Gezelliana. Jaargang 14

[p. 40]

Jozef Boets
Gezelle als sneldichter (voor het volk van Wevelgem)

Bij het verzamelen en het ordenen van Gezelles nagelaten gedichten zijn van zijn dichterschap sommige kenmerken duidelijker naar voren getreden, andere bleken belangrijker te zijn dan men tot nu toe had gedacht. Tot deze laatste behoort zijn vaardigheid in het maken, niet alleen van korte gedichten, maar ook van een soort zinvolle puntdichten ter gelegenheid van een of andere viering. Gelegenheidsverzen dus die men wel meestal rijmende opschriften zal noemen, maar die door hun beknoptheid, hun spitsvondigheid of hun geestige wending het karakter van een epigram kunnen krijgen. Het epigrammatische blijft ondergeschikt aan het gelegenheidskarakter, maar de vorm van het korte gedicht doet ons soms de utilitaire bedoeling ervan vergeten.

Een epigram of puntdicht is trouwens niet zo gemakkelijk te omschrijven. Om niet op een te eng spoor te geraken zou men bij de bepaling misschien even vaag kunnen blijven als Huygens, die een puntdicht - hij noemde het sneldicht - als volgt karakteriseerde:

Vraeght ghy wat Sneldicht voor een Dicht is?
Het is een Dicht dat snel en dicht is.

De kenmerken ‘dicht’ (beknopt) en ‘snel’ treft men o.m. aan in de opschriften die Gezelle maakte voor de inhuldiging van Arseen De Hulster als pastoor van Wevelgem op 13.9.1893. Maar ‘snel’ betekent daar dan niet (alleen) ‘scherp’, - bij Huygens de eerste betekenis (cf. WNT) -, maar (tevens) ‘vlug’. De haast waarmee Gezelle ze zou kunnen gemaakt hebben, mag er ons echter niet langer van weerhouden ze toch op zijn naam te plaatsen. Wel integendeel.

Op 25.8.1893 was Eugeen De Haene, sedert 1868 pastoor van Wevelgem, op 70-jarige leeftijd overleden. Voor zijn zilveren pastoorsjubileum in februari van dat jaar had Gezelle nog gelegenheidsverzen gemaakt. Hij werd opgevolgd door Arseen De Hulster, die, geboren te Roeselare in 1847 en gewijd op 31.7.1870, eerst les had gegeven te Brugge en te Roeselare (poësisleraar) en daarna principaal was geweest te

[p. 41]

Nieuwpoort en te Kortrijk. De plechtige inhaling had plaats op 13 september. De Gazette van Kortrijk van zondag 17.9.1893 bracht uitvoerig verslag uit over deze gebeurtenis en in haar nummer van donderdag 21.9. publiceerde ze, onder de titel Naklanken der Feeste van Wevelghem de 16 rijmende opschriften die de straten of de huizen van de parochie bij de inhuldiging hadden gesierd.

Deze opschriften zijn zonder enige twijfel van de hand van Gezelle. Voor de drie jaar oudere broer (?) van de nieuwe pastoor, Laurentius De Hulster, had de Kortrijkse dichter rijmpjes gemaakt toen die in 1891 als pastoor van Montaleux (Moeskroen) naar Izegem was gekomen. In een brief van 13.7.1891 had Albert Dekeyser ze aangevraagd (336, 3f). Men vindt ze in de Gelegenheidspoëzie van Baur (dd. 3, 725): een 6-regelig namens de gemeente-ontvanger Jozef Deraedt-Rosseeuw nl. De raad van God is wonderbaar, een 9-regelig anagram namens de koster, en een kwatrijn.

Maar er is meer. In het verslag dat, ondertekend door V.H.E.Z., in de krant van 17 september was verschenen, komt de naam Gezelle tweemaal voor. De tweede keer, tegen het einde aan, heeft hij duidelijk betrekking op Guido's broer, Romaan, de vuurwerkmaker: ‘... en om dat al te sluiten een vierwerk dat M. Gezelle, meester in 't vak, afgeschoten heeft te midden den grootsten geestdrift en de algemeene bewondering ...’. De eerste vermelding staat echter in de volgende samenhang: ‘... Gods huis was met veel smake en niet te overtollig versierd. Tusschen de veelkleurige vlaggen en behangsels hongen er zinrijke latijnsche jaarschriften; alles zoodanig wel geschikt dat de prachtige kerke van Wevelghem hare schoonheid als nog beter toonde. Mijnheer Gezelle van Brugge haalt waarlijk eere van zijn werk’.

De bijstelling ‘van Brugge’ is uiteraard geen reden om de latijnse ‘jaarschriften’ op naam van Romaan, de vuurwerkmaker, te plaatsen. De aanwezigheid van de Bruggeling te Wevelgem kan de verslaggever ertoe gebracht hebben bij de vermelding van de verzenmaker aan diens geboortestad te denken. Ook over de Nederlandse teksten lezen we trouwens iets in hetzelfde verslag: ‘En de opschriften? Ik zal er trachten eenige te bezorgen tegen Zondag, voor de Wevelghemnaars hunne kermisse en uwe lezers hun verzet. Er zijn er prachtige onder’. Als Gezelle de latijnse smeedde, zal hij zeker de Nederlandse gemaakt hebben.

