De Gids. Jaargang 5

[p. 646]

Ahasverus op den Grimsel. Een Gedicht van J.J.L. ten Kate. Dordrecht, Van Houtrijve en Bredius. 1840. XIV en 96 bladz.

Een keurig uitgevoerd Boek, met een welgelukt vignet, naar de teekening van c. kruseman, door lange gegraveerd; druk, papier en band strekken den Uitgevers tot eer.

Het onderwerp, in dit Boekje bezongen, is de overbekende, en vooral in den laatsten tijd dikwerf behandelde, Legende van den Eeuwigen Jood. Het doet weinig ter zake in dit geval, hoe men over deze sombere sage zelve oordeelt, en of zij niet een ongunstig licht op het vlekkelooze karakter van jezus werpt, die zich in het Evangelisch Verhaal juist in het oogenblik, waarop ahasverus volgens de Legende gestraft wordt, zoo geheel anders voordoet. Genoeg, de stof is eenmaal aanwezig, en de Dichter heeft regt er partij van te trekken. Slechts de wijze, waarop dit gedaan wordt, kan ter beoordeeling liggen.

Wat biedt dit onderwerp den Dichter aan? Een op zich zelf onbeduidend persoon begaat een verfoeijelijk vergrijp jegens den verhevenen Verlosser, zonder eigenlijke aanleiding, en wordt op eene allergeduchtste wijze gestraft. Ahasverus kan nooit sterven; hij wordt de verpersoonlijkte wanhoop, een voorwerp van afgrijzen en medelijden, ofschoon geenszins van belangstelling. Maar de toestand van ahasverus uit dit oogpunt is in al zijne ijsselijkheid door schubert in zijn bekend Dichtstuk geschetst; ten kate zegt, in eene noot, dat hem dit vers onbekend was, voordat hij zijne taak had afgewerkt. Jammer inderdaad; hij had er zich moeite mede uitgewonnen, en had vast gebruik gemaakt van den heerlijken trek in de laatste regels, waarin ahasverus vergiffenis ontvangt.

Wat heeft ten kate van ahasverus gemaakt? Eene figuur, die elk oogenblik onwillekeurig aan manfred en cain van Lord byron herinnert; dezelfde vertwijfeling, dezelfde trotschheid, maar veel minder krachtig geschilderd! De Heer ten kate zal niet willen ontkennen, dat deze beide gestalten hem telkens bij dezen ahasverus voor den geest zweefden. Heeft hij er nieuwe trekken bijgevoegd? Ahasverus belangrijker en meer poëtisch waar geteekend? Laat ons zien.

Het Dichtstuk bestaat uit eene proloog, twee monologen en eene epiloog; de eerste en laatste van Wachtengelen; de twee middelste van ahasverus zelven. Waartoe deze benamingen?

[p. 647]

Dramatisch is het geheele Stuk volstrekt niet; zij staan daarenboven volstrekt in geen verband; de Engelen spreken wel, maar ahasverus weet niets van hen, en stoort zich geenszins aan hunne toespraak.

Deze Engelen zijn klaarblijkelijk eene navolging van de Engelen, wier heerlijken Reizang da costa tusschen byron's cain heeft gevlochten; maar hoe ongelukkig worden zij hier geplaatst! Vooreerst heeten zij Wachtengelen van den Grimsel. Wat zijn dat voor wezens? De tijd der Oreaden is voorbij; ahasverus kent ze niet, en de Christenen kunnen ze mede ontberen. Heeft ten kate zich laten misleiden door de Destinies in manfred, die aldaar op den Montblanc vertoeven?

Engelen, volgens de Christelijke of Joodsche leer, tot Wachters van eenen berg, hoedanig ook, te vernederen, is eene lompe misgreep tegen poëtische waarheid, eene zonde tegen goeden smaak. Zij zijn onbestaanbaar. Hoe geheel anders worden de bovennatuurlijke wezens te pas gebragt door byron en da costa! Ten kate had evenwel personen noodig, die de zedelijke toepassing op het gedrag van ahasverus moesten maken! Waarom hen dan niet met dezen in aanraking gebragt?

De openingsverzen zijn vrij gerekt; twee of drie denkbeelden worden tot in het oneindige uitgemeten in vrij vloeijende trochaeën, b.v.:

Zonder dat ('t geloof) is 't lijden wanhoop, nacht en jammer wat u beidt,
Met dat vrede, boezemweelde, hemellicht en zaligheid!
Overstorting, overstrooming, overstelping van genot,
Eindloos juichen, eindloos welzijn, aan de voeten van uw God.

In dezen flaauwen, eenzelvigen toon, die zelfs belagchelijk wordt, gaat de geheele proloog voort. o Welk een verschil met de krachtige, wegslepende verzen van eenen da costa! Dat de Grimsel, in spijt van zijne Wachtengelen, begint te sidderen bij het naderen van ahasverus, is niet zeer vleijend voor de Engelen, terwijl het niet noodig is, den kouden ijsberg zoo veel gevoel toe te schrijven; of wordt ahasverus tot Satans magt verheven, dat zelfs rotsgevaarten beven op zijn gezigt? Nergens wordt het ons duidelijk, waarom de Grimsel juist het tooneel dezer poëzij moet wezen. Hoeveel gepaster heeft schubert den Carmel gekozen!

