De Gids. Jaargang 43

[p. 85]

Kunstwaarde.

't Gemeen wane in een reeks van nagebootste trekken,
Natuur! uw vorm ontleend, de schilderkunst te ontdekken;

Haar doel is niet, natuur als volgster uit te drukken;
........... 't is schoonheid, 't is verrukken!
Gij, Schoonheid, godlijk beeld! gij waarheid-zelve, omhuld
Met menschelijk gewaad, waar zij ons aanzien duldt
En om onze oogen door haar glans niet blind te stralen,
Zich zelve omnevelt in het stof beeld dat wij malen.
O Schoonheid! 't is aan u dat we allen offers brengen,
Vergeefs is 't vorm of klank of kleuren saam te mengen,
Bezielt gij 't beeld niet, zweeft uw geest niet door 't gewrocht.
De schranderheid, de vlijt baart enkel wangedrocht.

De ziel is 't die de taal doet stroomen uit de borst,
Zij vormt ook de uwe, o gij, die luit of maalstok torscht.

O ademt slechts voor 't schoon en waar ge 't oog moogt slaan,
Biedt zich 't onschoone zelf der kunst als schoonheid aan.

bilderdijk, Schilderkunst.

Eugène Fromentin heeft kort vóór zijn dood een reisje gemaakt naar België en ons vaderland. Een vrucht van dat bezoek waren eenige artikelen in de Revue des deux mondes, waaruit ten duidelijkste bleek, dat de schrijver zich minder moeite had gegeven om eerst zelf de oudhollandsche schilders te leeren kennen, dan om er onderhoudend over te schrijven¹. Later, bijeenverzameld onder den titel: Les maîtres d'autrefois, werd dit werk in het Hollandsch vertaald en door Mr. Vosmaer over het algemeen niet gunstig beoordeeld². Maar deze geachte schrijver maakte eene uitzondering. ‘Het vierde hoofdstuk’, dus schreef hij, ‘van Fromentin's werk behandelt een vraagstuk, bij ons niet nieuw, maar waarin ik mij verheug bij den Fran-

1 Ik behoef zaakkundigen slechts te herinneren, dat Fromentin de wijze waarop de zoogenaamde ‘Nachtwacht’ geschilderd is, vindt als van iemand, die niet recht wist wat hij wilde.

2 ‘Tijdspiegel’, Juni 1877.

[p. 86]

schen meester een bondgenoot te vinden. De technische waarde der school van de 17^de eeuw is zoo ontzaglijk groot, dat zij een paar eeuwen lang de meening beheerscht en aller oogen bijna voor hare minder volkomen zijde heeft doen sluiten. Fromentin, hoe hoog hij die school ook bewondert, verwondert zich niet ten onrechte over de volstrekte afwezigheid van hetgeen wij een onderwerp noemen. Die school dacht aan niets meer dan aan fraai schilderen; zij liet de verbeelding en het gevoel buiten spel.’

Stel u iemand voor, lezer, die geen eigen meening over de oudhollandsche schilders maar gezond verstand bezit en die, bij de lezing van de aangehaalde woorden, zich herinnert wat er al door den heer Vosmaer en anderen is gedaan om over de geschiedenis van die kunstenaars licht te verspreiden, en wat er nog steeds ten koste wordt gelegd om ieder in de gelegenheid te stellen hunne schilderijen te leeren kennen. Zou bij zoo iemand de vraag niet moeten opkomen: Waartoe zooveel werk gemaakt van die armzalige knutselaars? Wat heeft de wereld er aan of er een paar eeuwen geleden handige en geduldige werklieden waren zonder hart en zonder wezenlijke beschaving, of die althans zóó arbeidden, dat men aan hun werk niet bespeurt of de hoogere gaven van gevoel en verbeelding hun ten deel zijn gevallen! Waarom toch van hen gesproken alsof het kunstenaars waren? Noem hen kunstemakers en erken tevens ronduit, dat wij hen zeer goed kunnen missen, zoolang er nog gegoocheld wordt en op de koord gedanst. Dat is toch ook kunstig en niet minder onderhoudend. Wat spreekt men van minder volkomen zijde van zulk een naäperij van schoone kunst! Tot nog toe meende ik dat de kunstenaar het evenmin stellen kon buiten datgene, wat den Oudhollanders schijnt te hebben ontbroken, als een man van wetenschap zonder hersenen of een mensch zonder bloed.

Inderdaad zou ik hem, die zijn hart aldus lucht gaf, niet kunnen zeggen, waarom een beschaafd man, die zijn verstand niet ‘buiten spel’ wenscht te laten, de oudhollandsche schilders zijne aandacht waard zou keuren, indien ze zoodanig zijn als ze in het aangehaalde stuk worden voorgesteld. De minachting, waarmede Lodewijk de Veertiende zijn ôtez-moi ces magots uitsprak, ware volkomen rechtmatig; men kan eene kunstigheid, die zich voor kunst uitgeeft, niet te scherp veroordeelen.

