De Gids. Jaargang 19

[p. 1]

Een protest tegen de reactie.

De Restauratie. Eene Voorlezing ter opening der Akademische lessen, uitgesproken door Mr. C.W. Opzoomer. Amsterdam, J.H. Gebhard en C^o. 1854.

Act - act in the living Present!
Let the dead Past bury its dead!

longfellow. (The Psalm of Life.)

Ontevredenheid met het tegenwoordige, met de bestaande toestanden, met de heerschende denkbeelden, met de zeden en gewoonten der eeuw, is ten allen tijde een zeer gewoon verschijnsel in het leven geweest. Men vindt het bij allen die niet kunnen begrijpen waarom men heden anders leeft, denkt en handelt dan gisteren, die van te voren reeds het nieuwe veroordeelen omdat het nieuw is, en wien het onbegrijpelijk blijft dat onze bestemming ontwikkeling en dat ontwikkeling verandering is. Onafscheidelijk van die ontevredenheid met het tegenwoordige, in zoover het verschilt van het vroegere, is een weemoedig herdenken aan hetgeen te voren was, en dat te schooner aan het oog der verbeelding zich vertoont naarmate het geleden kwaad ligter vergeten en het genoten goed beter onthouden wordt. Wie zich overgeven aan dat gevoel van misnoegen over hetgeen is en aan die ingenomenheid met hetgeen was, zijn onbekwaam tot alle wezenlijke handeling: zij gevoelen zich onbehagelijk in den tijd dien zij beleven, zij nemen geen deel aan de werkzaamheden hunner tijdgenooten, zij vervallen tot eene matte werkeloosheid zij worden levende oudheden,

[p. 2]

die hunne plaats niet weten te vinden in de wereld, welke hen omringt. Of zoo ze bijwijlen zich aanhang verwerven en magtig genoeg worden om handelend op te treden, dan nog zijn ze niet in staat iets wezenlijks ten uitvoer en iets duurzaams tot stand te brengen. Wat zij willen is het tegenwoordige, het levende niet; en herstel van het oude, herleven van het doode blijft altijd, zij gevoelen het zelf, eene hersenschim. Soms wagen ze niettemin eene poging om het gebouw van het voorleden op kunstmatige wijze weder op te rigten, en somtijds schijnt de proeve hun wel te gelukken; maar alras blijkt het onvruchtbare van den arbeid aan welken zij hunne beste krachten hebben gewijd, en de plotselinge val van hun kunstig getimmerte bewijst slechts te krachtiger de onbruikbaarheid voor het heden van wat eenmaal onherroepelijk is voorbij gegaan. Niet zonder groote nadeelen evenwel voor tijdgenooten en nageslacht, niet zonder groote onheilen voor de volken worden die gevaarlijke proeven door de herstellers der oudheid genomen: tijd wordt er door verloren, geld verkwist, de beschaving teruggedrongen, de ontwikkeling gestremd; en zoo al die proeven haar nut hebben, in zoover ze strekken kunnen om te beter eene waarheid te bevestigen, de baten, die ze opleveren, zijn geene andere dan die van elke onwaarheid en van ieder kwaad, voor zooveel ook deze de tegenstellingen van de waarheid en van het goede zijn.

Zelden vertoonde zich het verschijnsel, dat wij hier opmerkten, zelden openbaarde zich die ontevredenheid met het tegenwoordige en die ingenomenheid met het voorledene duidelijker bij velen dan juist in onzen tegenwoordigen tijd. Vreemd mag dat verschijnsel heeten in eene eeuw, die op zoo vele en zoo onberekenbare voordeelen in vergelijking met vroegere zich beroemen mag; in eenen tijd van buitengemeene welvaart, van gewigtige praktische uitvindingen, alle aangewend tot bevordering van nijverheid en van handel; in eenen tijd van wetenschappelijke ontwikkeling, van meer algemeene beschaving, van meerdere verdraagzaamheid in het godsdienstige en van staatkundigen vooruitgang in vele landen der wereld; en toch, wij worden overstelpt met klagten over den bejammerenswaardigen toestand in welken de godsdienst, de wetenschap, de staatkunde vervallen zijn; de uitbreiding der industrie, de onvermijdelijk geworden en zoo nuttig werkende concurrentie schijnen

[p. 3]

velen, eer een nadeel dan een voorregt; men verliest zich in bespiegelingen over het zooveel beter en zooveel gelukkiger voorleden, over tijden toen gewetensdwang en onverdraagzaamheid en fanatisme heerschende waren, toen men in naam des Heeren elkander vloekte en vervolgde, toen er geen regt was voor den eenvoudigen maar nijveren burger, maar alleen heerschappij voor den aanzienlijke en hooggeborene, toen de nijverheid gebonden was door de zelfzucht en kleingeestigheid van dikwerf onkundige meesters, toen het verkeer tusschen de volken door allerlei hinderpalen belemmerd werd, toen de lagere en meest talrijke klassen der maatschappij in domme onwetenheid van den eenen dag op den anderen leefden en de volken verzuchtten onder den druk van bedorven en zedelooze regeringen; en niet weinigen zijn er wien het wederkeeren van zulke toestanden of van de oorzaken althans, die ze te weeg bragten, geen onheil schijnt; en vele vorsten zijn er aan te wijzen in ons tegenwoordig Europa, wien het reeds gelukt is hunne volken min of meer en voor zoover de veranderde omstandigheden het toelieten, naar een zoodanig voorleden terug te dringen.

Valt dit alles niet te ontkennen in den tijd dien wij beleven, dan zal men ons wel gereedelijk toegeven, dat een krachtig protest tegen dergelijke rigting van den tijdgeest niet onnut, en dat eene stem vooral, die aan het opkomend geslacht de verderfelijkheid en het gevaarvolle eener zoodanige rigting verkondigt, niet dan van gewigtigen invloed ook voor de toekomst kan zijn. Wie in dezen met ons instemt, zal dan ook zonder twijfel zijnen bijval niet onthouden hebben aan de voorlezing, welke onlangs door den Hoogleeraar Opzoomer, ter opening zijner akademische lessen, werd uitgesproken en daarna op verzoek zijner toehoorders onder den titel van ‘de Restauratie,’ door hem in het licht is gegeven. Wat ons betreft, zoo het ons vroeger eene aangename taak was een vorig geschrift van den geachten Hoogleeraar, het ‘Staatsregtelijk Onderzoek,’ aan eene kritische beoordeeling te mogen onderwerpen¹, met niet minder genoegen vatten wij heden de pen op om onze ingenomenheid te betuigen met het protest van den wel-

1 ‘Positieve Staatsleer,’ in ‘de Gids’ van September 1854.

