Den gheheelen Bybel, Inhoudende het oude ende nieuwe Testament (Leuvense bijbel 1548)

§ Door wat middelen datmen die donckerheyt der heyligher scriftueren verstaen mach.

Dat .viij. Capittel.

AEnghesien dat wij nv verclaert hebben hoe ende waerom dat die heylighe scriftuere te veel plaetsen seer doncker is, ende wat goet daer wt coemt den goeden, gheleerden, ende gheloouighen, ende wat quaet den quaden ongheleerden ende ongheloouighen. Om voorts te veruolghen ende te sluyten dese materie vanden gheestelijcke lichte der heyligher scriftueren, soo laet ons metter helpen Gods, ooc ondersoecken, door wat middelen datmen sulcke donckerheden der scriftueren soude moghen begrijpen ende verstaen, want daer sijn veel versceyden middelen toe, die seer lanc waren te verhalen, also die seer breet wtleyt die weerdige leeraer sinte Augustijn in dierste boec vander kerstelijcker leeringen, waer in hy toont ende leert veel middelen die seer nootelijc ende profijtelijc sijn om die heylige scriftuere wel te verstaen, ooc daer si seer doncker is, waer aff dierste is, te hebben een goet scerp natuerlijc verstant ende daer toe een goede memorie. Dese gauen Godts sijn voor al van noode, niet alleen om die heylighe scriftuere te verstaen, maer oock om alderhande subtijle consten te begrijpen, want ghelijck het lichamelijck ghesicht van noode is om wtwendighe consten te leeren van scilderen scrijuen, lesen oft der ghelijcke. Alsoo eest groot verstant oock

[p. *27]

van noode om gheestelijcke verborghen dinghen te verstaen, want soo wie gheen verstant oft seer bot verstant, ende een crancke memorie heeft, die en sal nemmermeer door sij seluen die heylighe scriftuere connen verstaen, oock tot sulcken plaetsen daer sy tot haren claersten is. Ghelijck een blent mensch oft die seer cranc ghesicht heeft niet wel en siet al eest ooc claer dach. Dus is dese gaue des natuerlijcken verstants als eenigherande ghesichte, ende een licht daer door dat het bedect licht der scriftueren te veel plaetsen mach begrepen worden. Waer door sommighe die oock ketters ende dwalende waren, buyten den rechten ghelooue, hebben veel doncker plaetsen der heyligher scriftueren wel verstaen, ende bequamelijck wtgheleyt, hoe wel dat sij in sommighe plaetsen seer ghedoelt hebben, om dat sy te grooten betrouwen hadden op hen natuerlijck verstant oft subtijlheden. Alsulck hebben gheweest Origenes, Tertullianus, Apollinaris, ende meer andere. Dese gaue des scerpen verstants pleech ons Heere te gheuen sulcken menschen die hy vercoren heeft ende gheordineert om te worden leeraers der heyligher kercken, ende verclaerders der heyligher scriftueren, want die gauen der natueren sijn een seer bequaem fundament ende instrument der gratien. Ghelijck een snaerspel daer die snaren wel goet zijn ende ghestelt zijn nae die const der musijcken. sijn een seer bequaem instrument daer een constenaer bequaemelijck op spelen mach. Anders met quade ghereetscap en can een groot constenaer sijn const niet soo wel ghetoonen, Sulck natuerlijck goet verstant hadde die Wijse man, als hy van sy seluen seyt int boeck der wijsheyt, aldus. ⁺Ick was een scerpsinnich oft verstandich kint, ende ick heb te mijnen deele ghecreghen een goede ziele, te weten, van Gode begaeft met die natuerlijcke goede gauen des verstants ende der memorien. Desghelijcs leest men oock van die meeste leeraers der heyligher kercken, datsy van natueren seer subtijl van verstande waren, besonder van sinte Augustijn die int boeck sijnder belijdenissen bekent, ende Godt sonderlinghen danct, dat hy hem sulck verstant hadde verleent, dat hy in sijn ionghe daghen sommighe subtijle consten alleen sonder meester by sy seluen begrijpen mochte, welck ander ionghers nauwelijcs en consten begrijpen den welcken dat van den meesters nochtans met woorden ende met verscheyden figueren gheleert werde ende inghestooten.