Maar het zou de vraag kunnen wezen of de schilderijen der

[p. 87]

Oudhollanders minder volkomen zijn om de afwezigheid van wat men een onderwerp noemt, en vooral of de schoonheid, die wij er in bewonderen, de vrucht mag heeten van technische bekwaamheid.

Het aangehaalde oordeel van Mr. Vosmaer staat niet alleen, maar komt overeen met de algemeen aangenomen beschouwing. Eenigen tijd geleden heb ik eene poging gedaan om aan te toonen, dat veelal bij de waardeering van schilderkunst in het algemeen een verkeerde maatstaf ter hand genomen wordt¹. Thans wensch ik andermaal op mijn onderwerp terug te komen om door nadere toelichting van enkele punten de gestelde vragen te beantwoorden.

Laat ons eerst zien hoe men gemeenlijk de schilderkunst beschouwt.

Men meent, dat de schilder zijne taak hoofdzakelijk in twee deelen onderscheiden kan; vooreerst het bedenken van een belangrijk of aantrekkelijk onderwerp; ten andere het natuurlijk afbeelden van de voorwerpen, die in de voorstelling daarvan te pas komen. Het is dus niet te verwonderen, dat men het voor vrij gemakkelijk houdt om te begrijpen wat de schilder bedoeld heeft, want ieder kan zien wat er ‘op een schilderij staat’ en ook wel of dat in bijzonderheden gelijkt op een mensch, een boom of een beest, ja zelfs of de uitgeschilderde mensch vroolijk kijkt of somber of toornig of teeder. Alleen bij historieschilderijen acht men nog iets meer noodig: om die te waardeeren, moet men literarisch ontwikkeld zijn.

Dewijl men gelooft door het onderwerp en de voorstelling daarvan, voor zoover die in woorden te beschrijven is, de gedachte van den schilder te kennen, besluit men tot de belangrijkheid van een schilderij buiten de schilderkunst om. Daarom wil men ook liefst dat het onderwerp een elders geijkt gewicht bezitte. Men vraagt: is een boom of een schip belangrijk? antwoord: neen. Zijn Faust en Gretchen belangrijk? antwoord: ja, buitengewoon. Is een vrouw met een kind belangrijk? antwoord: zoo tamelijk. Zelfs gaat men zoover van uit den aard van het onderwerp het karakter van den kunstenaar te willen opmaken. Zoo zijn landschapschilders (tenzij ze wellicht donderbuien schilderen) steeds de kalmte zelve; historieschilders daarentegen hebben een diepbewogen en hartstochtelijk gemoedsbestaan en nemen per se eene min of meer hooge vlucht. Genre-

1 ‘De Gids’, 1874, N^o. 9.

[p. 88]

schilders zijn weêr koeler van inborst en lijden (indien ze geen treurige of uitheemsche onderwerpen kiezen) op bedroevende wijze aan trivialiteit van gedachten, hoewel lieden, die stilleven of koeien schilderen, natuurlijk nog veel erger zijn.

In den laatsten tijd betuigen echter sommigen nu en dan hunne ingenomenheid met schilderijen, die geen ‘mooi’ onderwerp hebben en die dan gewoonlijk realistische schilderijen worden geheeten. Daar ieder op de vraag, wat hij onder realisme verstaat, weêr een ander antwoord geeft, valt eene juiste definitie moeielijk. Maar doorgaans wordt het tegenover idealisme gesteld en vrij algemeen aangenomen, dat idealisten menschen zijn met, en realisten menschen zonder idealen. Geene idealen te hebben, schijnt men dan voor een kunstenaar nog zoo kwaad niet te vinden.

Anderen vinden dit bedenkelijk en geven de voorkeur aan hooghistorieele kunst. Wat men met dezen naam bedoelt, wil ik met een enkel woord toelichten. Ik herinner mij een gesprek in een kring van jonge kunstenaars, waar de vraag was geopperd, wat men toch wel onder ‘hooghistorieele kunst’ verstond. Allerlei meeningen werden ten beste gegeven, totdat eindelijk een der vrienden, die de meeste kunstbeoordeelingen had gelezen, een einde maakte aan alle gissingen door mede te deelen, dat tot de hooghistorieele kunst die stukken werden gerekend, waarop zich menschelijke figuren vertoonen met de beenen van de vloer. Inderdaad wordt de benaming aan zulke schilderijen bij voorkeur geschonken, maar ik meen, dat de hooge eerbied voor die stukken op nog iets anders dan op het ontzag voor het zoogenaamd bovennatuurlijke berust. Wie met het dusgenaamd idealisme is ingenomen, is doorgaans ook de meening toegedaan, dat een kunstwerk modellen van schoone voorwerpen vertoonen moet. Hij acht daarom het naakt menschelijk figuur het beste, wat een kunstenaar kan afbeelden. Ook deze meening moest de reputatie van de ‘hooghistorieele’ kunst ten goede komen¹.