[p. 4]

sprekenden redenaar tegen de reactionairen der eeuw. Wij wenschen ons hier echter noch tot eene bloote aankondiging, noch tot eene aanprijzing, die uit den aard der zaak partijdig zou kunnen heeten en haar doel dus missen zou, noch ook tot een eenvoudig verslag van de bedoelde voorlezing te bepalen. We wenschen veeleer in de volgende bladen het door den Hoogleeraar beschouwde onderwerp naar aanleiding van het door hem gezegde eenigzins nader te bespreken, overtuigd als wij zijn, dat de rijke stof die hij ter behandeling koos nog verre is van uitgeput, en dat ook dan zelfs, wanneer we slechts hadden weêr te geven wat hij reeds heeft uitgesproken, eene herhaling van nuttige waarheden nimmer geheel overbodig kan zijn.

Het streven van sommigen om verouderde taalvormen in onzen spreek- en schrijftrant weder in te voeren was den Heer Opzoomer eene aanleiding om meer in het algemeen over den geest der restauratie het woord te voeren, die bij velen in onzen tijd ook op staatkundig en maatschappelijk gebied werkzaam is. Men moet spreken, zegt hij, in de taal die gesproken wordt en niet in die welke men vroeger sprak; wie zich niet weet uit te drukken in zijne tegenwoordige taal en eene vroegere te hulp roept om de thans levende aan te vullen, bewijst dat hij zich niet te huis gevoelt in zijnen tijd; hij zoekt oude vormen, omdat zijne denkbeelden oud zijn en in de nieuwe niet voegen; en liever dan de taal zijner tijdgenooten spreekt hij die zijner voorouders, omdat hij als zijne voorouders en niet als zijne tijdgenooten denkt. Bij den zoodanige bepaalt de zucht tot herstel van het oude zich dan ook niet tot het weder invoeren van oude woorden; zij strekt zich ook uit tot het terugwenschen van oude zeden, van oude instellingen en van oude toestanden. Tegen die restauratie is de rede des Heeren Opzoomer hoofdzakelijk gerigt. Door eene krachtige en afdoende bewijsvoering toont de Hoogleeraar de onzinnigheid en de verderfelijkheid eener rigting aan, die het heden miskent om alleen te waarderen wat in het voorleden is, en alle verandering onregt en allen vooruitgang zonde noemt. De res-

[p. 5]

tauratie die zich zelve gelijk wil blijven, is onmogelijk; zij voert ons regelregt naar den chaos terug; en zoodra zij slechts de regtmatigheid van ééne verandering heeft toegegegeven, is zij haar beginsel, dat noodwendig alle verandering moet uitsluiten, ontrouw geworden. Zij blijft dan ook nimmer consequent; zij gevoelt, dat zij het niet zijn kan; zij wil ergens halt houden in het voorleden. Over het ware punt van stilstand zijn hare voorstanders verdeeld: sommigen willen naar de middeneeuwen, anderen niet verder dan naar de tijden der kerkhervorming terug; over ééne zaak zijn zij het echter volkomen eens: verandering van datgene wat God voor de menschen heeft ingesteld is ongeoorloofd, en de handhaving Zijner eer hun pligt; terwijl het verschil alleen de vraag betreft, wat God voor de menschen gewild, wat Hij niet voor hen gewild heeft, - eene vraag, die natuurlijk door ieder naar zijne bijzondere geloofsovertuiging beantwoord wordt. Allen maken zij de geschiedenis tot het graf der menschheid, en naar dat graf dringen zij de menschen terug; zij loochenen de eerste wet van ons bestaan, welke verandering en ontwikkeling is; zij willen een leven zonder verandering, en zij dooden daarmede het leven zelf; zij willen de beweging doen stilstaan, en de woelige, werkzame wereld herscheppen in eene wereld van versteeningen; zij denken de werken der Voorzienigheid te handhaven en zij begrijpen niet, dat hun streven geen ander is dan een voortdurend verzet tegen den wil der Voorzienigheid, die tot vooruitgang en ontwikkeling den mensch op aarde heeft bestemd.

Bij dit hoofdzakelijk polemisch gedeelte der voorlezing zullen wij hier een oogenblik moeten stilstaan. Dat de Hoogleeraar daarbij de zoogenaamde anti-revolutionairen op het oog heeft, kan wel niet twijfelachtig zijn, en het blijkt ook uit verscheidene voorbeelden, die hij als bewijzen voor de juistheid zijner beschouwing aanvoert. Of hij regt heeft in die beschouwing en in zijne kritiek van de anti-revolutionaire school in het algemeen, schijnt ons niet ongepast eenigzins nader te onderzoeken. De anti-revolutionairen toch hebben zich bitter over zijne verwijten beklaagd: zij betuigen ten stelligste geen herleven van het oude, geen terugkeer naar het voorleden te wenschen. Zien wij in hoeverre die betuigingen gemeend kunnen zijn.

