De Gids. Jaargang 7

[p. 334]

Van den levene ons Heren. Een Rijmwerk uit de middeleeuwen, naar een HS. der XV. eeuw, uitgegeven door P.J. Vermeulen, Phil. Theor. Litt. Hum. Cand. Archivarius der Provincie Utrecht. Utrecht, N. van der Monde. 1843.

Bij onze meeste Vaderlandsche Dichters der dertiende en veertiende eeuw leest men de hevigste klagten tegen het zedenbederf van het levende geslacht in het algemeen en van de Priesters in het bijzonder. Ieder leefde in weelde en overdaad, en om aan die zucht te kunnen voldoen, moest men zich overgeven aan de schandelijkste hebzucht en gouddorst. - Wanneer de Fransche Juvenalis onzer dagen de aarde noemt:

Un tripot dégoûtant où l'or a tué Dieu,

maerlant, velthem en anderen geven hem niets toe. Men hoore b.v. den eersten in zijn Gedicht: Van den lande van Overzee:

Die kerke van Rome es dusdaen vraet,
Si es dronken ende al sonder raet
Die hoeft es van kerstynheden.
Sine heeft gheen lit dat haer bestaet,
Keiser, conine noch prelaet,
Het en es mits der giericheden
Onteert van goeden seden⁽¹⁾.

Daarom schreef hij ook in zijnen Spieghel Historiael (Dl. I, bl. 338):

Die dode en hevet ghenen vrient;
Want al datmen ter werelt dient
Dats algader omme ghewin,
Ende anden doden es meer no min.

En in den Wapen Martijn, C. 60 (N. Werk. der Maatsch. van Ned. Letterk., Dl. 3, St. 2, bl. 129):

Eest monic, clerc, ione of out,
Het dunct mi wesen gadergout,
Al staet na den goede.

Men vergelijke ook zijne Inleiding op het Leven van St. franciscus, waarin hij de meening uit, dat het laatste der dagen

(1) Bij v. wijn, Huisz. Leven, Dl. 2, St. 1, bl. 306.

[p. 335]

nabij is⁽¹⁾; of het VII^de Boek van velthem's Spieg. Hist., en men zal overtuigd zijn van het boven gestelde, en met Prof. siegenbeek⁽²⁾ denken aan het Horatiaansche:

O cives, cives! quaerenda pecunia primum est,
Virtus post nummos.

Niet alleen in de Nederlanden, maar ook in Duitschland ging dezelfde klagt op, en de Renner van hugo von trimberg⁽³⁾ levert er de bewijzen voor. Misschien was de stand van zaken niet zoo erg, en de verdorvenheid zoo algemeen, als men uit de Schriften der genoemde Dichters zou opmaken, en moeten die klagten, voor een gedeelte althans, geschoven worden op rekening van den invloed, welken de leer van St. franciscus op de veertiende eeuw uitoefende. Hij predikte de strengste abnegatie van zich zelven, in ieder opzigt, maar vooral de verachting van wereldlijke have. En hoe hoog hij werd geschat blijkt uit maerlant's berijming van zijn leven, en uit het Werk van bartholomaeus albizzi, die op het laatst der veertiende eeuw een Boek schreef over zijne overeenkomst met christus⁽⁴⁾. Dat evenwel de zeden in dit tijdperk in hooge mate waren verbasterd, leert ons de historie, terwijl een blik in de Letterkundige Geschiedenis van dien tijd ons zulks bevestigt.

Van het begin der XIV^de eeuw immers dagteekent een tak der didactische Poëzij, die eene bepaald praktikaal zedelijke rigting had. Maerlant had er doorgaans slechts naar gestreefd, om het volk, de leeken, te leeren; de Dichters der XIV^de eeuw streefden er naar hetzelve ook te verbeteren. Zij deden zulks, door hunne Lezers te wijzen op de gebreken van de Kerk en den Staat, op de heerschende ondeugden van leeken, edelen en geestelijken, en door hen te verwijzen op de lessen van levenswijsheid en zedelijkheid, in de schriften der Philosophen, in het Evangelie, vervat. Aan die rigting hadden bij ons der Leecken Spieghel, de Doctrinale en menig Werk van gelijken stempel⁽⁵⁾ hun bestaan te danken. Maar niet alleen door lessen

(1) Zie uittreksels daarvan bij hoffman, Horae Belg., I p. 17-19, en snellaert, Verhand. over de Ned. Dichtkunst in België, bl. 22.

