Gezelliana. Jaargang 2

[p. 146]

P. Lateur
‘Is 't mooglijk dat’ of Horatius christianus

Non omnis moriar!

Is 't mooglijk dat

gij, reken, die 'k

nu schrijve, langer leven

en verder eens

geraken zult

als die u heeft geschreven!

Papier, gij leert

een lesse mij,

die 't oorbaar is te weten:

uw meester, als

ge 'r gij nog zijt,

zal lange al zijn vergeten!

o! Hooger moet

ik rapen gaan

om hope en troost te werven:

geen sterven is 't,

dat sterven heet:

niet heel en zal ik sterven!

In navolging van Pindarus die in zijn zesde Pythische Ode de onvergankelijkheid van de poëzie bezingt, verwoorden ook Latijnse dichters uit de tijd van Augustus deze gedachte op meerdere plaatsen en verbinden ermee de idee van de onsterfelijkheid van de dichter. Hun werk dat de eeuwen zal trotseren, bestendigt ook de naam en de faam van de dichter die door zijn verzen de grenzen van de tijd overstijgt. De meest pregnante uitdrukking van deze trotse zelfbewustheid vinden we bij Horatius. De ode waarmee de 42-jarige dichter zijn drie boeken Carmina besluit, opent met het beroemde ‘Exegi monumentum aere perennius’ - ik heb een monument voltooid duurzamer dan brons (iii, 30, 1). In correlatie met de duurzaamheid van zijn werk staat de onsterfelijkheid van de dichter: ‘non omnis moriar’ - ik zal niet heel en al sterven (6a). Is de dood voor een Romein een ‘dies fatalis’, dan biedt de poëzie een kans om te overleven. Tal van dichters zullen Horatius naschrijven. ‘Not marble, nor the gild-

[p. 147]

ed monuments / Of princes, shall outlive this powerful rhyme’ luidt het bij Shakespeare in Sonnets, lv.

Ook Gezelle, bij wie talrijke Horatiaanse sporen te volgen zijn, was zich bewust van de eeuwigheidswaarde van de poëzie. In 't Laatste (vd 2, ggg 86) uit 1862 spreekt hij nog aarzelend tot zijn ‘dichten, mijn geliefde’:

is 't zake dat gij, krankgeboornen,

't arme leven draagt

tot verder als mijn grafstee, en

niet sterft aleer ik sterf... (35-38)

Maar uit o Dichtergeest (vd 7, b 40), dat hij schreef in 1878, een jaar na het gelijknamige en meer bekende gedicht uit Gedichten, Gezangen en Gebeden, spreekt reeds meer zekerheid:

bevrijd mij van bederf en tegenspoed

en sterve ik eens zoo sterve ik in (de) monden

niet teenemaal van die mij lezen zal. (6-8)

Toch blijft Gezelle duidelijk een minder zelfbewuste toon aanslaan dan Horatius. Deze nuance mag ons nu reeds hoeden voor een strict klassieke interpretatie van het Horatiaanse motto boven Is 't mooglijk dat.

Het gedicht dat vermoedelijk in 1892 werd geschreven, plaatste Gezelle bij de publikatie van Tijdkrans in de openingscyclus van Eeuwkrans, het laatste deel van de lijvige bundel. De 63-jarige dichter kent dan een tweede grote bloei. Zijn taalvirtuositeit kan hij opnieuw uitleven in een natuurlyriek die nu impressionistisch gekleurd is. Maar tegelijkertijd dringt zich bij de ouder wordende dichter het besef van vergankelijkheid op en groeit de hunker naar een metafysische geborgenheid. Uit Is 't mooglijk dat spreekt zowel de vernieuwde poëtische kracht van Gezelle als de spanning tussen tijd en eeuwigheid.