Dat niemand herstel van het oude verlangt eeniglijk en al-

[p. 6]

leen omdat het oud is, gelooven wij gaarne. Wij gelooven gaarne, dat niemand op begraafplaatsen en onder bouwvallen zal gaan ronddwalen, om lang verbleekte doodsbeenderen weder aan elkaar te passen en met verbrokkelde steenen en vermolmde bindten een nieuw gebouw te gaan oprigten. Maar eene andere vraag is het, of de weg dien sommigen, en met name de anti-revolutionairen, volgen, niet onvermijdelijk en regelregt naar de begraafplaatsen en naar de bouwvallen van het voorleden terugvoert. De anti-revolutionairen bestrijden, hun partijnaam duidt het aan, de revolutie: dat is, naar hunne eigene verklaring, de beginselen van het omwentelingstijdperk. Zij erkennen deze voor de beginselen van den nieuweren tijd; zij verklaren eindelijk, dat wij nog leven onder hunnen invloed; zij verklaren alzoo daarmede, dat zij de beginselen bestrijden van onzen tijd. Zij kunnen daarin regt hebben, indien die beginselen werkelijk verkeerde zijn. Maar wat willen zij nu in de plaats van de door hen bestredene? Willen zij nieuwe, gezuiverde, verbeterde? Willen zij vooruitgang, ontwikkeling? Geenszins. Zij willen de oude, versleten, afgestorven beginselen terug, die vóór het omwentelingstijdperk gelding hadden. Zij willen teruggang, restauratie. Geen restauratie van oude toestanden, maar restauratie van oude beginselen. En juist die beginselen zijn het geweest, waaruit grootendeels die toestanden zijn voortgesproten. En die toestanden zouden noodwendig voor een groot deel wederkeeren, indien de beginselen herleefden die er de oorzaken van waren.

Uitdrukkelijk en herhaalde malen heeft de anti-revolutionaire school verklaard, dat zij niet wenscht terug te keeren tot de tijden, die het revolutie-tijdperk voorafgingen. Zij wenscht het absolutisme van Lodewijk XIV zoo min als dat van andere vorsten terug. Maar zij hoopt dat de volken weder doordrongen mogen worden van het beginsel, dat vóór de eerste Fransche omwenteling nog gelding had¹, en dat door de omwenteling vernietigd werd, van het beginsel namelijk, dat het gezag der overheid in het algemeen en dat der vorsten in het bijzonder, tot eene goddelijke instelling verheft. De anti-revolutionairen schijnen echter niet in

1 En thans nog in Rusland gelding heeft, waar ieder schoolkind den staatkundig-anti-revolutionairen catechismus moet leeren opzeggen.

[p. 7]

te zien, dat het herleven van dat beginsel in het bewustzijn der volken niet dan de voorbereiding tot het herstel van het absolutisme zelf is. De revolutie leerde de volken het koningschap als een staatsambt beschouwen; zij vernietigde in beginsel de vereering van de majesteit der vorsten. Die vereering had Lodewijk XIV tot een dwingeland gemaakt. Heerschzuchtig als hij was van den beginne af aan, beklom hij den troon echter niet met het vooraf beraamde plan om de verdrukker van zijn volk te worden; maar hij werd het, toen hij zijne onderdanen demoedig voor hem buigen zag, en toen hij ze zag nederknielen aan zijne voeten. Niet omdat hij het beweerde, werd het volk ‘la gent taillable et corvéable à merci’, maar omdat het zich zelf daarvoor erkende; en niet omdat hij beweerde het te zijn, werd hij de staat, maar omdat zijne onderdanen hem als zoodanig, als den persoon, in wien zich de roem van Frankrijk met de majesteit van den gezalfde des Heeren vereenigde, tot het voorwerp hunner aanbidding hadden gemaakt. Evenzoo is het met andere vorsten en magthebbenden geweest. De Romeinsche keizers werden despoten, omdat het Romeinsche volk ze tot halfgoden verhief; de pausen van Rome overheerschten de Christenheid, omdat de Christenen in hen de stedehouders van Christus verkozen te zien. Karel V werd onbeperkt gebieder van Castilië toen zijne onderdanen aanvingen hem met den titel van ‘Majesteit’ te begroeten. Het omgekeerde heeft echter ook met de volken en vorsten plaats gehad. De koningen der Spaansche rijken bleven constitutionele koningen, zoolang de edelen hen bleven herinneren dat zij hunne gelijken waren; en de koningen van Engeland konden niet eer alleenheerschers worden, eer de laatste hunner gelijken, de magtige Koningmaker, gevallen was. Filips II werd de dwingeland van Spanje toen de trotsche Castilianen geleerd hadden voor hem te buigen in het stof en de vrijheidlievende Arragonezen zich onderworpen hadden aan 't gezag van zijn naam meer nog dan aan het geweld zijner wapenen; maar Nederland wist den tiran het hoofd te bieden, omdat de Nederlanders niet gewoon waren in hunnen hertog en graaf iets anders dan den natuurlijken landsheer en geenszins den drager eener meer dan menschelijke waardigheid te zien. Jacobus II tirannizeerde zijn volk zoolang de leer van het goddelijk vorstenregt gelding had onder de meest invloedrijke burgers; hij viel,

[p. 8]

zoodra de oude Tories, toen het belang des lands ook hun eigenbelang werd, de leer van het goddelijk vorstenregt aan het heil van hun land ten offer bragten. In één woord, de volken, de geschiedenis leert het, de volken zelf maken hunne vorsten tot despoten, de volken zelf beletten hen het te zijn. De vorsten worden heerschzuchtiger naarmate zij hunne onderdanen dieper zien buigen voor hunne majesteit. Weinigen voorzeker, die niet liever bemind zijn dan gevreesd; maar weinigen ook, die de verlokking der heerschzucht kunnen weerstaan, wanneer zij ontdekken hoe ligt het hun wordt gemaakt aan hunne neiging te voldoen. Het is hun onmogelijk de burgers van den staat te overheerschen zoolang de beginselen van het omwentelingstijdperk krachtig blijven voortleven in het bewustzijn der volken; zij worden weder uitgenoodigd hunne volken te gaan tirannizeren als die beginselen verflaauwen, en het anti-revolutionair begrip van de geheiligde majesteit weer verrijst. Dat de burgers van een koningrijk hunnen koning eerbiedigen als het hoofd van den staat, wie is er die het niet van hen eischt? Dat zij hem achten en liefhebben om zijne deugden, wie die het niet wenscht? Maar geen volk zie ooit in zijnen koning den vertegenwoordiger eener meer dan menschelijke idee, of die idee loopt weder groot gevaar, niettegenstaande alle beperkingen van grondwetten en eeden, eene zeer harde werkelijkheid te worden, wier onlijdelijke druk ten laatste toch weder nieuwe en geweldige omkeeringen noodzakelijk maakt.