Eene epiloog van dezelfde Engelen, op denzelfden gerekten toon, sluit het Gedicht als met eene soort van Theodicea. Daar evenwel, zoo als reeds gezegd is, ahasverus nergens blijken

[p. 648]

geeft, dat hij van de tegenwoordigheid der Engelen weet, gaat al deze stichtelijke taal voor hem verloren, en de Lezer had ze den Heer ten kate ook wel willen schenken.

Het eigenlijke Dichtstuk vormen twee monologen van ahasverus zelven. Waarom monologen? Hij vertelt zijne lotgevallen, zijne misdaad, zijne straf in het breede. Aan wien? Aan zich zelven. Verwenschingen, berouw, trotsche tegenweer, wanhoop, in het kort, alles komt te berde; maar wie moet het hooren? Waarom heeft ten kate niet ahasverus in gesprek gebragt met Engelen, of wie dan ook, gelijk manfred met de Destinies zich onderhoudt, en cain door Satan zelven toegesproken wordt? - Maar ik wilde geen drama! - Welnu, waarom dan eene monoloog? Noem het liever een' lierzang, eene elegie, ja, wat gij verkiest; breng ons niet in het onmogelijke geval, te stellen, dat iemand, zonder noodzakelijkheid, zoo lang tegen zich zelven spreekt, en dingen openbaart, die niemand hoort. Zonderlinge smaak van den Dichter, om eenen zoo ongepasten en poëtisch onbestaanbaren vorm voor ahasverus te kiezen!

Dit alles daargelaten; den gebrekkigen vorm niet opgemerkt; de navolging van byron en da costa ter zijde gesteld, dan vonden wij in dezen ahasverus de eenige voortreffelijkheid, de versificatie, welke wederom een schitterend bewijs is van het gemak, waarmede de Dichter de taal beheerscht en het werktuigelijke der Poëzij meester is. Wij vonden veel minder klinkklank en onzin, dan vroeger, en over het geheel laat zich ahasverus zeer goed lezen. Voor hem, die met de vreemde, door ons gemelde, Poëzij onbekend is, heeft het Dichtstuk niet geringe waarde. Smakeloozer vergelijking, als op pag. 18, troffen wij echter zelden aan; daar wordt jezus bij eene ratelslang vergeleken; was ahasverus ook in Amerika geweest, om dat beest te leeren kennen? Maar ook buiten deze fout, is dit beneden de waardigheid, welke men hier in acht dient te nemen. Waarom wordt der Godheid eene zoo lange rede in den mond gelegd? De voorbeelden van milton en klopstock verschoonen niet.

Tot eene proeve, halen wij de volgende regels aan, op pag. 39:

Zoo was ik

(als de Grimsel namelijk!)

op dien schrikbren dag,

Toen mij de vloek had neêrgeslagen,

En ik als door een tooverslag

Jerusalem was uitgedragen,

[p. 649]

 

Dat ik slechts eenmaal weder zag.

(Niet fraai zijn deze regels.)

Ik rende voort door bosch en dalen,

Als ware ik 't vluchtend hert, dat reeds

Den pijl hoort gonsen van de pees,

Als droegen mij de bliksemstralen.

(Een harde overgang.)

‘Gegroet, gij Gade, die uw ga,

Gij vader, die uw kind moest derven!
Gij banneling, die niet mogt sterven,

Gij wandelaar in Golgotha!’

Zoo bruiste 't trillend loof der boomen,

Gebloemte, winden, voglenchoor,

Gebergte en vlakte, lucht en stroomen

Mij met een hoongelach in 't oor.

'k Weet niet, hoe lang en waar ik dwaalde,

De dag ging op, de nacht zonk neer.

Ik zag niet of de zonne straalde,

Of 't maanlicht opsteeg uit het meir.

De donder deed de heuvlen schokken.

'k Doorwaadde d' opgezwollen vliet;

De sneeuw bestoof mij met zijn vlokken,
De regen kletterde op mijn lokken;

Ik hoorde, noch ik voelde 't niet, enz.

Vloeijend genoeg, zelfs niet zonder kracht, maar hoe gerekt weder! In het kort, langdradigheid is eene fout van het geheele Boek, dat voor het overige geenszins het slechtste Werk van ten kate is. Het is ten minste leesbaar, hetgeen men geenszins volmondig van menig Stuk, zijner pen of zijner Muze ontgleden, zou durven beweren. Voor het overige onthouden wij ons van verdere raadgevingen, om studie bij Poëzij te voegen:

Εἰς τὶ μάτην νίπτεις δέμας Ἴνδιϰον; ἴσχεο τεχνῆς·

οὐ δύνασαι δνοφεϱάν νίϰτα ϰαθηλιάσαι.