Het is niet de enige keer dat de dichter en de vuurwerkmaker samen de feestelijkheden verzorgen. In de stadsbibliotheek te Kortrijk wordt een map papieren bewaard die betrekking hebben op de herdenking van Mgr. De Haerne in 1895. Daaruit blijkt dat Gezelle niet alleen een Engelse toespraak hield voor de Angelsaksische aanwezigen (die trouwens door

[p. 42]

hem waren uitgenodigd), maar dat hij het zelfs niet beneden zijn waardigheid had geacht het klad op te stellen van de uitnodigingsbrief voor de Koninklijke Vlaamse Academie, die door de Voorzitter en de Schrijver zou ondertekend worden: het klad in Gezelles handschrift bleef bewaard. Bewaard bleef ook een door Gezelle verbeterde en aangevulde gedrukte tekst met het programma van ‘Kortrijk-kermesse’ van 1895 (zaterdag 17 augustus - zondag 25 augustus), ter gelegenheid waarvan op maandag 19 augustus het De Haerne-monument werd onthuld. Voor 25 augustus was reeds in de gedrukte tekst een ‘prachtig vierwerk, door Rom. Gezelle’ voorzien, maar voor 20 augustus schreef Guido bij het programmapunt ‘Verlichting van Overleie’ met de hand bij: ‘en vierwerk door Heer R.G.’. De rekening die Romaan, reeds op 20 juli en in het Frans, naar de heer G. Van Daele, de secretaris van het feestcomité, stuurde als antwoord op de op 27 juni gedateerde bestelling van een vuurwerk van 1000 fr., wordt in hetzelfde archief bewaard.

Over de hierboven reeds vermelde viering van het zilveren pastoorschap van De Hulsters voorganger, E. De Haene, op 14.2.1893, lezen we in de Gazette van Kortrijk van 12.2.1893: ‘Te Wevelghem wordt er Vastenavond groote feeste gevierd voor 't vijf en twintigste verjaren van M. Dehaene zijne benaming als pastoor van die parochie: Prachtige stoet, veel muziek, schitterende verlichting en groot vuurwerk: niets en zal er te kort zijn. Als het maar schoon weer en is!’ Of Romaan dit vuurwerk ook toegewezen kreeg, is niet zeker, wel waarschijnlijk, maar zijn broer had, zoals gezegd, er de gelegenheidsrijmen voor opgesteld. We vinden ze in Baurs Gelegenheidspoëzie (dd. 3, 759 v.). Ze verschenen, niet ondertekend, in Biekorf van 1893, blz. 112: één lang (3 × 6 rr.) op naam van de schoenmaker en aan diens werk aangepast, en twee kwatrijnen helemaal in de geest van de 16 voor de opvolger van De Haene.

Hier volgen, door ons genummerd, deze 16 opschriften, in de maand augustus van dat jaar voor Arseen De Hulster geschreven en op een allesbehalve onberispelijke wijze in de Gazette van Kortrijk opgenomen.

Wie - zoals aanvankelijk ook wij - wegens het niveau van sommige van deze teksten, vragen heeft i.v.m. het auteurschap, herinneren we eraan dat Gezelle het in 1893 bijzonder druk had met de delen 3 en 4 der 2de uitgave van zijn verzamelde gedichten, en met de afwerking van Tijdkrans, die eind 1893 zou verschijnen. Hij maakte tijdens die zomermaanden zeer weinig verzen. Het moet ons dan ook niet verwonderen dat hij de publikatie van deze tekstjes niet met de gewone zorg heeft gevolgd.

Om verdere twijfels weg te nemen herinneren we er ook nog eens aan dat Gezelle in 1891 de spreuken voor Laurentius De Hulster schreef

[p. 43]

en dat hij voor de voorganger van Arseen, nl. Eugeen De Haene, hetzelfde had gedaan toen die op 14.2.1893 zijn zilveren jubileum vierde: opschrift 16 verwijst daarnaar op een wijze zoals alleen een ervaren dichter dat kan. En mag.