Wat de anti-revolutionairen in het staatkundige willen, dat willen zij ook in het godsdienstige: herstel van oude beginselen, uitroeijing van die der revolutie-periode. De revolutie vernietigde alle blind geloof op gezag; de anti-revolutionairen zoeken herstel van het autoriteitsgeloof; zij het dat der Kerk, zij het dat der Schrift. De revolutie vernietigde het gezag der hiërarchie en de letterdienst; de roomsch-katholieke anti-revolutionairen wenschen het gezag der hiërarchie, de protestantsch-hervormde de letterdienst terug, - tweëerlei kwaad, waarvan het eerste, naar het niet ongegrond oordeel van den ouderen Fichte, nog bijkans verkieselijk boven het laatste is. De revolutie verkondigde het beginsel der onbeperkte en volkomene denk- en leervrijheid in het godsdienstige; door de anti-revolutionairen van beiderlei kleur wordt dat beginsel, dat bij uitnemend-

[p. 9]

heid een beginsel is van de omwentelingsperiode en van den tegenwoordigen tijd, als zondig veroordeeld en bestreden. De onverdraagzaamheid, den godsdiensthaat en de vervolgingen van vroegere dagen wenschen de anti-revolutionairen daarom niet terug, en we gelooven het wederom gaarne; maar de roomsche kerk wenschte evenmin onverdraagzaamheid en vervolging: zij wenschte ze evenmin als de staatskerk van Engeland en de synode van Dordrecht; en toch werden de ketters, de dissenters en de Arminianen vervolgd, - niet omdat men vervolgde om te vervolgen, niet omdat men onverdraagzaam was om onverdraagzaam te zijn, maar omdat men uitging van een beginsel, dat, steunende op het autoriteitsgeloof, de volkomen denk- en leervrijheid als een der grootste onheilen beschouwde, die eene christelijke maatschappij treffen konden. Dat voorts het herstel en de handhaving van zulk een beginsel alle verdere ontwikkeling van den menschelijken geest onmogelijk zouden maken, behoeft wel geen betoog. Aan vooruitgang der wetenschap, met name der wijsgeerige en der godgeleerde, valt onder de heerschappij van het autoriteitsgeloof niet te denken. Wil men daarvoor uit de ervaring een bewijs, men herinnere zich, welke in den aanvang der achttiende eeuw de toestand der wetenschappen in Duitschland, Frankrijk en Engeland was. Trouwens, de anti-revolutionairen verlangen ook eigenlijk geen vooruitgang der wetenschap. Teruggang is, in den grond der zaak, ook hier weder hun doel. De protestantsch-orthodoxen dringen de wijsbegeerte en de godgeleerdheid een paar eeuwen terug, bevelen haar dáár te blijven stilstaan, en verbieden haar ooit eene schrede verder te wagen; de katholieke wetenschap, al dost ze zich soms in het kleed van den nieuweren tijd, is in 't wezen der zaak niets anders dan de wetenschap der restauratie zelve.

Ontwikkeling, vooruitgang, vrijheid, zelfstandigheid zijn woorden alzoo, die in de taal der anti-revolutionairen niet voorkomen. ‘De restauratie’ is een nieuwe kunstterm, vroeger wel bekend, doch minder gebruikt, dien de Heer Opzoomer thans, en zoo we meenen teregt, aan het anti-revolutionaire woordenboek heeft toegevoegd, - restauratie, herstel van een oud gebouw, niet door middel van nieuwe, maar van oude bouwstoffen, herstel dus van wat oud en versleten, vernietiging en afbreken van wat nieuw is. Wij hebben kennis genomen van het protest der wederpartij; wij

[p. 10]

hebben hare betuigingen gehoord en ze aan de feiten getoetst; hare goede trouw betwijfelen we geenszins, maar we trekken niettemin uit ons onderzoek het besluit, dat er meer vereischt wordt dan verklaringen en betuigingen, hoe opregt ook gemeend, om een gegrond en met bewijzen gestaafd verwijt onwaar te maken; en zoolang geene tegenbewijzen ons geleverd zijn, blijven wij met den Heer Opzoomer bij de bewering, dat anti-revolutionair en voorstander van de restauratie woorden van gelijke beteekenis zijn. Nog veel ware er te zeggen over het besprokene; nog menig belangrijk punt door den Hoogleeraar aangeroerd zou ter behandeling ons overblijven: wij zouden nog kunnen spreken van de overeenkomst in wezen tusschen de omwenteling der achttiende en de hervorming der zestiende eeuw, eene overeenkomst, steeds ten onregte door de oud-regtzinnige protestanten ontkend; wij zouden de aandacht onzer lezers nog kunnen vestigen op de zonderlinge voorstelling, die de anti-revolutionairen zich van de Voorzienigheid maken, wanneer zij meenen, dat instellingen, door God gegrondvest, tegen Zijnen wil door de zwakke hand des menschen zijn gesloopt. Maar wij gelooven voor heden genoeg van hunne reeds veel bestredene godsdienstig-staatkundige rigting te hebben gezegd; en het komt ons voor, dat wij bij de beschouwing der restauratie wel geregtigd zijn onzen gezigtskring een weinig verder uit te breiden, en in plaats van alleen de anti-revolutionairen in het oog te houden, ook bij anderen en ook elders nog dan binnen de grenzen van ons vaderland, het bestaan en de werking van den restauratiegeest aan te wijzen. Wij mogen zelfs niet ontkennen dat het ons eenigzins verwonderd heeft, den Heer Opzoomer bij de behandeling van eene zoo rijke stof als de door hem gekozene, bijkans uitsluitend tot eene betrekkelijk toch min invloedrijke partij als de anti-revolutionaire zich te zien bepalen.