Wat men voor het overige deel van 's kunstenaars werkzaamheid houdt, het eigenlijke schilderen, de uitvoering der ‘gedachte’ is, meent men, bijna geheel van technischen aard: het is hier maar de vraag om geene fouten te maken; de voorwerpen moeten verstandig gegroepeerd wezen en correct ge-

1 Hierin ligt waarschijnlijk ook de reden, waarom letterkundigen soms de oudhollandsche schilders der 16^e eeuw nog wel zoo hoog stellen als die der 17^e.

[p. 89]

teekend; de kleuren mogen niet valsch zijn en het schilderij moet er natuurlijk en ‘af’ uitzien; dat alles is eene zaak van opleiding, oefening en goeden wil.

Gelukkig gaat bij het zien van een schilderij de natuur dikwijls boven de leer. Vooral is het verblijdend te zien hoe begaafde schrijvers, maar die de gewone dwaling huldigen, zich zelve tegenspreken, als de schoonheid van een kunstwerk hen schijnt te hebben getroffen. Ik zou menige hooggestemde getuigenis van den verdienstelijken biograaf van Rembrandt kunnen aanhalen aangaande het gevoel en de verbeelding van schilders, wien hij onlangs diezelfde gaven heeft ontzegd. Een ander voorbeeld geeft ons de heer Busken Huet in zijne Italiaansche reisaanteekeningen. Deze geleerde letterkundige schrijft rondweg de voortreffelijkheid van Michel Angelo's fresken boven de schilderijen van Rubens op de Louvre aan de meerdere belangrijkheid toe, die een Christelijk leerstuk boven de lotgevallen eener aardsche koningin voorheeft. Maar als diezelfde schrijver de Madonna della Sedia de parel van Rafaëls kunst te Florence genoemd en dat schilderij geroemd heeft als het laatste woord en de hoogste uitdrukking eener geheele orde van kunst, weet hij het niet beter te beschrijven dan met deze woorden: ‘Een jonge vrouw uit het volk, die in een bontgekleurden omslagdoek gewikkeld, met oogen vol onuitgesproken moederliefde zit heengebogen voor haren zuigeling en hem aan haar hart klemt.’ Hoe nu! beteekent het onderwerp ginds zoo veel en hier zoo weinig, dat de Madonna slechts de naam is voor eene moeder met haar kind? Wat Fromentin aangaat, ofschoon hij den gewonen deun medezong, toen hij over de oudhollandsche kunst in het algemeen sprak, waar hij over de schilders in het bijzonder handelt, krioelt zijn boek van bewijzen dat hij geheel anders over hen dacht. Bij Rembrandt b.v. is er geen einde aan getuigenissen als deze: ‘créateur inspiré... avant tout un visionnaire... un pur spiritualiste... un idéologue, je veux dire un esprit dont le domaine est celui des idées et la langue celle des idées... pas une touche qui ne soit pathétique et contenue; tout cela dicté par une émotion profonde.’ Zooals gezegd is, verhindert dit alles den schrijver niet om te zeggen: ‘on se passa d'imagination,’ en dergelijke.

Men heeft zich, naar het schijnt, door de ervaring van het gevoel nog niet laten bekeeren. Nog steeds komt de theorie in het algemeen hierop neder, dat alle schilderijen eene min of

[p. 90]

meer geslaagde nabootsing zijn der natuur, en dat enkele bovendien eene waarde hebben van literarischen aard, d.w.z. eene beteekenis, die in de voorstelling ligt, zooals die beschreven kan worden, en die wij, om haar wél te gevoelen, ook in woorden moeten vertolken. Voor het artistieke ideaal is er in die gewone beschouwing zoo goed als geene plaats.

Gelukkig staat de zienswijs der schilders hier lijnrecht tegenover. Zij schijnt mij toe meer te strooken met het karakter van een zelfstandigen vorm van poëzy.