Enkele van die rijmende teksten mogen we overigens ook ‘vaardig’ noemen, ze dragen duidelijk Gezelles stempel. Andere doen dit minder, maar, wie weet, hij maakte er misschien ook nog terwijl hij, samen met de organisatoren van die gebeurtenis, (dicterend?) door de kerk of het dorp wandelde. Ook onder deze laatste zijn er echter waarvan we mogen zeggen dat alleen een erkend dichter zich zo sierlijk zulke slordigheidjes kan veroorloven en hierbij denken we niet alleen aan het onnauwkeurig citeren van zijn eigen toen reeds overbekende kwatrijn 5 met in r. 4: ten hoogen hemel op. Wie tenslotte ook bezwaren zou hebben tegen een zin als: bluscht den brand, waarvan de driften blaken (2,2) wijzen we erop dat Gezelle in V, F 32, 18 van 1.11.1896 nog eens Bluscht dien brand schrijft en dat die orkesttoon, die men in het Frans ook wel ‘style pompier’ zou noemen, beter klinkt als men weet dat hij wel bestemd was om gelezen te worden op het gebouw waar politie en brandweer thuis waren. Het nummer 8 was bestemd voor de woning van de grafdelver en 10 voor die van de drukker of papierhandelaar. De meeste andere gingen wel uit van de parochiegemeenschap als zodanig, maar we doen toch enkele suggesties na de tekst. In dat korte commentaar lichten we ook de wijzigingen toe die we hebben aangebracht. Hoofdletters en interpunctie hebben we gemeend stilzwijgend te mogen verbeteren.

[p. 44]

Opschriften

Welgekomen, zeer eerweerde,
op ons schoone Wevelghem;
menigeen U hier begeerde,
die nu zegt: zij eere aan Hem!

Wij blusschen 't vier, wij weeren 't van bedreigde daken;
gij, priester, bluscht den brand, waarvan de driften blaken,

en stort voor ons het Kristibloed

op 't laaien van den hellegloed.

Wij dragen 't zweerd om rust en orde te handhaven;
maar Gij, g'herstelt de vreê, waar zweerd en macht begaven.

O, leid het volk met wijzen raad

tot waar noch vier, noch oorlog schaadt.

Wij vieren al eendrachtig

om Hem die de eendracht mint,

want eendracht maakt ons machtig

op al wie kwaad verzint.

Gelijk de morgendauw, waarna de tulpen gapen,
zoo goed is uwe komst in 't midden uwer schapen.

Met 't kruis in top
zoo varen wij,
aan pastors zij,
ten hemel op.

Onder ons was groot verlangen
om U hier met eer te ontvangen,
ook wij wenschen U nu vrij
welkom, heil en vreugd erbij

Gij hebt de jeugd voor dezen
den waren weg gewezen

vol edelmoedigheid;

nu zult gij mannen leeren
den weg begaan des Heeren

ter zielen zaligheid.

[p. 45]

 

Puttemaker Theofiel!

 

'k Bidde God met hert en ziel

 

opdat Hij u lange spare

 

en van mijne spa beware.

D'Heer pastor, nieuw benoemd, is uiterst welgekomen,
wij hebben zijne faam en wijsheid reeds vernomen;
hij is een iev'rig man die strijdt voor God en Kerk;
moog' Hij hier langen tijd gelukken in zijn werk.

Hoe groote diensten mijn papier
bewijzen mag aan vele menschen,
't en deed nooit bet'ren dienst dan hier,
want 't dient om U geluk te wenschen.

't Verdoolde schaap wacht in getraan
de komst van zijnen herder aan.

Mochtet gij nu lange dagen
hier den staf des Heeren dragen
vol van vrede en vrij van druk
tot uw heil en ons geluk.

Mocht U God wel honderd jaren
hier te Wevelghem bewaren,
o dan waar' de wensch voldaan
van uw goede prochiaan.

Gezegend in den naam des Heeren
die ons het woord van God komt leeren.

Wellekom, o goede Herder,
jaagt den vijand immer verder;
en het volk van Wevelghem
leidt het naar Jerusalem.

Heer De Hulster zal voortaan
ons nu wijzen 's hemels baan;
mocht Hij ook, wat nog al raar is,
bij ons worden Jubelaris.

[p. 46]

1:	r. 3 v. (menigeen heeft naar deze dag getracht, maar nu is het zover)
2:	3 stort (om te blussen) / 5 (de versie van de GvK.: Wij dragen 't zweerd om orde en rust te handhaven kan metrisch niet, wijst op een verschrijving van de weinig accurate verslaggever)
3:	(mogelijk aangebracht op het huis waar een vereniging met de naam Eendracht thuis was)
4:	1 waarnaar / gapen = verlangen
5:	(de versie van GvK.. nl. Met kruis, werd verbeterd op grond van Kl. I, 1; ook de interpunctie)
6:	(opschrift bij een kloostergemeenschap, een bejaardentehuis of een school?)
7:	(de nieuwe pastoor vervulde voordien functies in het onderwijs)
8:	(r. 1 moet gelezen worden als: hier woont Theofiel, de grafdelver)
9:	r. 1 (GvK. had: D'Heer pastoor, wat metrisch onmogelijk is) / r. 4 (GvK. had: Moge Hij, metrisch even onmogelijk)
10:	r. 3 (GvK. had: Ten deed...)
11:	wacht ... aan (wsch. een gevolg van overhaasting, of dicteerde hij zaan (= weldra) i.p.v. aan?)
13:	r. 3 (GvK. had: waar)
14:	r. 2 (onderverstaan: is hij die...)
15:	r. 4 (naar het symbolische J.)
16:	r. 3 v. (Eugeen De Haene, zijn voorganger, had in februari 1893 zijn zilveren jubileum als pastoor van W. gevierd)