Overal in het oud Europa waart de geest der reactie rond en maakt vorderingen dag aan dag. In vele staten van het vaste land is de restauratie sinds lang verwezenlijkt, in alle wordt zij door velen verlangd. In de meeste Duitsche rijken is de voogdijstaat in zijnen geheelen omvang hersteld: de vaderlijke regeringen hebben begrepen, dat de volken, hoe beschaafd en verlicht ook, toch nimmer zelfstandig ontwikkeld zullen worden; zij hebben met ééne pennestreek de bezworen constitutiën vernietigd, - geenszins uit heersch-

[p. 11]

zucht of eigenbelang zeer zeker, maar natuurlijk alleen uit trouwe bezorgdheid voor het heil der goede onderdanen; zij beslissen thans weder in hare hooge wijsheid wat den volken goed, wat hun schadelijk zij, wat zij gelooven, meenen en denken moeten; zij vervolgen een man als Gervinus, omdat hij hoogst eenvoudige en lang erkende waarheden op voortreffelijke wijze in het licht stelt; zij vermeerderen, ter bevordering der beschaving waarschijnlijk, het getal der krijgslieden, en verjagen de geleerden uit hare landpalen; zij herstellen in één woord, voor zooveel in de negentiende eeuw doenlijk is, het echt historisch en echt Germaansch beginsel van het regt van den sterkste; en het volk keurt alles goed, en dankt de regeringen voor hare vaderlijke en liefderijke zorgen, en slaapt en dommelt voort als vóór eeuwen. In Frankrijk eene andere soort van restauratie. Daar zag onlangs de verbaasde wereld de oude vormen van Napoleon's militair despotisme herleven, - eene flaauwe nabootsing, het is waar, en weinig meer dan de karrikatuur van het groote keizerrijk; niettemin, even als de restauratie na de eerste omwenteling de gansche revolutie uit de geschiedenis uitwischte, evenzoo bedient zich tegenwoordig Lodewijk Napoleon van dezelfde belagchelijke fictie om eene halve eeuw omstreeks in de geschiedenis van Frankrijk door te halen. In Spanje leed wel is waar dezer dagen de restauratie van het eeuwenheugend roof- en onderdrukkingsstelsel eene gevoelige nederlaag; dan, of de tegenwoordige regeringsvorm op hechte grondslagen is gebouwd, mag voor als nog zeer twijfelachtig heeten, en een terugkeer tot het oude is in een streng katholiek land als Spanje nog verre van onmogelijk. Van het jong Italië is de schoone droom sinds lang weder voorbij, en weinig kans schijnt er te bestaan, dat hij spoedig werkelijkheid worde. Rome, dat een oogenblik vooraan ging in de beweging der Italiaansche volken, keert haastig naar den nacht der middeneeuwen terug. Scharen van jezuïten zendt het allerwege ter onderdrukking van alle geestverlichting en beschaving rond; het ultramontanisme zegeviert in de meeste der katholieke landen; en de Heilige Vader zelf, die vóór weinige jaren met eigen hand het licht op den kandelaar ontsteken zou, raadpleegt in de laatste helft der negentiende eeuw, ten aanzien van de gansche beschaafde wereld, over het leerstuk van Maria's onbevlekte ontvangenis! Of de beschaving ook

[p. 12]

teruggaat, of dat ook reactie en restauratie heeten mag? En aan wie nu de schuld van dat alles? Aan de vorsten of aan de volken? Wij zouden meenen aan beiden. Aan de volken, omdat zij hunne overheden het verwezenlijken der restauratie veroorloofd, aan de overheden, omdat zij ze beproefd en tot stand gebragt hebben. Maar op hen, - onweersprekelijk heeft Schlosser in zijne geschiedenis der achttiende eeuw het bewezen, - op hen rust de zwaarste verantwoordelijkheid, die, in plaats van de volken, gelijk het hun pligt was, op te leiden tot vrijheid en zelfstandigheid, voortdurend en met opzet hunne vrijwording hebben verhinderd uit den toestand van onwetenheid, van onverschilligheid en van slaafsche onderwerping. Geen wonder, ook Macaulay wijst het treffend aan, geen wonder, zoo die volken, toen ze eenmaal ten laatste ontwaakten en lang getergd opstonden tegen hunne verdrukkers, geen gebruik wisten te maken van eene te lang onthouden en plotseling veroverde vrijheid; maar te grooter is dan ook de schuld dergenen, die, blind voor de teekenen des tijds, het verouderd en verworpen beginsel van het onbeperkt gezag in zijnen geheelen omvang hielpen herstellen, en op die wijze de volken van dag tot dag voor de ware vrijheid ongeschikter maken. Want vrij te zijn mogen de volken nog niet geleerd hebben, staatkundige en geestelijke vrijheid willen zij, en zij zullen ze herwinnen in weêrwil van alle voorzorgen en kunstgrepen van het herlevend absolutisme. Wie dit verdedigen en steunen zijn voor al de onheilen aansprakelijk, die uit nieuwe en onvermijdelijke revolutiën zullen voortspruiten; aan hen is het te wijten, zoo die omwentelingen weder noodzakelijk worden; aan hen de schuld, indien de volken later weder misbruik maken van eene door geweld te heroveren onafhankelijkheid. Wie geene revolutie wil bestrijde de restauratie. De hevigste vijanden van de orde in den staat zijn de voorstanders der reactie. Tegen hen te waarschuwen is burgerpligt. Gelukkig het land waar dat nog mogelijk is en de stem der rede nog gehoord kan worden! En gelukkig een land als het onze, waar de opleiding van jongere geslachten aan mannen is toevertrouwd, die al de krachten van hunnen geest en al hunnen invloed weten dienstbaar te maken aan het afwenden van de gevaren waarmede de verderfelijke rigting van den tijdgeest de orde in den staat voor de toekomst bedreigt!