In tegenstelling tot de meestal breedvoerige verzen die de gedachtenlyriek van Eeuwkrans dragen, behoort t 245 tot de zogenaamd ‘smalle’ gedichten. Onder de gevarieerde versvormen van Tijdkrans vinden we dit type nog terug in De zonne rijst (t 7), Broodbeestig dier (t 50, ook driestrofig en eveneens onder een Horatiaans motto) en o Heere, o Heere!... (t 106). In deze variante van de slanke versvorm be-

[p. 148]

vat elke strofe twee versgroepen waarin twee verzen met elk twee heffingen gevolgd worden door een derde vers met drie ictussen. Het sober rijmschema ligt in de zevende jambe, de laatste van elke versgroep. In dit driestrofig gedicht resulteert het snel ritme in een beweeglijk en vluchtig vers, waarvoor Gezelle allicht bewust heeft geopteerd om de thematiek ook vormelijk te ondersteunen.

Zoals reeds bleek in de hoger aangehaalde verzen is de reflectie van de dichter op zijn eigen poëzie bij Gezelle geen zeldzaam verschijnsel. Hier richt de dichter zich in de eerste twee strofen tot zijn verzen en volgt hij een stramien dat op het eerste gezicht hetzelfde is. De apostrofen ‘reken’ (2) en ‘papier’ (7) wijzen reeds op de afstand en het onderscheid tussen dichter en dichtwerk. Die afstand suggereert de autonome betekenis van de poëzie die, los van de dichter, een eigen bestaan zal leiden. De gedachte wordt versterkt door de nadrukkelijke tegenstelling van poëzie en dichter in beide strofen: ‘gij / 'k... die / u’ (1e str.) en ‘gij / mij... meester / ge 'r gij’ (2e str.). Binnen de chiastische positie van de twee opponenten in elke strofe haalt de poëzie het van de dichter en ook de nadrukkelijke herhaling in ‘ge 'r gij’ wijst erop dat er voor de poëzie blijkbaar meer duurzaamheid is weggelegd dan voor de dichter. Het Horatiaans motto waarin de onsterfelijkheid van de dichter gerelateerd wordt aan de onsterfelijkheid van zijn werk, wordt hier eerder negatief beleefd. De dichter, die als mens binnen de grenzen van de tijd leeft, wordt gesteld tegenover het werk dat die grenzen doorbreekt. Daarmee wordt de autonomie van de poëzie (een voor de tijd van Gezelle moderne gedachte) nog eens bevestigd. Die tegenstelling wordt in beide strofen ook uitgedrukt in de tijdsaanduidingen: ‘schrijve / heeft geschreven’ en ‘zijt / zijn vergeten’. Of sterker nog: ‘nu / langer... verder eens’ en ‘nog / lange al’. Ondanks de gelijkaardige structuur van beide strofen verschuift de aandacht toch geleidelijk van het dichtwerk naar de dichter. In de eerste strofe gaat de gedachte uit van de dichter naar de poëzie en haar overlevingskansen. De tweede strofe laat de lering uitgaan van de poëzie naar de dichter die zich bewust wordt van zijn menselijke begrenzing. Vanuit de verwondering over de duurzaamheid van de poëzie (1-6) komt de ‘meester’ - het woord klinkt schrijnend - tot het inzicht in de eindigheid van het menselijk bestaan (7-12). Het Horatiaanse ‘non omnis moriar’ lijkt verderaf dan ooit! Gezelle mag dan al niet twijfelen aan de onsterfelijkheid door de kunst, het klassiek motto blijft tot dusver in dit gedicht alleen maar vragen oproepen.

Maar in de weemoedige vaststelling ‘zal lange al zijn vergeten’

[p. 149]