(2) N. Werk. der Maatsch. van Letterk., Dl. 3, St. 2, bl. 209.

(3) Zie den inhoud bij gervinus, Geschichte der poet. Nation. Litt., 2^te Ausg., II, 118 ff.

(4) Gervinus, t.a.p., bl. 137.

(5) Een fragment van een onbekend Werk, van gelijke strekking als de genoemde, tot de laatste helft der veertiende eeuw behoorende, vond de Heer j.w. holtrop, Bibliothecaris der Kon. Bibl. te 's Hage, en gaf daarvan ver-slag in den Alg. K.- en Letterbode, 1840, Dl. 2, bl. 180. De meening, aldaar geöpperd, alsof dat fragment zou behooren tot den Leecken Spieg., is ongegrond, daar uit het stuk zelf blijkt, dat het Werk na den jare 1345 is geschreven, terwijl de Leecken Spieg. reeds in 1330 voltooid was.

[p. 336]

en drangredenen trachtte men te werken, vooral ook door voorbeelden, en zoo ontstond vroeger reeds het Leven van St. Fransiscus door maerlant (in HS. op de Bibliotheek der Leidsche Hoogeschool), en later het Leven van St. Amand door gilles de wevel (het eerste Deel onlangs door ph. blommaert uitgegeven). Aan deze reeks van Werken sluit zich het berijmde leven van jezus aan, thans door den Heer V. uitgegeven, en waarvan wij hier een kort verslag zullen leveren⁽¹⁾.

Het Werk zelf wordt voorafgegaan van eene Inleiding (bl. i-xxx) van den Uitgever, waarin hij de oorzaak tracht op te sporen, waarom er zoo weinig voortbrengsels onzer oude Letterkunde in ons Vaderland, en bepaaldelijk in de provincie Utrecht, gevonden worden; daarop betoogt hij de waarde onzer oude Schrijvers en de behoefte, die er bestaat om die te beoefenen, vooral ook om daaruit eene juiste kennis der middeleeuwen te putten. Na ons dus op zijn standpunt van beschouwing geplaatst te hebben geeft hij eene beschrijving van het eenige hem bekende volledige HS., waarin het Rijmwerk voorkomt, berustende op het Provinciaal Archief te Utrecht, en dat, zoo als uit eene aanteekening blijkt, geschreven werd te Oetingen (Zuid-Braband) den 31^sten December 1438. Den leeftijd van den oorspronkelijken Dichter zou de Heer V. gaarne minstens eene eeuw vroeger dan die des Afschrijvers stellen, vooral op grond van sommige woorden, welke in de vijftiende eeuw reeds zeldzamer waren. De Heer V. durfde echter niet beslissen, en dit punt wordt aan bevoegder Regters overgelaten. Zonder ons dien naam aan te matigen, moeten wij de meening des Uitgevers ten stelligste beamen. Eene vergelijking der taal van dit Gedicht met die van anderen uit de XIV^de eeuw, met name van Die Dietsche Doctrinale, doet reeds meer dan één vermoeden ontstaan, dat het Leven ons heren minstens tot de eerste helft dier eeuw moet gebragt worden; maar dit wordt tot zekerheid, wanneer men bedenkt, dat een fragment van dit stuk, onder den titel van ons heren kynscheide, - tot nog toe verkeerdelijk aan

(1) Het fragment, dat van spaen uitgaf in zijne Proeven van Historie en Oudheidkunde, St 1, bl. 129-132, behoort niet, zoo als men zou kunnen vermoeden, tot een onbekend Leven van jezus, maar is een gedeelte van maerlant's Rijmbijbel.

[p. 337]

maerlant toegeschreven, - voorkomt in een HS., omstreeks de helft dier eeuw vervaardigd, zoo als de Heer Mr. l. ph. c.v.d. bergh⁽¹⁾ met van wijn⁽²⁾ op goede gronden aanneemt.