[p. 13]

Want ook daar, waar de nieuwere staatsinstellingen op hechte en onverwoestelijke grondslagen schijnen gebouwd, ook daar is de waarschuwing tegen den invloed van dien tijdgeest niet overbodig. De instellingen zelve kunnen wettelijk onaangetast blijven, maar hare kracht en hare werking niettemin verlamd worden; terwijl zij, eenmaal tot ijdele, uitwendige vormen in wie geen leven meer is, afgedaald, spoedig en zonder veel tegenkanting te vernietigen zijn. En velen worden er ook buiten de anti-revolutionairen in ons vaderland gevonden, wien dit laatste geenszins onwelkom ware. De meesten hunner, verklaarde of bedekte vijanden van onze tegenwoordige staatsinrigting, wenschen tot de tijden die het jaar 1848 voorafgingen terug te keeren; een vaderlijk bestuur, dat niets van den volkswil afhankelijk maakt, niet al te veel regelt, en alles zooveel mogelijk overlaat aan de individuele willekeur van enkele hooggeplaatste personen en van bijzondere magtige corporatiën, schijnt hun het toonbeeld eener goede regering; en hunne grieven zijn voornamelijk tegen het parlementaire regeerstelsel en de vrije volksvertegenwoordiging, tegen de openbaarheid van regeringshandelingen, tegen het staatstoezigt over alle zaken van algemeen belang en tegen de vrijheid van drukpers gerigt. Tot de dagen vóór 48 willen zij terug; maar eigenlijk is het de geest van een nog vroeger voorleden, die, in weêrwil van al de veranderingen onzer toestanden en denkbeelden, nog in hen leeft: de echt oud-Nederlandsche geest van ontzag voor de hooge regering en van eigenmagtig en afzonderlijk beschikken en beheeren tevens; een geest, die den staat wel niet te gronde rigt, maar in den regel toch niet heilzaam voor het staatsleven is, en die wel de bijzondere bedoelingen en belangen van sommigen, maar moeijelijk het doel van den staat en het belang van allen bevorderen kan. Van den tegenwoordig bestaanden regeringsvorm beweert men onrust en volksbewegingen te vreezen; het mag echter de vraag zijn, of het herstel van den ouden voogdijstaat, zooals die vroeger bij ons heerschende was, niet in vervolg van tijd tot bewegingen aanleiding zou geven, gevaarlijker dan die, welke het parlementair regeerstelsel ooit te weeg kan brengen. Het is mogelijk dat de burgergeest langzamerhand ook ten onzent in slaap worde gewiegd; maar spoedig genoeg zou hij weder ontwaken, krachtiger en heviger in zijne uitingen

[p. 14]

dan te voren. Noodzakelijk blijft derhalve het verzet tegen de reactie, ook al ware 't alleen ter instandhouding van de orde in den staat. Wie revolutie vreest, wij herhalen het, die is ook de natuurlijke vijand der restauratie tevens.

Niet allen intusschen, die, zonder tot de anti-revolutionairen te behooren, misnoegd zijn over het thans bestaande en over de heerschappij van de beginselen des tijds, zouden zich voldaan achten, indien wij eenvoudig tot de toestanden terugkeerden welke de tegenwoordige onmiddellijk vooraf gingen. De afstammelingen dier groote historische geslachten, die ten tijde der vroegere republiek onze steden en provinciën regeerden, kunnen bezwaarlijk, voor zoover de traditionele trots hunner vaderen nog in hen leeft, zich te huis gevoelen in een koningrijk uit de omwenteling der achttiende eeuw geboren, in een land waar verdienste en goed bezit vóór rang en afkomst gelden; en weinig zou de restauratie der vroegere voogdijregering hun baten om dien invloed en die magt te herwinnen, die de grootheid en de roem hunner geslachten zijn geweest. Niet vijf of zes jaren, minstens eene eeuw zouden wij in het voorleden moeten teruggaan, indien wij hunne goedkeuring voor het restauratiewerk ons verzekeren wilden. Dan, zoo al een dergelijke teruggang hun wenschelijk moog' schijnen, zij beseffen volkomen de onmogelijkheid van een herstel der aloude steden- en adelregering; vandaar dat hunne ingenomenheid met het voorleden zich meer in vruchtelooze klagten over het heden dan in stellige wenschen en bepaalde voornemens voor de toekomst uit. Maar vandaar dan ook eene werkeloosheid, een gebrek aan regte belangstelling in de gebeurtenissen van den dag en in het werken en handelen hunner tijdgenooten, een geest van afzondering in het burgerlijk en staatkundig leven, die ons land welligt niet minder schaden dan de onvermoeide en onverpoosde werkzaamheid van de overige tegenstanders der nieuwere beginselen. Oude, eerbiedwaardige historische namen, aan welke de herinnering aan de vroegere grootheid van Nederland is verbonden, verdwijnen meer en meer van het staatstooneel en worden niet meer in onze geschiedenis genoemd; terwijl het altijd, wat nog meer zegt, voor een staat nadeelig en gevaarlijk is, voortdurend onder zijne burgers een aantal ontevredenen te tellen, wien het geenszins aan de bekwaamheid, maar

[p. 15]

alleen aan den wil ontbreekt om een werkzaam deel aan het openbare leven te nemen. En welke gewigtige diensten konden de nakomelingen der oude oligarchen niet aan het vaderland bewijzen, indien zij de beginselen van hunnen tijd in zich opnamen, en ons voorgingen in het nieuw staatkundig leven dat wij sinds eenige jaren zijn ingetreden! Zullen zij altijd blijven volharden bij een ijdel en nutteloos terugzien naar hetgeen eenmaal was en nimmer wederkeert; of zullen zij het loffelijk voorbeeld van enkelen hunner volgen en de aristocratie van het talent en van de burgerdeugd voegen bij die van den naam en van het geslacht?