Het tweede behelp om die donckerheyt der scriftueren te verstaen is vercreghen gheleertheyt oft kennisse te hebben van veel verscheyden dinghen, waer aff in die heylighe Scriftuere dicmael mencie ghemaect wort, ende waer mede sy het gheestelijck verstant bedect, in haer parabelen ende ghelijckenissen. Want in die heylighe scriftuere sijn veel Hebreeussche woorden oft namen van menschen, van steden, ende lande, die niet ouerghesedt en worden int Latijn, Duytsch, oft Walsch, die welck nochtans in haer tale al wat beteekenen, waer wt datmen groot verstand nemen mach ende moet. Als Dauid, welck soo veel te segghen is als hantvast, oft een die sterck van handen is. Item Salomon, dats te segghen vreetsamich, Iherusalem, is soo veel te segghen als een ghesicht des vredes, wt welcker namen declaratie het principael gheestelijck verstant van sommighe plaetsen der scriftueren moet ghenomen worden. Desghelijcs worden in die scriftuere dicmael ghenoemt veel versceijden beesten, voghelen, visschen, boomen, cruyden, steenen, metalen, ende der ghelijck, Door welcke lichamelijcke dinghen die heylighe gheest meynt, ende verstaet ander gheestelijcke dinghen, welc verstant te nemen is wt die conditien ende natueren van sulcken dinghen, Als wij voor gheseyt hebben vanden leuw, door welck woort om die verscheyden conditien vanden leuw, seer verscheijden dinghen verstaen worden. Dus soo wie kennisse heeft van die Hebreussche tale, oft emmer van sulcke Hebreussche woorden inder scriftueren ghelaten sonder ouerstellen. Item soo wie gheleert heeft wt die boecken der natuerlijcker meesters, die conditien ende natueren der beesten, cruyden, steenen, ende andere dinghen, die in die scriftuere vermaent worden, die heeft een sonderlinghe groot behelp ende middel, om veel doncker scriftuere claerlijck te verstaen, ende wter grouer letteren den gheestelijcken sin te trecken. Exempel, daer staet ghescreuen inden xci. psalm, Dat die rechtuerdighe sal groeyen als eenen palmboom, ende hy sal verhauen oft vermenichfuldicht worden als eenen cederboom. Welck woort nemmermeer en mach wel verstaen worden, ten sij dat men kenne oft wete die conditien ende natueren van desen twee boomen (welc hier te lande niet en wassen) want daer wt sijn te verstaen die gheestelijcke conditien van eenen rechtuerdighen mensch, die daer donckerlijck beteekent ende gheleert worden. Daer om soo wie te voren wel gheleert is in die seuen vrije consten, ende ghelesen heeft die boecken der natuerlijcker meesters die beuonden ende bescreuen hebben die natueren ende conditien van voghelen, visschen, boomen, cruyden, ende landen. Item die ooc ghelesen hebben ander oude historien van verscheyden voorleden gheschiedenisse, ende van sulcken persoonen, landen, ende steden kennisse hebben daer die heylighe scriftuere somtijts mencie aff maect, die hebben door sulcke gheleertheyt een groot sonderlinghe behelp ende middel om die heylighe scriftuere beter te verstaen, dan ander ongheleerde menschen die hier aff gheen oft cleyn kennisse en hebben, Want sulcke gheleertheyt oft kennisse is oock eenderhande licht seer wel dienende om het verstant der heyligher scriftueren te vinden, ende tis als eenen slotel daer men een besloten kist oft coffer mede open doen mach. Ende aldus hebben te voren seer gheleert gheweest die meeste leeraers der heyligher kerken, Als Cyprianus, Ieronimus, Augustinus, ende meer andere, eer sij die heylighe scriftuere begonsten te lesen, te verstaen ende te verclaeren, welck sijbouen veel andere dieper verstaen hebben ende beter verclaert om dat groot behelp haerder gheleertheyt wille, van ander verscheyden consten, die welcke sonderlinghe wel dienen der heyligher scriftueren, om die diep ende wel te verstaen.

Het derde behelp oft middel om die heylighe scriftuere wel te verstaen, is die gracie Godts, oft het licht des heylichs gheests, door wien alle die heylighe Scriftuere ghedicht is. Ende dit is het beste ende meeste behelp die heylighe Scriftuere te verstaen, Want ghelijck die gheleerde in die rechten segghen, ende tis een ghemeyn reghel in die rechten, dat niemant en can beter verclaren een ghescreuen recht oft wet, dan die ghene diese ghemaect oft ghestelt heeft.