Zekerder is het, vervolgt de Hr. V., uit vs. 41-44, 115, 116, 4926 volg. te besluiten, dat het Rijmwerk vervaardigd is naar een der menigvuldige toen bestaande Levens van jezus, in het Latijn geschreven. Dit oordeel komt ons een weinig ligtvaardig voor. Het geheele begin des Werks van vs. 1-116 is blijkbaar een bijvoegsel van een' Afschrijver, en schijnt niet uit de pen des Dichters gevloeid te zijn, want vs. 117 is duidelijk een aanvang van het Gedicht, en al wat er voorgaat, verraadt eenen geheel anderen geest. Nergens toont de Dichter van het Verhaal eenige belezenheid, en het zal later blijken, dat hij die ook niet bezat; de Afschrijver daarentegen bluft met zijne geleerdheid, en de volgende verzen, die geheel in den trant van maerlant en jan de clerk zijn, kunnen niet toegekend worden aan onzen Dichter, die deze Schrijvers niet heeft gekend. Vs. 5:

Meneghe rime soe es ghemaect
Die ter zielen luttel smaect,
Van battalien ende van minnen,
Van meneghen die wi niet kinnen,
Van Roelande ende van Oliviere,
Van Alexandre ende van Ogiere,
Van Walewaine ende van siere macht,
Hoe hi weder jeghen sine viande vacht;
Van Digenen, hoe hi sijn lijf
Tormente omme een scone wijf;
Van Pyramuse, hoe hi sijn leven
Omme minne verloes, dats al gescreven.

Men vergelijke daarmede de plaats uit het begin van maerlant's Ste Franciscus leven, vs. 31 volgg.:

Cume es hi van mi bekint
Die nu leeft ende waerheit mint;
Maer Tristram ende Lanceloot,
Perchevael ende Galehoot,
Ghevensde namen ende ongeboren,
Hierof willen de lieden horen;
Truffe van minnen ende van stride
Leestmen dor de werelt wide.

(1) N. Werken der Maatsch. van Ned. Letterk., Dl. V, St. 2, bl. 6.

(2) Huiszittend Leven, Dl. II, St. 1, bl. 308.

[p. 338]

Men denke daarbij ook aan maerlant's woorden, door jan de clerk in zijne Brab. Yeesten overgenomen, en voorkomende in het 1^ste Dl., bl. 214-16.

Voorts is vs. 50-66 van ons Gedicht, bevattende eene beschrijving van die bliscap van paradijs, eene minder gelukkige navolging van 's Dichters beschrijving, voorkomende vs. 4876-4889.

Het eigenlijke verhaal eindigt met vs. 4903, en de 34 verzen, die daarop volgen, zijn zoo duidelijk een toevoegsel van den afschrijver, dat zulks geen betoog behoeft.

En wat zeggen nu de plaatsen, die de Heer V. als bewijzen van zijn sustenu bijbrengt? Vs. 41-44, waarbij wij, om het verband, vs. 39-40 voegen:

Al lesen papen in latine
Sine gheborte ende de passie sine,
Nochtan leec volc ne can niet wale
Verstaen wel die latijnsche tale.
Bedie williese in diesche leeren
Den volke dat wel sal eeren
Onsen here van hemelrike.

Niets geeft ons zekerheid, dat vs. 39 en 40 op een afzonderlijk Latijnsch Werk, het leven van jezus behandelende, terugwijzen; veel eenvoudiger en natuurlijker komt het ons voor aan den Bijbel, de Vulgata, te denken, waaruit onze Dichter denkelijk alleen geput heeft, want de episode, die de beschrijving der hel bevat, vs. 3931-4503, steekt zoo af bij de behandeling van het overige, zoo als wij nader zullen aantoonen, dat het zeer aannemelijk wordt, dat de Dichter te dier plaatse de gedachten van een'ander' heeft nagevolgd. Misschien is die episode het werk van eene geheel andere hand, dat later in ons Gedicht geïnterpoleerd is - en dan zijn ook de vier vorige verzen spurii; - immers dat verhaal maakt een op zich zelf staand geheel uit, zoo als ook uit het laatste vs. 4503 blijkt, dat met amen sluit. - Vs. 115, 116:

Die dit pensde tierst ende screef dit were,
(God gheve hem raste) hi was clerc,

en vs. 4926:

Ende die clerc die dese rime maecte,
Dier om pensde ende waecte,
Ende de ghene die screef dit were,
Sonder inde moeten hare sielen
Rusten in den hoghen trone,

[p. 339]

laten zich zeer goed verklaren, wanneer men aanneemt, dat zij door eenen Afschrijver zijn ter nedergesteld, maar kunnen in geen geval op een Latijnsch origineel terugwijzen.

Dat Afschrijvers gewoonlijk iets voor of achter aan een Werk, 't welk zij vermenigvuldigden, toevoegden, behoeft hier wel geen betoog: de Heer V. erkent zulks zelf, bl. xvii. Verg. ook willems Reinaert de Vos, Inleiding bl. xxvii, en den aanvang van Floris ende Blancefl., die, vs. 89, een tweede begin heeft, hetwelk doet vermoeden, dat het vroegere mede een bijvoegsel eens Afschrijvers is.

Over de versificatie zegt de Heer V. niets; alleen brengt hij eenige voorbeelden bij van onzuivere rijmen. Voorts wordt met een woord gewaagd van den tekst des Gedichts, en wij vernemen, dat de Heer V., op gronden, die hij aangeeft, besloten heeft het HS. zoo getrouw mogelijk weder te geven.

Hetgeen volgt, is van minder belang, misschien wel overbodig; de Heer V. zegt, dat hij alle in het HS. voorkomende verkortingen heeft opgelost, en neemt daaruit aanleiding over palaeographie te spreken en fac-similés van HSS., bepaaldelijk over dat van cicero's Oratio pro Milone, door Prof. freund uitgegeven.

Als bijlage volgt een Catalogus van min of meer merkwaardige historische en literarische HSS., in het Archief der provincie Utrecht aanwezig, met welker mededeeling de Schrijver het letterminnnend publick eene wezenlijke dienst heeft gedaan.

En thans een paar woorden over den Dichter en zijn Werk. Het blijkt nergens, tot welken stand de Dichter behoorde; maar uit de woorden, die hij, vs. 1220 volg., christus in den mond legt, zou men besluiten, dat hij Geestelijke was:

Vleict die papen, eert die clerke,
Vroech ende spade sijt in de Kerke,
Ghehoert uwen pape eer yemen el,
Doet dat hi seit, soe doedi wel,
Sine tale dat sijn mijn gebode,
Dat hi seit dat comt van Gode.

Deze woorden kunnen niet van eenen leek zijn, maar passen zeer goed in den mond van eenen Priester, eenen vertegenwoordiger van den Paus, die toen heette

Helich vader ende erdsch God¹.

Hoe het ook zij, hieruit blijkt tevens, hoe zeer de Dichter in li-

1 Leven van St. Amand, uitg. van blommaert, vs. 1470, 2220.

[p. 340]

berale denkwijze achterlijk was bij de moralisten van zijnen tijd¹, terwijl hij ook in geleerdheid verreweg voor hen moest onderdoen. Nergens haalt hij eenige autoriteit aan, gelijk men toen zoo gaarne deed; maerlant's Rijmbijbel en Spieghel Historiael, waarin mede het leven van jezus behandeld wordt, schijnen hem onbekend geweest te zijn; evenzoo der Leecken Spieghel, zoo die reeds geschreven was; immers die bevat in het II^de Boek eene navolging van het Evangelium Infantiae², en daarvan is in ons verhaal geene melding of gebruik gemaakt.