Poëet te zijn beteekent door eigen scheppingsvermogen uitdrukking te geven aan het schoonheidsgevoel. Een schilder verlangt aanschouwelijke schoonheid¹. De zichtbare natuur wekt schoonheidsgedachten bij hem op, die zich nu en dan in zijne verbeelding tot een harmonisch geheel vormen, dat aan zijn begrip van volkomenheid beantwoordt. Om zulk een visioen in beeld te brengen, ontleent hij der natuur haren vorm; hij moet eene keus doen uit de voorwerpen die zij aanbiedt, en die vervolgens, niet nabootsen, maar zoodanig herscheppen, dat die afbeeldingen te zamen de door hem gewilde harmonie van lijnen en kleuren² vormen. Zóó ontstaat er eene eenheid, waar niets

1 Het is misschien niet overbodig hier op te merken, dat men zich bij de beschouwing van kunst in het algemeen een ideëelen kunstenaar behoort voor te stellen. Natuurlijk beantwoordt niemand geheel aan zulk eene ‘idee’ en de meesten zeer onvolkomen.

2 De benamingen ‘lijnen en kleuren’ vereischen toelichting. Met lijnen bedoelen wij niet zoozeer de omtrekken der voorwerpen als wel de meest in het oog springende grenzen van kleuren of van licht en donker, zóó dat de lijnen in een schilderij dikwijls van het eene voorwerp op het andere overgaan, hier en daar met andere samensmelten, elders in het geheel niet zijn aan te wijzen. Aldus kan een schilderij eene schoonheid van lijnen aanbieden, al treft men er geene modellen van schoone voorwerpen aan. Onder het woord kleur meende ik kortheidshalve ook licht en donker te mogen begrijpen en al wat verder onder toon verstaan wordt. Nog wensch ik hier aan te stippen, dat bij het een zoowel als bij het ander doorgaans juist die bewegingen en schakeeringen voorbijgezien worden, die voor het ontwikkeld schoonheidsgevoel het meest beteekenen, daar zij het karakter en de uitdrukking van lijn en kleur bepalen. Het zijn bewegingen, die in een schilderij door een levendig gevoel alleen goed kunnen gegeven worden, ofschoon zij er als toevallig ontstaan uitzien, nuances, waarin eene slaafsche copy altijd tekort schiet, zoodat deze de opvatting van den oorspronkelijken schilder zeer onvolkomen teruggeeft en al het leven er aan schijnt te ontbreken. Het zijn aanduidingen van iets als stevigheid of luchtigheid of strakheid of buigzaamheid of levendigheid of stilte of doorschijnendheid of gloed of geheimzinnigheid en van een oneindig aantal andere eigenschappen, die uit den aard der zaak nooit anders dan bij benadering met een woord kunnen uitgedrukt worden. Deze eigenschappen in hare onderlinge verhouding vertegenwoordigen voor den schilder grootendeels de poëtische zijde der zichtbare natuur. Aan deze omstandigheid is o.a. dit toe te schrijven, dat de schoonheid, die in de natuur den kunstenaar treft, op andere wijze en met andere middelen dan zij bezigt, kan worden teruggegeven. Ik wil slechts wijzen op de ets. Wat is grover afwijking van de natuur, dan eene lucht te maken met hoeken en krassen? Daar het echter mogelijk is om dusdoende de diepte en de wemelende schittering uit te drukken, kan zulk een blaadje papier de dichterlijke vertolking zijn van het drijvende zwerk.

[p. 91]

afgedaan of bijgevoegd mag worden, waar alles noodwendig is. Er is geen enkel bijzonder deel, waarvan zijne verbeelding niet iets anders maken moet ten dienste van zijn ideaal, daar het bij een onverschillig namaken niet zou kunnen strekken tot uitdrukking dier gedachte. Ten onrechte spreekt men somtijds van weglaten wat in de natuur niet schoon is en van het toevoegen van schoonheden, alsof daarin het idealiseeren zou bestaan. De werking der verbeeldingskracht moet niet als mechanisch, maar als chemisch gedacht worden. Zij is het middel, waardoor datgene wat door ieder wordt waargenomen bij den kunstenaar eene andere stof wordt naar den eisch, die door zijn individueel gevoel is gesteld. Door haar wordt de afbeelding van elk voorwerp in al zijne deelen dienstbaar aan het schoonheidsgevoel; de minste beweging en schakeering is ter wille der schoonheidsgedachte aangebracht, ofschoon het stuk er uitziet als een losse greep uit de natuur, waarvoor des kunstenaars materiaal zich toevallig en zonder moeite leende.

Het doet er derhalve weinig toe, of men gewoon is de uitgeschilderde voorwerpen in de natuur schoon te noemen; het komt er weinig op aan, of de vereeniging dier voorwerpen aldaar belangrijk is voor den gewonen toeschouwer. De kunstenaar maakt er iets anders van, en het is voor ons de vraag of hij er iets schoons van heeft gemaakt. Maar de titel of de beschrijving van zijn stuk kan niet anders doen dan den vorm, nl. de vereeniging van voorwerpen aanduiden, die schijnbaar de gedachte des kunstenaars bepaalt; de wezenlijke gedachte is eene schoonheidsgedachte, die niet in woorden is uit te drukken¹.