Wij hebben het bestaan en de werking van den geest der restauratie in zijne verschillende rigtingen en openbaringen nagegaan, en het gevaarlijke en verderfelijke van die rigtingen aangewezen; ons blijft nog over op het voetspoor van de door ons besprokene rede, de middelen te onderzoeken door welke de neiging tot reactie kan en moet bestreden worden. Reeds zagen wij, ook de verderfelijkheid van de gevolgen nog daargelaten, hoe valsch en onhoudbaar het beginsel der restauratie is; reeds vestigden wij onze aandacht op de verdeeldheid harer voorstanders; reeds zagen wij hoe ze allen wel is waar van hetzelfde beginsel uitgaan en door denzelfden geest worden bezield, maar tevens hoe ze onder elkander over het ware punt van stilstand verschillen; hoe de een niet minder dan veertien, de ander niet meer dan drie eeuwen terug wil, hoe een derde zich te vrede stelt met een teruggang van eenige jaren, en een vierde weder eene geheele eeuw vroeger zou wenschen te leven; eene verdeeldheid in het kamp der bondgenooten, die, gelijk de Heer Opzoomer met reden aanmerkt (schoon hij alleen van de anti-revolutionairen spreekt), ons een gunstig voorteeken is, waaruit wij hunne eindelijke nederlaag mogen verwachten. Intusschen, niet altijd is het genoeg de onhoudbaarheid, de inconsequentie en de verderfelijkheid eener rigting aangetoond te hebben om haren invloed reeds ten eenenmale onschadelijk te maken. De overtuiging, dat een beginsel, tot dusver gehuldigd, bij nader onderzoek blijkt valsch te zijn, is nog niet altijd genoeg om ons tot het aannemen van andere en betere beginselen te bewegen; de overtuiging alleen, dat wij nimmer consequent kunnen blijven, wanneer wij een onhoudbaar beginsel tot regel onzer

[p. 16]

handelingen stellen, belet ons niet inconsequent te zijn, en niet altijd verhindert ons de kennis der nadeelige gevolgen in de uitvoering eener verkeerde daad. Met reden is het dan ook, dat de Heer Opzoomer ons een geheel ander, beter en krachtiger werkend middel dan de bloot negatieve bestrijding der restauratie aan de hand geeft om den invloed van den reactiegeest te keer te gaan. Het is de grondige kennis èn van het heden èn van het voorleden. Alle eenzijdige misnoegdheid over het tegenwoordige en ingenomenheid met hetgeen vroeger was, spruiten voort uit onbekendheid met beide. Men gelooft beide te verstaan; men begrijpt inderdaad noch het een noch het ander. Men waant in de vroegere staten het begrip van een vaderlijk bestuur verwezenlijkt te zien; men begrijpt niet dat het oude, door de revolutie omvergeworpen regeerstelsel niets anders dan een stelsel van zelfzuchtige verdrukking was, de heerschappij van het berekenend, bedriegelijk en roofzuchtig egoïsme. Men meent in de beginselen der nieuwere staatkunde eene der maatschappelijke orde vijandige strekking te ontdekken; en men verstaat niet, dat juist in onze tegenwoordige staatsinstellingen de beste waarborg tegen alle omkeering ligt, doordien zij den burger in den staat alle regten en vrijheden verzekeren, die in eene geordende maatschappij hun verzekerd kunnen zijn; terwijl daarentegen juist de vroegere regtstoestanden, die men wel toestanden van onregt mogt heeten, de grondoorzaken der omwenteling zijn geweest, en nogmaals, waar ze in 't leven zijn teruggeroepen, de oorzaken van hevige revolutiën worden zullen. Men gelooft, dat onze vaderen godsdienstiger waren dan wij; men begrijpt niet dat ze eenvoudig fanatieker en onverdraagzamer waren; men vreest uit onze tegenwoordige denk- en leervrijheid de zegepraal van het ongeloof; men verstaat niet dat het geloof, zal het in waarheid zijn naam verdienen, en niet iets bloot uitwendigs zijn, uit de vrijheid en nimmer uit den dwang geboren wordt, en men ziet niet in, dat het autoriteitsgeloof de noodwendige oorzaak van het ongeloof is. Tegenover dergelijk onverstand nu stelt de Hoogleeraar Opzoomer de regte kennis der geschiedenis; niet de kennis alleen van verloopen gebeurtenissen, van feiten, die zijn voorbijgegaan en van beginselen, die geen waarde meer hebben voor het heden; maar het echt wijsgeerig begrip van de historische ontwikkeling der menschheid; eene ontwikke-

[p. 17]

ling, die met de vroegste tijden aanvangt, het tegenwoordige met het voorleden verbindt en zich uitstrekt tot in eene verre ons onbekende toekomst; eene ontwikkeling, die steeds voorwaarts zich beweegt en nimmer terugziet op de reeds afgelegde baan, zonder een nieuwen prikkel te ontvangen om steeds verder en steeds beter voorwaarts te streven. Zulk eene geschiedkennis is het, die ons het tegenwoordige boven het voorleden leert schatten, en met hoop en vertrouwen ons leert uitzien naar het toekomende. En alleen zóó door de geschiedenis geleerd en tot werken en handelen opgevoed, zijn wij in staat nuttig te arbeiden in den tijd dien wij beleven en onder de menschen met wie wij zamenzijn. Het kwade zien wij geenszins voorbij, waar het ook nu nog zich blijft vertoonen; wij sluiten het oog niet voor het vele gebrekkige en verkeerde dat er in onze tegenwoordige toestanden aanwezig is; maar wij zoeken het te verbeteren en het bestaande te volmaken, niet door het terug te dringen naar het voorleden, maar door het voorwaarts te leiden naar de toekomst. Wij zien dat aan vele onzer instellingen nog het leven ontbreekt, dat hare werking eerst heilzaam maakt voor den staat; maar wij schaffen die instellingen niet af, en wij stellen er geene oude voor in de plaats, maar wij trachten het leven te wekken dat haar noodig is. Schoon is het woord van den redenaar: ‘Ik ben een kind der negentiende eeuw en ik ben een vriend der negentiende eeuw, en is het mijn toeleg, ook in haar nog te veranderen, dan is het niet om haar terug te dringen naar de achttiende, veelmin tot de zestiende of nog vroegere eeuwen, maar om haar voort te bewegen naar de twintigste eeuw heen, die, als wij ons door den geest der restauratie niet laten afbrengen van den ingeslagen weg, volmaakter zal zijn dan alles wat aan haar vooraf is gegaan.’ Leef en handel in het levend heden, en laat het dood voorleden zijne dooden begraven! Ziedaar de korte zin van de wijze levensles, die de Hoogleeraar zijnen discipelen tracht in te prenten. Zou dat niet de ware weg zijn om mannen te vormen voor het leven en burgers voor den staat? En is niet het regt behartigen van de hier uitgesproken woorden het beste tegengif tegen de vleitaal en tegen de verlokking der restauratie?