Hij houdt zich zoo na mogelijk aan zijn verhaal, en mengt er weinige of geene eigene opmerkingen in, waardoor het Werk vrij kleurloos wordt, en slechts eenen schralen oogst oplevert voor de kennis der theosophie in de middeleeuwen. Het is opmerkelijk, dat de H. Maagd, van welke maerlant nog getuigde:

Dat ons al van hare rinnet³,

die door velthem nog wordt gevierd, en van wie de Leecken Spieg. getuigde, dat zij de vermogendste voorspraak in den hemel was⁴, hier als op den achtegrond staat; de goddelijke eer, die andere Schrijvers haar zoo ruimschoots toedeelen⁵, is haar hier slechts karig toegemeten; allen, vs. 3585 volgg., wordt, aan wie haar eert, het paradijs beloofd, waarvan zij de poort genoemd wordt. Is dit, omdat de Mariadienst minder algemeen werd, nu de vrouwendienst meer dan vroeger werd verwaarloosd⁶, of is dit het gevolg der oppervlakkigheid van den Dichter?

Wanneer hij er al iets de suo bijvoegt, moet men voorzigtig zijn, en zijne woorden niet terstond als de uitdrukking van zijnen tijd aannemen, daar zij weleens in tegensspraak zijn met andere Schrijvers; zoo b.v. spreekt hij, vs. 584, van de ge-

1 Die Dietsche Doctrinale, Inleiding, bl. xiv-xix

2 Verg. Het Instituut, 1841, N^o. 2, bl. 140.

3 Spieg. Illist., D1. 2, bl. 62, vs. 46.

4 HS. van het Instituut, fol. 115 c:

Wye mach van uwer sake
Bat wesen v voirsprake
Kennelic dan dese coninghinne?
Niement, als ic versinne.

5 Verg. gervinus, Gesch. der poet. Nation. Litt., 2^te Ausg., 1, s. 510 II. De montalambert, Histoire de Ste. Elisabeth, 1, Introd., p. 136 suiv. Mijne Inleiding op de Sproke van Beatrijs.

6 Zie gervinis, t.a. pl., II, S. 129.

[p. 341]

schenken der drie Koningen, en geeft daarbij eene verklaring van de beteekenis dier geschenken, waarbij men vergelijke Ste Amand's Leven, vs. 414 volgg. Zoo ook, wanneer hij de Joden met de Heidenen gelijkstelt, en van hunne afgoden en Memet spreekt (vs. 1260 volg.), moet men dit niet als een algemeen denkbeeld zijner eeuw opvatten, want wederom, het Leven van Ste Amand wederspreekt hem ten duidelijkste, vs. 2859 volgg.:

Want een God es boven al
- - - - - -
Ende desen kennen, in warer dinc,
Die Jueden, ende ghelooven in hem.

Zoo ook vs. 2878 volg.

Christus staat bij onzen Dichter niet alleen op den voorgrond, zoo als natuurlijk is, maar hij stelt zich op eene onaangename wijze daarop; hij is meer een Geestelijke van den hoogsten rang, die in plegtegwaad en vol trotschheid daarhenen wandelt, en zich zelven predikt; dan de eenvoudige, ootmoedige, liefderijke Leeraar van het Evangelie.

Het verhaal zelf loop over jezus geboorte en kindsccheid, en over de gebeurtenissen, die elkander in de week vóór Paschen opvolgden; over het openbare leven en de leer van den Verlosser loopt de Dichter zeer vlugtig henen, en dit wordt ter naauwer nood door hem aangestipt. De geboorte, en vooral het lijden en sterven, waren bij hem hoofdzaak, en het laatste vult dan ook het grootste gedeelye des Gedichts. Het geheel wordt besloten met het verhaal van de hemelvaart en eene beschijving van den doemsdag, waarop

- Jhesus ons allen sal doemen
(Ende) sal comen als God ende here.

Dit verhaal, welks eenige verdienste bestaat in schaars met stoplappen en bastaardwoorden te zijn doorspekt, loopt van het begin tot aan het einde op denzelfden toot voort, zonder eenige verhevenheid, zonder eenige poëzij, zoodat het bevreemden moet, dat er van dit Wek nog verscheidene afschriften hebben bestaan. Zoo als wij vroeger hebben aangestipt, is de episode, die de hel beschrijft, en de nederdaling van den Verlosser in dezelve, het beste stuk van het Gedicht, en staat in dichterlijke waarde verre boven de overige rijmregels, zoo als ook den Uitgever niet ontsnapte (verg. de aanteekening op bl. 206). Ja, het onderscheid is zoo in het oog vallend, dat men veilig mag besluiten, dat de Rijmer hier slechts navolger

[p. 342]

was van eenen anderen Dichter; misschien ook is deze episode die al het aanzien heeft van een gedicht op zich zelf uit te maken, aan een geheel andere hand toe te schijven, en door den Dichter van den Levene ons Heren, of door eenen zijner Afschrijvers, in dit Werk ingevlochten¹.