Voor het kunstgevoel speelt dus het onderwerp eene ondergeschikte rol; het beteekent alleen iets voor zoover het min of meer geschikt was om de artistieke gedachte in te kleeden.

1 Ik vond dit laatste onlangs gelukkig uitgedrukt in Het onuitsprekelijke, van prof. Loman, ‘de Gids’, 1878, N^o. 2. ‘Zoo werd zijn (des kunstenaars) gewrocht, hoe concreet en plastisch ook, inderdaad aan een afgetrokken begrip gelijk, hetwelk op aesthetisch gebied denzelfden dienst bewijst als het woord of de wijsgeerige definitie op het gebied der intelligentie.’

[p. 92]

Al heeft ieder nog zoo zijne voorkeur voor deze of gene klasse van onderwerpen, wij mogen niet meer eischen dan dat de voorstelling niet onaangenaam zij voor het algemeen menschelijk gevoel¹. Het kunstschoon wordt elders gevonden dan waar men het pleegt te zoeken; in de dingen waarbij men van techniek pleegt te spreken, openbaart zich de geest des kunstenaars.

Ik wil het geschrevene met een paar voorbeelden toelichten.

Denk u als onderwerp van een schilderij: een vrouwtje, dat melk uit een kan schenkt. De inventaris is spoedig gereed: witte muts, ordinaire gelaatstrekken, geel jak, blauwe rok, witte muur, die half in schaduw is; een venster, waardoor het licht valt. De oppervlakkige kunstkritiek, met minachting vervuld voor alles wat geen klank van belangrijkheid heeft, vonnist op grond van het onderwerp, en zonder dat zij het schilderij behoeft te zien, dat het tot eene lagere orde van kunst behoort. Ik vraag verschooning: uit het stuk blijkt integendeel, dat in den vorm dier alledaagsche voorstelling eene edele schoonheidsgedachte op buitengewoon volkomen wijze is uitgedrukt. Niet de afbeelding van dit figuurtje maakt het schilderij, maar de sobere strengheid der lijnen, de diepte en kracht van den toon, de behandeling, de toets zelfs. Wij vergeten de stof, daar alles wat wij zien uitdrukking is van gevoel; wij denken niet aan de afgebeelde voorwerpen, daar de schier volkomen uitdrukking der schoonheidsgedachte de gedachte aan de werkelijkheid niet toelaat. Maar als dat schilderij de uitdrukking niet was van een ideaal... ja, dan zon het niet meer kunnen wezen dan het

1 Het komt wel voor, dat groote poëeten, lieden dus van wie men mag aannemen dat zij met eene buitengewone mate van schoonheidsgevoel zijn bedeeld, toch in den vorm van hun werk niet overal blijk geven van fijnen smaak. Maar men begaat de onbillijkheid van in zulke gevallen schrijvers en schilders met verschillende maten te meten. Wie zal in Shakespeare elke woordspeling en toespeling, wie elk bloedig tooneel uit het oogpunt van den goeden smaak verdedigen? Toch komt het bij niemand op, uit dien hoofde den dichter zijnen roem te betwisten. Maar omdat Jan Steen hier en daar in zijne voorstellingen eenen keurigen smaak niet aangenaam is, houdt men hem voor iemand, om wien men in een toegefelijke luim eens lachen mag, maar die weinig beduidt, en men noemt hem kortweg plat, niettegenstaande zaakkundigen hem wegens wezenlijke hoedanigheden als een buitengewoon edel kunstenaar hoog vereeren. Nergens meer dan bij Jan Steen komt het uit, hoe zeer men bij de schilderkunst den schijn voor het wezen pleegt te nemen. Nog onlangs onthaalde ons de Amicis op zulke beuzelpraat in zijn boek over Holland.

[p. 93]

heet, nl. de afbeelding van een vrouwtje, dat een kan uitgiet, en zulk een namaaksel zou ons onverschillig zijn¹.

Ik kies een tweede voorbeeld. Wij zien een schilderij met eene zoogenaamd bovennatuurlijke voorstelling, waar zwevende engelen zijn afgebeeld. Zijn we nu, indien we niet aan het bestaan van engelen gelooven, omvatbaar om den gewenschten indruk van het schilderij te ontvangen? Gelukkig niet. Als de geheimzinnige toon en de luchtige trekken, waarin de schilder zijne zwevende figuren mocht schilderen, medewerken om zijne schoonheidsgedachte uit te drukken, is, zoodra wij die verstaan, zijne bedoeling bij ons bereikt.

