De Gids. Jaargang 5

Wandelingen ter opsporing van Bataafsche en Romeinsche Oudheden, Legenden, enz., door O.G. Heldring. (2^de Stukje.) Te Amsterdam, bij G.J.A. Beijerinck. 1839. 100 blz. 8^o.

In den jare 1839 gaven wij verslag van het eerste Stukje van dit Werkje. In dit tweede brengt de Schrijver ons op het kerkhof van zijne standplaats Hemmen, en doet ons tegenwoordig zijn bij het vinden en opgraven eener groote kist van rooden zandsteen, waarin de overblijfselen van een lijk en acht doodshoofden; - eene kist, blijkbaar van hoogen ouderdom, en gelijksoortig aan die, welke paludanus op Wieringen vond, en die ook wel elders in ons Vaderland, schoon zeldzaam, worden aangetroffen.

De meeste oude kerken in de Betuwe (de Schrijver had er kunnen bijvoegen: Ook in andere gewesten van ons Land) zijn

[p. 40]

uit drie zeer verschillende deelen zamengesteld, die meestal blijkbaar van verschillenden bouwtrant getuigen; het zoogenaamde schip van de kerk draagt veelal (te regt zegt de Schrijver: veelal) blijken van hoogen ouderdom; het koor schijnt er later bijgebouwd, en de torens dragen meestal de kenmerken van eenen jongeren bouwtrant. De Heer heldring maakt ons op dien drieërlei bouw opmerkzaam, en oppert de voor verder onderzoek vatbare gissing, dat het zoogenaamde schip der meeste kerken vroeger zou zijn geweest eene kapel, hetzij van Romeinschen oorsprong, hetzij uit de eerste tijden der Christenheid, en dat later, toen het Catholicismus zich meer en meer uitbreidde, het koor, en nog later de toren er zou zijn bijgevoegd.

Nu bezoeken wij met den Schrijver den Oldenhof en den Hoogenhof te Heteren, en vinden dáár, vooral bij den laatsten, sporen van oudheid; zwarte aarde, groote gehouwene steenen, scherven, penningen, enz. Alles doet weêr denken aan eene begraafplaats der grijze oudheid.

Met belangstelling verwijlen wij op de hoogte onder Andelst, bij onderzoek door den Schrijver, gebleken eene oude begraafplaats te zijn geweest. Daar de dubbele rivier de Linge die hoogte in drie heuvels deelt, waarvan één midden in den stroom ligt, en dewijl die rivier waarschijnlijk ten tijde van het verblijf der Romeinen hier te Lande is gegraven, moet die begraafplaats wel van hoogen ouderdom zijn, en wij klimmen op tot de eerste bewoners dezer landstreken.

Onder Petten vinden wij nog twee plaatsen, den Hoogen hof genaamd, die beide door hunne zwarte aarde, door gebrokene huis-offer- of begrafenisoverblijfselen, weder aan vroegere bewoning doen denken.

Onder Raijink bij Elst bevinden zich weder een woerd en een höfke bijeen; de eerste is kenbaar aan de zwarte aarde en de scherven van urnen; op het höfke (het hof) zijn in den zomer van 1839 vele merkwaardige overblijfsels van Romeinschen oorsprong, die hier beschreven worden, gevonden. Ook onder het dorp Heusden worden woerd en höfke gevonden.

Bij de Marsch, hetwelk vroeger tot de Utrechtsche zijde behoorde, maar, door den veranderden loop van den Rijn, Geldersch is geworden, heeft men ook eene hooge weide en heuvelen, met zwarte aarde, door menschenhanden gevormd.

Maar te Kesteren, waarschijnlijk een castra der Romeinen, vindt men op nieuws woerden, en ook eenen Hoogen-Woerd, en alles loopt ook hier zamen, om het vermoeden van den

[p. 41]

Schrijver, dat die woerden begraafplaatsen zijn geweest, eene hooge mate van waarschijnlijkheid te geven.

Zoo doorwandelt de Heer heldring met ons de Betuwe, en wijst ons op de overblijfselen der oudheid, maar niet slechts onder den grond, maar ook op den grond; niet slechts in scherven van urnen en potten, in zwarte aarde en penningen, maar in den mensch zelven; niet in het graf der dooden, maar in het leven, in het nog steeds heerschende bijgeloof der bewoners dezer streken; in hunne vrees voor weerwolven, heksen, toovenaars en wat niet al. Waarlijk, het is bedroevend, de schilderij, die hij hiervan ophangt.

Wij hebben in ons vorige verslag reeds gezegd, dat de stijl van onzen Schrijver iets flaauws heeft, en dat Zijn Weleerwaarde van tijd tot tijd in gemoedelijke uitweidingen vervalt, die wel achterwege hadden kunnen blijven. Ook in dit Stukje treffen wij meermalen zulke uitweidingen aan. Wij rekenen hiertoe vooral het fragment uit eene aanspraak of preek, de legging van den eersten steen der Gereformeerde Kerk te Heteren ten onderwerp hebbende (blz. 127-133). Voor Lezers, wie het om de kennis der oudheid te doen is, zijn die uitweidingen onwelkom; en zij, die het Werk opnemen, om zich door de gemoedelijke taal des Leeraars te stichten, zullen weinig behagen scheppen in de vermelding der opgespoorde oudheden, waartoe toch wel voornamelijk dit geschrijf dient.

De Bijlagen, zijnde eene briefwisseling tusschen den Schrijver en den Heer c.h. clemens over het bijgeloof, en iets over volksbeschaving en het lagere schoolonderwijs, zijn hier, naar ons inzien, ook minder op hare plaats. In deze dagen, waarin de gesprekken over het lager onderwijs aan de orde van den dag zijn, kunnen zij echter met stichting gelezen worden, vooral door hen, die het godsdienstig onderwijs en den Bijbel als leesboek op de scholen zouden wenschen ingevoerd te zien.

De Schrijver had, bij de uitgave van dit Stukje, plan, deze Wandelingen te vervolgen. Het jaar 1840 heeft echter geen nieuw Stukje opgeleverd. Is de Schrijver of wel de Uitgever van de verdere uitgave afgestapt? Wij weten het niet, maar wel, dat het ons leed zou doen; want de Heer heldring geeft menige bijzonderheid tot de kennis der oudheden en der oude gesteldheid van ons Land aan de hand. Dwalen wij niet, dan mist hij zelf echter genoegzame kennis aan hetgeen over Romeinsche, Germaansche en Noordsche oudheden, vooral in Duitschland, geschreven is; doch is hij al meer liefhebber, dan grondig ken-

[p. 42]

ner, dan toch een liefhebber vol ijver en vuur, die menigen steen aandraagt, opdat anderen er een hecht gebouw van zouden kunnen optrekken. Hij verdient alzoo dank en aanmoediging.

A. Decemb., 1840.

Candore et Ardore.