Het denkbeeld, dat alle vromen en godvreezenden sedert adam's val ter helle waren gedoemd, en door christus eigene hand daaruit werden geleid, was in de middeleeuwen algemeen. Maerlant spreekt daarover in korte woorden in zijnen Spieg. Hist., Dl. 2, bl. 158 (Cap. 34: Hoe Jhesus die helle brac); maar in onze episode wordt deze gedachte dichterlijk ingekleed en omschreven. Wij willen er een oogenblik bij stilstaan.

De hel is in twee groote afdeelingen gesplitst: de een boven, de andere onder. Beide zijn onaangename plaatsen, maar

Die onderste stat es jammerlike.

Want, vervolgt de Dichter (vs. 3939 volg.):

Daer es suchtinge, rouwe ende bitetr seer,
Daer weent men ende crit emmermeer,
Daer es carmingbe emmer ende hantgeslach,
Daer eist vroech ende spade altoes nacht, enz.

Welke plaats zeer zeker mag vergeleken worden met dante's beschrijving (Inferno, Canto III):

Quivi sospiri, pianti, e alti guai

Risonavan per lo aere senza stelle,

Per che io al cominciar ne lagrimai.

Diverse lingue, orribili favelle,

Parole di dalore, accenti d' ira,

Voci alte e fioche, e suon di man con elle,

faceven un tumulto, il qual si aggira

Sempre in quell' aria senza tempo tinta,

Come la rena, quando a turbo spira.

En als de vuurpoel beschreven wordt,

Daer sonder inde kaitivighe sielen
In barren, wallen ende wielen,

dan zal elk, die eenigen zin voor het schoone heeft, den laatsten regel voor eene hoogstgelukkige en kernachtige uitdrukking erkennen.

1 Te gereeder komt men tot deze vooronderstelling, wanneer men ziet, dat de beschrijving der hel en der gebeurtenissen bij christus nederdaling in het 36^ste Hoofdstuk van het H^de Boek des Leecken Spieghels in denzelfden trant is gesteld. Verg. Het Instituut, 1841, N^o. 2, bl. 145.

[p. 343]

 

Voert eyst so donker ende so swart

 

So stinkende, gruelije ende so hart,

 

Dat men donkerheit tasten mach.

Nadat hij de folteringen geschilderd heeft, die de duivels ondergaan moeten, vervolgt hij:

Hen waer beter dat sie wielen.
Beter? arme! daer en es nemmer raste,
No vroech no spade, no dach no nachte
Daer es torment ende bitter seer
Sonder inde ende emmermeer;
Daer berret die moeder metten kinde
Serichlike sonder inde,
Daer en claecht die moeder niet haer kiut
Elc te claghene genoech daer vint,
No de vader sinen sone,
Elc heeft daer genoech te doene;
Daer en swijcht men nemmer stille,
Daer sien die duvele haren wille,
Daer crit men, daer sleet men die hande,
Daer sucht men, daer criselen de tande,
Daer sijn de duvele alle stout,
Gierich, wreet, fel ende bout,
Daer en helpt have no gout,
Die daer sijn sijn emmer out;
Daer es emmes hongher ende dorst,
Den kinde en hulpt niet der moeder borst
Daer es die doet ewelike, sonder lijf,
Daer crit men: ‘Aylase, caitijf!’
Die daer sijn sijn emmer cranc,
Hare beste werelt es vule stanc,
Wat magic seggen der hellen sede!
Daer es sonder inde caitivichede.

Als laatste trek voegen wij er nog bij:

Dat dien caitiven, die daer sijn,
Langher duncket .i. halve wile daer
Dan ons hier .v^c. jaer.