Vergis ik mij, indien ik meen, dat het in de dichtkunst niet anders is? Voor den poëtischen zin hangt, meen ik, het belangwekkende van een gedicht van den dichter af. Of acht men er hem minder om als alledaagsche zaken hem stof geven tot schoone gdachten? En ook hij mag ons eene voorstelling leveren, waarvan wij de natuurlijke waarheid niet aannemen. Als da Costa spreekt van

‘Den Levensvorst, die vlammende Englenkringen
Tot Wachters heeft en op de wolken rijdt’,

is het om het even of wij ons ook zulk een God voorstelden. Onaf hankelijk van onze eigene begrippen bewonderen wij des dichters hymne. Als wij de taal verstaan, de dichterlijke taal, waarin de poëet tot ons spreekt, voert hij ons in een wereld van verbeelding, waar onze vooraf opgevatte begrippen niets beteekenen.

‘Les étiqueteurs de genre,’ zegt Töpffer, ‘risquent de ranger les oies parmi les aigles et de classer les aigles parmi les oies.’ Inderdaad treft men evengoed trivialiteit van gedachte of ook wel gedachteloosheid aan bij zoogenaamd verheven voorstellingen als edele geestverheffing bij zeer alledaagsche. De keus van genre en van onderwerpen hangt van andere omstandigheden af dan van den min of meer verheven zin van den kunstenaar.

Wij mogen er dus de Oudhollanders niet minder om achten, dat zij meest alledaagsche voorstellingen kozen.

Ik noemde daar den schrijver van Réflexions et menus propos

1 Onlangs las ik betreffende een landschap van Daubigny eene getuigenis, die mutatis mutandis bij alle goede oudhollandsche schilderijen zou passen: ‘En peignant le portrait d'un champ pareil à ceux qu'on peut voir tous les jours, il est presque parvenu à vous donner l'impression d'un spectacle exceptionnel.’

[p. 94]

d'un peintre Genevois en ik wil thans niet verder gaan voordat ik een en ander van hem heb aangehaald. Niet lang nadat ik mijne gedachten over kunstbeoordeeling had ontwikkeld, kwam zijn werkje mij in handen en trof mij wegens de levendige en heldere wijze, waarop de schrijver bij het bestrijden der algemeene zienswijs de hoofdzaak in het licht stelt¹. ‘S'il est un préjugé enraciné dans la tête des gens en général et des pères de famille en particulier, c'est celui que le lavis est un procédé².... Dans le plus chétif croquis l'art se révèle par des traits qui viennent de la tête ou du coeur, non de la main ou du pinceau. Quoi! si dans cette clairière dont vous avez reproduit l'image, je sens la solitude, le mystère, l'aimable silence d'un champêtre asile, si dans ces rocs, dans ces arbres je découvre l'intelligence des beautés qui leur sont propres, le sentiment naïf des graâces de la nature, en telle sorte que votre oeuvre me les révèle et m'y fasse goûter autant ou plus de charme qu'au modèle, j'irais dire que ce soit là le mérite du pinceau.... ou de l'adresse de la main! Non pas. L'on peut se faire des croquis par le procédé seul, mais leur sotte physionomie, leur défaut de charme et d'intérêt, leur ingrate froideur montrent bien mieux encore que je ne puis le dire l'impuissance du procédé, la supériorité de l'art et quel immense intervalle sépare ces deux choses que vous confondez en une.... Le peintre, pour imiter, transforme.... c'est uniquement parcequ' il cherche non pas à représenter l'apparence réelle et visible des objets, mais à exprimer le sentiment poétique dont ces objets sont pour lui l'occasion.... (ce dessin) ne devient partie de l'art qu'en tant qu'il procède en quelque dégré de la pensée de l'artiste et non en tant qu' il est la copie matériellement exacte et mécaniquement fidèle des objets naturels³.... le beau

1 Het is zonderling dat Töpffer in het vermelde boek vrij willekeurig en zonder grond in een schilderij aan den vorm ver den voorrang geeft boven kleur en toon. Maar gelukkig schaadt dit niet aan de ontwikkeling der hoofdgedachte van zijn werk.

2 De schrijver doet het eerst voorkomen alsof hij over het ‘wasschen met Oostindischen inkt’ zal gaan schrijven, maar breidt zijn onderwerp aldra uit tot eene theorie der schilderkunst in het algemeen.

3 Terecht merkt Töpffer op, dat kunstenaars zelve dikwijls vrij onjuist spreken van een met juistheid volgen der natuur. Wanneer men zich nauwkeurig rekenschap van hunne studie geeft, dan komt die bij de goede schilders altijd neêr op de uitdrukking van hunne opvatting, de dichterlijke vertolking der natuur. ‘Qui donc n'a pas rencontré tels peintres, et parmi les plus excellents, qui imitent de la façon la plus libre, la plus belle, la plus poétique, tout en ne croyant que copier humblement, servilement. M. Jourdain faisait de la prose, eux, c'est de la poésie qu'ils font sans le savoir.’