Aldus soo wie begheert wel te verstaen die heylighe scriftuere by sy seluen, die moet nae ende bouen die

+ Sap .viij.

[p. *28]

voorseyde middelen, van natuerlijck verstant, ende vercreghen gheleertheyt, oock sonderlinghe arbeyden, door een goet leuen ende door deuote ghebeden, dat hy mach crijghen die gratie, ende dat licht des heylichs gheests. Want also leert ons die Wijse man seggende, ⁺Sone eest dat ghy begheert wijsheyt, so onder houdt Gods gheboden, ende hy sal v die wijsheyt gheuen. Ende elders seyt die Wijse man. ⁺Ic hebbegheert, ende my is verstant ghegheuen. Ick heb Godt aengheroepen, ende den gheest der goddelijcker wijsheyt is in my ghecomen. Desghelijcs leestmen vanden Propheet Daniel, ⁺dat hy door bidden, weenen, ende vasten van Godt vercreech sonderlinghe verstant van wonderlijcke droomen, visioenen, figueren, ende scriftueren, die van Godt vertoont waren den coninghen Nabugodonosor ende Baltassar, ende oock hem seluen. Door dit middel van een seer heylich leuen ende vierich bidden hebben die sommighe groot verstant der heyligher scriftueren ghecreghen, die oock anders niet gheleert en waren te voren. Als men leest van sinte Anthonis, die van ioncks inder woestijnen ghewoont hadde, ende noch lesen, noch scrijuen en conste, dat hy nochtans door sijn heylich leuen, van Godt vercreech sulcke wijsheyt ende verstant der heyligher scriftueren, bouen veel andere gheleerde van sijnen tijde. Alsoo dat hy disputeerde tseghen ongheloouighe groote meesters ende philosophen, ende oock tseghen sommighe ketters die in sijnen tijden waren, ende die hy oock verwan soo wel met redenen, als met scriftueren. Maer dit is meer toe te scrijuen den miraculosen dan den ghemeynen wercken Godts. Ende door dit middel hebben die meeste leeraers der heyligher kercken oock sonderlinghe gheholpen, ende ghevordet gheweest om die heylighe scriftuere te verstaen. Want hoe sij heylighervan leuen ende vierigher van bidden hebben gheweest hoe sij meer verstants der heyligher scriftueren hebben vercreghen. Siet dit zijn drij sonderlinghe middelen, ende drijderhande verscheyden lichten daer door dat het licht ende verstant der heyligher scriftueren mede mach begrepen ende vercreghen worden. Ten iersten het ingheboren natuerlijck licht van een goet scerp verstant. Ten tweeden het vercreghen licht der gheleertheyt van veelderhande profitelijcke consten. Ende ten derden het inghestort goddelijck licht des heylichs gheests. Ende nae dat een mensch dese gauen heeft meer oft min, daer nae mach hy meer oft min gheleert worden inder heyligher scriftueren, Want die dese gauen alle drij tsamen heeft, die mach veel gheleerder worden inder scriftueren, dan een andere die maer een oft twee van desen en heeft. Voorts soo wie hem oock te seer betrout op een van desen drij middelen ende die andere lettel oft niet en acht, als hy die wel crijghen mochte, die mach lichtelijck dolen in dat verstant der heyligher scriftueren, als sijn menschen die hen seer betrouwen op haer natuerlijck scerp verstant, ende meynen daer door alleen die heylighe scriftuere te verstaen sonder eenich behelp van andere consten ende gheleertheyt daer toe dienende als wij voorseyt hebben, ende oock sonder te arbeyden om die gracie des heylichs gheests, die pleghen seer daer in te dolen. Desghelijcs oock die groot verstant hebben, ende daer toe oock wel gheleert zijn in die seuen vrije consten ende andere profitelijcke dinghen. Ende daer op hen heel betrouwen, sonder te begheren oft te arbeyden om dat goddelijck licht des heylichs gheests, siet dese pleghen oock seer te dolen van dat verstant der heyligher scriftueren om haerder vermetelijcheyt wille. Desghelijcs ooc so wie die heylighe scriftuere wilt verstaen, alleen door die gracie des heylichs gheests, ende daerom arbeyt door een goet leuen, oft door vasten, bidden, ende