In deze ‘onderste stat’ worden de verdoemdengepijnigd; de andere is een verblijf zonder geluk en afwisseling,waar zon noch maan schijnt. In quell' aria senza tempo tinta vertoefden de braven en godvruchtigen van den beginneder wereld af, wachtende totdat christus hen zou komen verlossen. Toen de Zaligmaker aan het kruis den geest gegeven had:

Sijn gheest hi quam voer die hille.
Als hi roer die bille quam,

[p. 344]

 

Een cruce in sine hant hi nam,

 

Hi stiet die porte dat si boech

 

Ende dat si in stucken vloech;

 

Die claerheit sloech tote inden gront,

 

Daer Jhesus voer die porte stont,

 

Daer nie licht en quam no meer en sal,

 

Nu quam daer claerheit over al;

 

Die duvele alle in onmacht lagen

 

Alse die grote claerheit sagen.

Adam, noach, abraham, jacob, mozes, david, de Profeten en anderen zongen hunnen Verlosser eenen blijden welkomstgroet toe, en zij worden door christus uitgenoodigd hem boven inden trone te volgen. Zij verlaten de plaats der ellende onder het jubelen van het ‘Sanctus, sanctus dominus!’

Toen de hederheid begon te verminderen, kwamen de duivelen weder tot zich zelve, en vreezende, dat hun gebied geheel zou ontvolkt worden, wilden zij de verlosten met geweld terugvoeren. Die meester duvel spreekt christus aan, en vraagt hem met welk regt hij hem zijnen buit ontvreemdt. Christus antwoordt hem:

Het en besteet - niet te mi
Dat ix orlof name an di.

Want, vervolgt hij:

Ic ben dijn God, ic ben dijn here.

Daarop zet hij het dogma der verzoening uiteen, en doet den duivel begrijpen, dat hij uit loutere genade en liefde die zielen verlost had, hetgeen zich resumeert in de woorden:

In mi es emmer karitate.

De door hoogmoed gevallen engel⁽¹⁾ wordt zelf daardoor ge troffen, en smeekt:

Sint dat gi lijt

Dat gi sachte, here, oetmoedich sijt,
Quitet mi van desen betteren sere,
Al benic duvel, lieve here!

(1) W. van hillegaersberch, Ged., HS. fol. 25 d:

Dus is hi alder sonden vader,
Out van daghen ende quader
Dan doe hi vel om sijn hoveerde
Wten hemel doer die eerde
Inder hellen gront beneden.

Zie ook Die Dietsche Doctrinale, B. III, vs. 400 volg., bl. 241.

[p. 345]

Maar jezus verwijst hem voor eeuwig naar zijne uiterste duisternis, en voert de zaligen hemelwaarts. - -

De door den Uitgever gebezigde interpunctie is doorgaans weifelend, en daarop valt hier en daar wel iets aan te merken.

Achter het Gedicht volgt als toegift nog een fragment uit maerlant's Boexken van den houte, uit hetzelfde HS. geput. - Vervolgens zijn eenige bladzijden aan Aanteekeningen gewijd; deze zijn nog al mager, en er zijn er, die op den tegenwoordigen stand der Wetenschap gerustelijk achterwege hadden kunnen blijven. Wij zullen er ons niet lang bij ophouden: alleen een paar aanmerkingen.

Bl. 194 brengt de Heer V. tot opheldering van vs. 912 eene plaats bij uit stoke, om te bewijzen, dat het Fransch hier te Lande zeer drok werd beoefend. Huydecoper⁽¹⁾ heeft die plaats van stoke veroordeeld, doch ten onregte. Niet alleen onze Dichter stemt daarmede in, maar adenès le roi, een Dichter, die aan het Hof van hendrik III, Hertog van Braband, bloeide, getuigt zeer duidelijk in zijnen Romans de Berte aus grans piès:

Tout droit a celui temps que je ci vous devis
Avoit une coustume ens el Tyois païs
Que tout li grant seignor, li conte et li marchis
Avoient, entour aus, gent françois tous-dis
Pour aprendre françois leur filles et leur fils⁽²⁾.

