tal van mannen, gedragen door de heilige traditie onzer geschiedenis, de banier der gewetensvrijheid omhoog heffen, daar meen ik met hen instemmende deze slotsom te mogen opmaken, dat de vrijstelling van den eed, dia tot hiertoe bij uitsluiting het voorrecht der Doopsgezinden was, eenmaal het recht moet worden van elken burger in den Nederlandschen Staat.

Vlissingen, 30 Sept. 1882.

Joh^s. Dyserinck.

1 Rechtsgeleerd magazijn. Eerste jaargang, 1882. Afl. 1. ‘Iets over den Eed’.

2 In de Sectie-vergadering van het Provinciaal Utrechtsch genootschap van Kunsten on Wetenschappen, 1873.