In ons zelven, wij zeggen het den spreker na, in ons zel-

[p. 18]

ven, niet in de onmagt alleen der restauratie ligt onze kracht. Met reden waarschuwt de Heer Opzoomer tegen eene al te groote gerustheid over de magteloosheid der reactie. Wij hebben het gezien wat zij kan, indien zij geen krachtige tegenwerking vindt. Maar evenmin als wij zorgeloos willen zijn, evenmin is het vrees waarmede wij haar naderen zien. Met moedig zelfvertrouwen integendeel blijven we haar het hoofd bieden; met welgewettigd en ongeschokt vertrouwen op de magt der waarheid, tot welke wij ons bekennen. Men late zich niet misleiden! Het is geene afzonderlijke alleenstaande partij in den staat, die de voorstanders der ontwikkeling en de tegenstanders van de reactie vormen; het is eene magt in de wereldgeschiedenis, die ze vertegenwoordigen; eene wet der natuur, aan welke zij gehoorzamen; eene magt, die zich niet buigen, eene wet, die straffeloos zich niet schenden laat. De volken mogen teruggaan voor een tijd, spoedig genoeg zullen zij de wrange vruchten hunner dwaasheid plukken, en ze zullen óf met een verlies van jaren of van eeuwen weder aanvangen zich voorwaarts te bewegen, óf zij zullen voor immer en onherstelbaar te gronde gaan. Er zijn volken geweest, die stilstand boven ontwikkeling verkozen: ze zijn verdwenen van de aarde, en nieuwe stammen hebben hunne woonplaatsen ingenomen. Een volk, het is dikwijls gezegd, heeft zijne leeftijden als de mensch: van kind wordt het jongeling en man; het ontgroeit de voogdij van vader en van meester; het heeft in den mannelijken leeftijd groote en moeilijke beproevingen door te staan; weet het die te overwinnen, dan wordt het een zelfstandig en een edel volk, en roemrijk speelt het in de wereldgeschiedenis zijne rol; maar is het niet opgewassen tegen de moeilijkheden, die het te overwinnen heeft, dan valt het en wordt prijsgegeven aan de verachting der nakomelingschap. Terugkeer tot den kinderlijken leeftijd is den volken even onmogelijk als den mensch. Kindsch kunnen de volken worden en wegens gebrek aan zelfstandigheid onder curatele worden gesteld; terugkeer naar het ouderlijk huis, ook al was het daar beter en gelukkiger dan in de woelige, bezige wereld, is eene onmogelijkheid, omdat het ouderlijk huis niet meer bestaat. Alle volken van het Westelijk Europa zijn den kinderlijken leeftijd sinds lang voorbij; de Zuidelijke naderen reeds den ouderdom; de Noordelijke bevinden zich

[p. 19]

nog in den toestand der voorwaarts strevende ontwikkeling, in den leeftijd der moeilijke en dikwijls afmattende beproevingen; maar in een leeftijd dan ook van mogelijke grootheid en roem. En niet ongegrond schijnt ons het vermoeden, dat ook wij Nederlanders nog eene schoone toekomst vóór ons hebben, - niet een terugkeeren van ons vroeger aanzien als wereldmogendheid, maar de handhaving van onze aloude eer, het bolwerk van de steeds voorwaarts strevende vrijheid in Europa te zijn. Toen allerwege het despotisme nog oppermagtig en ongestoord zijnen scepter voerde, was Nederland de wijkplaats van allen, die het hoofd niet wilden buigen voor hunne wereldlijke en geestelijke dwingelanden; en thans, nu bijkans geheel het vaste land op nieuw aan het hersteld gezag der aloude monarchie is onderworpen, blijft het Nederlandsche volk zijne naburen voorgaan op het pad, dat zij allen bewandelen moeten, en in het bezit zijner vrijheid en zelfstandigheid ongestoord. Zal het die vrijheid, die zelfstandigheid opgeven ter wille van een betrekkelijk gering aantal ontevredenen? Wij gelooven het niet. Wij vertrouwen op de waarheid en op de magt van de beginselen, die openlijk nog in Nederland worden gehuldigd; maar niet minder ook op den gezonden en rustigen zin onzer landgenooten. Zij mogen bijwijlen het oor leenen aan de klagten van hen die onveranderlijk het nieuwe, omdat het niet oud is, veroordeelen; zij mogen het verkeerde opmerken in het bestaande, en zij doen wèl daaraan; zij mogen verlangend uitzien naar het betere; maar niet ligt, indien het op handelen aankomt, zouden ze zich laten bewegen een stap terug te treden in de geschiedenis. Alleen dan misschien zouden wij gehoor geven aan de stem, die het voorleden terugroept, indien wij nimmer eene andere dan deze, nimmer den lofzang van het heden, nimmer de profetie der toekomst hoorden. En daarom is het zoo heilzaam en zoo goed, als de ware ‘Psalm des Levens’ soms wordt aangeheven door eene stem, die het ‘voorwaarts!’ ons verkondigt en ons tot werken spoort, ‘opdat elk morgen ons verder vinde dan elk heden.’ Zoolang zulke stemmen nog vernomen worden, en zoolang nog de ware vrienden van gematigden en voorzigtigen, doch tevens ook nimmer rustenden vooruitgang hunne krachten blijven vereenigen tot instandhouding en volmaking onzer eenmaal wettig ver-

[p. 20]

worvene voorregten, zoolang vreezen wij in Nederland de restauratie zelve niet. Tegen het verderfelijke, tegen het doodende van haren geest te waarschuwen blijft echter noodig ten allen tijde, zoolang niet ieder onzer de noodlottige dwaling volkomen zal hebben vaarwel gezegd, die in het tegenwoordige alleen het verkeerde en in het voorleden niets dan het goede ziet.

p.a.s. van limburg brouwer.