Waarom is, vs. 3904, voor hebdi te lezen sidi?

Vs. 4297 behoeft in de plaats van achter niet ocht of ochte gelezen te worden. Achtervolgen wordt, even als andere ww. met achter zamengesteld, dikwijls in de constructie vaneengescheiden.

Aan de volgende critische conjecturen hadden wij gaarne eene plaats onder de aanteekeningen ingeruimd gezien.

Vs. 245: mare, lees sware; 340, ende, l. in; 390, elken man, l. elc nam; 415, werden, l. verden; 522, hijt, l. het; 802, volmaect, l. ontraect; 862, weghe, l. wieghe; 865, sweghet, l. wieghet; 1409-10, hiertusschen is zeer zeker iets uitgevallen; 2333, Inne, l. Ne; 2504, sijn, l. sijt; 3032, spot, l. scop; 3153, ledichede, l. lelichede; 3224, Dine, l. Die; 3386, hebben, l. hebbe; 4049, sonder lyf, l. sonder blijf; 4269, den

(1) Aanteek. op stoke, Dl. 2, bl. 188.

(2) Verg. Dr. ferd. wolf, Ueber die neuesten Leistungen der Franzosen für die Herausgabe ihrer National-Heldengedichte, S. 45.

[p. 346]

behoefde hier niet door den Uitgever te zijn tusschengevoegd; men zeide zeer goed: Elc nam andren bider hant.

Meer zorg is door den Heer V. aan de verklarende Woordenlijst besteed; al wat het Gedicht voor de taal belangrijks bevat, is daarin bijeengebragt, en die volledigheid maakt de lezing van het Boek ook voor mingeoefenden gemakkelijk. Een paar onnaauwkeurigheden mogen wij niet onvermeld laten.

Tachterwaerne is niet ten verzorger, maar om te verzorgen. Bekint, vs. 463, is overgeslagen. Bout, verg. het Gloss. van Die Dietsche Doctrin. Deluen, deeluen, zie Doctrinale, Gloss. op Verdeluwen. Gront, 4171, diepte; zie t.a. pl. Hurti, stiet hy. ‘Misschien moet voor hurti iets anders gelezen worden, want in het vers schuilt eene fout.’ Neen, er schuilt geene fout in:

Sijn hoet hurti dicke an de wech

beteekent: Hij stiet zijn hoofd dikwijls tegen de muren. De duisterheid schijnt voor den Heer V. in het woord wech gezeten te hebben, waarmede hij geen weg wist; het komt, vs. 349, nog eens voor, en de verklaring heeft clignett gegeven, Bijdragen tot de O.N. Letterk., bl. 33 en 74.

Husten is schreeuwden, van het werkwoord husschen. Verg. willems, Reinaert de Vos. Gloss. en e. kausler, Denkmäler altniederl. Sprache und Litt., I, S. 625.

‘Lochtene, plaats, locus.’ Moet er ook gelezen worden lochtenc? Kiliaan kent lochtinck als een Vlaamsch woord, beteekenende hof, hortus. Het Leven van Jezus, door Prof. meijer uitgegeven, heeft ook ‘ende in din hof stont een nieve graf.’ Het woord hangt zamen met het MHD. Loch, d.i. Busch, Gebüsch. Zie a. ziemann, MHD. Wörterbuch in voce.

Loven, vs. 3745, 3795, toestaan, is overgeslagen. Morwe, zachte; verg. Doctrin. Gloss. -

En hiermede eindigen wij dit misschien reeds al te lange verslag. Wij verheugen ons van harte, dat de veel verwaarloosde studie onzer oude Letterkunde wederom eenen beoefenaar heeft gevonden, die in de aangekondigde uitgave blijken van ijver en studie heeft gegeven, welke ons waarborgen, dat hij het vak con amore behartigt. Mogt hij het niet bij deze eerste schrede laten, maar indachtig blijven, dat er nog een ruim veld te ontginnen is, waartoe het Vaderland ook zijne medewerking eischt!

's Hage, 15 Maart.

Dr. JONCKBLOET.