[p. 95]

de l'art procède absolument et uniquement de la pensée humaine, affranchie de tout autre servitude que celle de se manifester au moyen de la représentation des objets naturels¹.... la poésie est avant tout l'expression non pas de la réalité, mais des ravissantes choses que le spectacle de cette réalité fait naître dans l'âme du poête.... aux yeux du grand nombre il est évident, que le peintre est un homme, qui a des crayons, des couleurs et une toile sur laquelle il copie ce qui est sous ses yeux et c'est vrai qu'il en a tout l'air; cette évidence-là ne repose que sur le vain témoignage des apparences.’

In het vertrouwen dat mijn lezer thans door Töpffer overtuigd is, dat niet nabootsing der natuur, maar alleen de zelfstandig werkende geest des kunstenaars in staat is om kunstschoon voort te brengen, meen ik te mogen beweren, dat men den schilder onrecht doet met zijn vermogen aan technische bekwaamheid toe te schrijven. Zelfs indien bij de beschouwing van een goed schilderij niet zoo duidelijk bleek, dat het alleen zijn aanzijn kan danken aan een levendig gevoel en eene vruchtbare verbeelding, zouden toch de gewone verschijnselen in het leven van een kunstenaar de ongerijmdheid der bewering aantoonen. Onder technische bekwaamheid pleegt men immers eene vaardigheid te verstaan, die door oefening wordt aangeleerd en die, eenmaal verkregen, wordt toegepast, als men zijne gereedschappen in orde heeft. Wat ziet men echter bij de schilderkunst? Deze, die scherpe oogen en vlugge handen bezit en vele studies ijverig heeft gemaakt, brengt toch schilderijen voort, waarin het door ons bedoelde kunstschoon ontbreekt; gene slaagde gisteren wél en heden niet, ofschoon hij geene oogziekte heeft gekregen, zijne handen niet beven en hij nog dezelfde verw en penseelen gebruikt. Elk verschijnsel in kunst en kunstenaar wijst op poëtische bezieling schier als op het ééne noodige.

Ik wenschte wel, dat ieder, die bij een goed schilderij van technische vaardigheid spreekt, veroordeeld worden mocht om nauwkeurig alles te beschrijven wat er in den kunstenaar moet zijn omgegaan om datgene te verkrijgen wat men aan die ge-

1 Een gevierd schrijver bij ons te lande beweerde kort geleden dat de schilders met mooi schilderen getrouwe navolging bedoelen en dat het scheppen van een schoonen vorm buiten geest en gemoed omgaat.

[p. 96]

waande bekwaamheid pleegt toe te schrijven. Hij zou moeten boeken hoe de schoonheidsgedachte in 's kunstenaars verbeelding werd gewekt en allengs rijpte, hoe hij er eindelijk toe gekomen is om zijne lijnen zóó te trekken en de verdeeling van licht en donker zóó aan te brengen, dat het schilderij aan zijne bedoeling kon beantwoorden. Vervolgens zou hij ons de worsteling van den kunstenaar moeten schetsen met het middel, dat dezen ten dienste staat, maar dat hem aanhoudend en op allerlei wijze zijn ideaal dreigt te verduisteren. Dat middel is de afbeelding van natuurlijke voorwerpen; hoe gemakkelijk het hem moge vallen om die voorwerpen ieder op zich zelf weêr te geven, die zóó te schilderen, dat in die afbeeldingen te zamen zijne schoonheidsgedachte is belichaamd, ziedaar eene taak, die voortdurende opgewektheid van geest vereischt. Na ons dus den bouw van het schilderij en het karakter der schoonheidsgedachte verklaard te hebben, zou de bedoelde schrijver ons moeten aantoonen hoe uit die opvatting de geheele behaudeling moest voortvloeien, daar de logica des gevoels standvastig werkzaam moet zijn om datgene te weeg te brengen wat de schilder wil....

Maar laat ik niet doen alsof ik zelf een schrijver ware, veroordeeld tot het uitspreken van het onuitsprekelijke. Ik hoop slechts mijn' lezer duidelijk te hebben gemaakt dat de gedachte van den schilder niet in het onderwerp mag gezocht worden, en dat technische vaardigheid nimmer het woord kan zijn om de werkzaamheid van den kunstenaar aan te duiden, wiens geest van het eerste ontwerp af tot den laatsten toets toe geheel en onverdeeld vervuld moet zijn van een ideaal van zichtbare schoonheid. Deze zal u dan ook, als gij hem vraagt hoe hij datgene heeft verkregen, wat zijn stuk tot een kunstwerk stempelt, geene regels of methode kunnen opgeven, maar u aanzien als de tooneelspeler, wien gij vragen zoudt hoe hij de uitdrukking aan den toon zijner stem geeft. De adem der poëzy valt niet in scherpe lijnen te omschrijven en als datgene wat iets tot een kunstwerk maakt, slechts in de verte is aan te duiden, hoe wilt gij dan, dat de wijze, waarop dit verkregen is, zou te preciseeren zijn? Nog voor eene andere taal dan die der redenaars geldt de spreuk, dat alleen het gemoed welsprekend maakt.