aenroepen des heylighen gheests, ende niet en wilt daer toe doen sijn neersticheyt om te leeren sulcke dinghen ende consten tot het verstant der scriftueren dienende, die pleghen oock lichtelijc te dolen, om haer vermetelijcheyt wille, Want tes een vermetelijcheyt, ende een maniere van Godt te tempteren, dat iemant wilt van Godt alleen gheholpen zijn sonder sulcke middelen die Godt daer toe gheordineert heeft Ghelijckerwijs oft iemant wilde alleen van Godt ghevoet sijn sonder lichamelijcke spijse oft dranck. Item die wilde ghenesen worden alleen van Godt sonder cyrurgijn oft medecijn sonder dranck oft plaester. Ende die wilde gheleert sijn alleen van Godt sonder meester, niet min doet sulck vermetelijck, ende tempteert Godt die begheert het verstant der heyligher scriftueren te hebben alleen door den heylighen gheest sonder eenich ander behoorlijcke ende bequame middelen, die Godt daer toe verleent heeft, besonder als hy die middelen hebben oft crijghen mach, welcke sijn principaelijck die voorseyde drij middelen daer toe dienende, te weten goet verstant, groote kennisse ende gheleertheyt van die seuen vrije consten, ende ander natuerlijcke scientien, ende daer toe bouen al die gratie des heylichs gheests, tot welcke middelen men moet oock besighen, neerstich studeren, ende ouerpeysen, ende dicmael ouerlesen die heylighe scriftuere met goeder staden, ende maken daer aff daghelijcs werck. Anders en helpt gheen groot verstant, gheleertheyt, oft gracie Godts, eest datmen die niet neerstelijck en oeffent, oft te werck en stelt. Ghelijc ooc gheen instrumenten (hoe goet dat die zijn) niet en helpen eenen constenaer, als hy die niet en besicht, ende niet te werc en stelt, noch sijn conste oft verstant niet en oeffent. Dus soo moetdaer oock groote neersticheyt toe ghedaen wesen, oock vanden ghenen die groot verstant hebben om die heylighe scriftuere wel te verstaen. Ende men moet nauwe mercken ende leeren verstaen alle haer vreemde manieren van spreken. Item alsmen een redene in die scriftuere vint die vreemdelijcke luyt, soo moetmen wel mercken wattervoor ende nae gaet, ende wtwat sake, ende tot wat propooste dat sulcke redene gheseyt is, Item besien oft die redene elders niet claerlijck en staet, Want alsoo wort die scriftuere dicmael deen door dander verstaen, want sy een leeringhe somtijts stelt op verscheyden plaetsen, op deen claerlijcker dan op dandere. Ende soo wort die scriftuere dicmael door haer seluen verclaert, te weten die doncker plaetsen door andere die claerlijcker van tselue spreken. Item het oude testament wort door dat nieuwe verclaert, ende oock contrarie. Item wt die euangelien verstaetmen somtijts te beter die brieuen der apostelen, ende ooc contrarie door die leeringhe der apostelen wort het euanglie, oft dat oude testament te claerder. Ende hier toe moet veel tijts ghebesicht worden, als veel leeraers hebben ghedaen die haer daghelijcs werck daer aff ghemaect hebben, iae by nachten soo wel als by daghen hebben ghearbeyt om die heylighe scriftuere te verstaen, hoe wel dat si heel behelps ende goede middelen hadden om die te verstaen.

+ Eccli .i.

+ Sapi .vij.

+ Daniel .ix.

[p. *29]

Maer die heyleghe scriftuere is als eenen affgront der Goddelijcker wijsheyt, ende als een leuende water put, oft fonteyne, die niet om gronderen en is, ende nemmermeer en mach heel wt gheput worden, want hoe veel menschen dat daer in studeren oft ghestudeert hebben, oft namaels studeren sullen, ende hoe verstandich gheleert oft heylich dat sij gheweest sijn, altoos sullen die noch veel meer vinden in die scriftuere dat zij niet en verstaen, dan dat zij wel verstaen. Alsoo ootmoedelijck van sij seluen seyt die weerdighe leeraer sint Augustijn scrijuende tot Ianuarium, datter veel meer dinghen in die heylighe scriftuere waren die hy niet en verstont dan die hy verstont.