Het behoeft na het voorafgaande geen afzonderlijk betoog, dat de schoonheid der goede schilderijen uit Hollands bloeitijd

[p. 97]

evenmin als die van andere het uitvloeisel mag heeten van wat men onder technische bekwaamheid pleegt te verstaan. Het spreekt van zelf, dat wij ze niet alle gelijkelijk bewonderen; er waren onder de Hollandsche schilders der 17^de eeuw sterkeren en zwakkeren. Niet allen, wier werk het meest gezocht wordt, waren juist de beste en onder hen, die minder naam hebben, bevinden zich enkele, die in de voorste rij verdienen te staan. Er waren navolgers van een groot man, wier werken slechts een geleend schoon vertoonen, anderen, die tot kleingeestigheid vervielen om de groote menigte te behagen. Maar het getal van hen, die, ieder op zijne eigene wijze, de kunst waardig beoefenden, was betrekkelijk groot. De omstandigheden mochten aanleiding geven, dat zij veelal kleine schilderijen maakten, daar de woningen waar hun werk werd geplaatst, niet wel groote stukken konden bevatten, hunne omgeving mocht hun alledaagsche onderwerpen aan de hand doen, daar juist het gewone burgerlijke leven, in kleederdracht, in huis en huisraad, zoo schilderachtig was, dat zij niet in de noodzakelijkheid verkeerden om hunne artistieke idealen in eenen anderen vorm te kleeden dan die voor de hand lag; een en ander moge ten gevolge hebben, dat de beschouwer, die zich door het uiterlijk laat misleiden, hen voorbijziet of geringschat, - uit hun werk spreekt buitengewoon krachtig de echte geest der poëzy: edele schoonheidsgedachten en grootsche opvatting. Wat de bekwaamheid van vele oudhollandsche schilders aangaat om alle kleinigheden weêr te geven, hetgeen hierin bewondering verdient is niet hun vermogen om dat zóó getrouw te doen, dat het zelfs den meest prozaïschen beschouwer tevreden stelt, maar om alles zóó te schilderen, dat het medewerkte ter uitdrukking hunner schoonheidsgedachte, zoodat onder die uitvoerigheid het kunstwerk niet leed. De meesterschap, die zij zich eigen hadden gemaakt, strekte niet om met zinledig vertoon den oppervlakkigen blik te streelen, maar was, als gevolg van eene gezonde ontwikkeling van gevoel en verbeelding, in dienst van ware dichterlijke bezieling. Onze hoogschatting van hun werk berust op dezelfde gronden, als waaraan elk voorbrengsel van poezy zijne waarde ontleent. Wij mogen de majestueuse grootschheid van een' Rembrandt, de edele distinctie van een' Jan Steen, den gloed en de diepte van een' van der Meer met dezelfde geestdrift en innigheid vereeren als waarmede anderen van een' Beethoven of een' Shakespeare spreken.

[p. 98]

Geschiedschrijvers meten dikwijls naar den letterkundigen schat van een volk de mate van zijn' poëtischen aanleg af, daar zij niet inzien, dat de dichtgeest van sommige natiën zich bij voorkeur in zichtbaar schoon heeft geuit. Wij betreuren die eenzijdigheid, daar zij verkeerde voorstellingen doet geboren worden en, wat ons vaderland betreft, een' scheeven en min gunstigen dunk geeft van het oudhollandsch karakter. Maar waar moet het heen, als de kunstgeschiedschrijver slechts vaardigheid wil zien in de werken der hoogste kunst? De heilige eerbied van den kunstenaar voor onze groote voorouders zou eene vergissing heeten en hunne namen zouden moeten worden uitgewischt uit de heugenis van ons volk als de verouderde voorwerpen van een ijdel gezwets! Het komt mij voor, dat eene kunstkritiek, die consequent tot zulke gevoelens leiden zou, moet bestreden worden, ook al heeft zij het algemeen vooroordeel aan hare zijde. Slechts wenschte ik in het belang der zaak, dat het door iemand werd gedaan, meer bevoegd en bekwaam dan de schrijver dezer regelen.

F.P. ter Meulen.