klinkt ook het verlangen door om de grenzen van de tijd te overstijgen. Zoals de poëzie ‘verder’ en ‘langer’ zal duren dan het leven van de schrijver, zo moet de dichter als mens ‘hooger’ (13) zoeken om te ontstijgen aan de betrekkelijkheid van ruimte en tijd. Hoop en troost lijkt (zelfs) de poëzie hem niet volledig te kunnen bieden. Van de tegenstelling gij/ik uit de eerste en tweede strofe blijft hier niets meer over. Er is alleen nog het ‘ik’ (14 en 18) dat hunkert naar een hogere, hoopvolle en troostvolle Werkelijkheid die geen ‘sterven’ kent. De nadrukkelijke herhaling van dit woord, waarop ook driemaal de heffing valt, en de dubbele ontkenning (16 en 18) van het definitief karakter van de dood, klinken bezwerend. In het licht van het verrijzenisgeloof, de toezegging dat de mens zijn voltooiing bereikt in het leven na de dood, belijdt de dichter: ‘niet heel en al zal ik sterven!’ De letterlijke vertaling van het Horatiaans motto fungeert als eindvers en lost de spanning in het gedicht op. Gezelles geloof in de onsterfelijkheid van de kunstenaar komt uiteindelijk niet in het gedrang en wordt precies bevestigd door het citaat van zijn Latijnse meester. Maar tegelijkertijd spreekt hij als gelovige zijn vertrouwen uit in een onsterfelijkheid van een hogere orde. Door de transpositie van Horatius' thema transcendeert Gezelle in de letterlijke én in de spirituele betekenis van het woord zijn klassiek voorbeeld.

De opwaartse beweging, de drang naar verlossing uit en voleinding van het aards bestaan, is een constante in Gezelles werk. Maar nergens wordt die gedachte zo sterk uitgedrukt als in Eeuwkrans. Zijn gevoeligheid voor de tijd, vaak ook een lijden aan de tijd, heeft de dichter in Dag- en Jaarkrans verwoord. Eeuwkrans toont ons Gezelle die hunkert naar het ogenblik waarop hij de fatale kringloop kan ontlopen en in de duurzaamheid van zijn God mag delen. In o Daglicht (t 251), dat uit dezelfde periode dateert als Is 't mooglijk dat, herneemt Gezelle haast woordelijk de gedachte uit de derde strofe en expliciteert haar:

Neen, neen, 't gehoop moet hooger dragen

de vlucht moet hemelwaards gestierd,

naar beter licht, naar voller dagen

als 't daglicht dat onze aarde siert. (41-44)

Het verlangen naar het Licht vertaalt zich vaak in een ongedurig doodsverlangen. Het benadrukte ‘sterven’ (en de negatie ervan) op het einde van ons gedicht heet in t 247:

[p. 150]

 

't herboren worden in

 

uw heilig licht, o Heer. (35-36)

De ‘dies fatalis’ waaraan Horatius door zijn poëzie wist te ontsnappen, is voor Gezelle een ‘dies natalis’, een tweede en definitieve geboorte.

Even lijkt het erop dat er in de Werkelijkheid boven ruimte en tijd geen plaats is voor de poëzie: ‘Verlaat mij, woord en werk, gevoelen, tijd en taal’ (t 252, 16). Ofwel zal zijn woordkunst ontoereikend zijn om het ‘Ongeworden eeuwig Wezen’ te bezingen:

mijn' tonge en kent geen woord dat zal

gesproken, uwen glans niet tanen. (t 256, 15-16)

Dan moeten we wel bedenken dat beide gedichten reeds in 1881 en 1882 geschreven werden. Tien jaar later heeft Gezelle een evenwicht gevonden in de spanning tussen het genieten en bezingen van de natuur en de metafysische hunkering. In een handschrift uit 1893(!) is een eerste (en langer) versie bewaard van het gedicht Rijmsnoer (vd 7, e 52). Het begin van de vierde strofe brengt ons nogmaals woordelijk in de buurt van t 245.

't Waait te stijf in 's werelds oorden

hooger moet ik henen gaan,

hooger als er bergen staan... (22-24)

Daar zal de dichter God schouwen en ‘zwanger zal mij woord en tale/ dan geworden’ (36-37). De onsterfelijkheid van de dichter is voor Gezelle ook een metafysische werkelijkheid. Als gelovige kijkt hij uit naar zijn voleinding in God in Wiens aanschijn hij ook de volheid van zijn dichterschap zal beleven.

Sluiten we de kringen rond Is 't mooglijk dat, dan mag het, in het licht van zijn vroegere reflecties over zijn poëzie en van zijn gedachtenlyriek in Eeuwkrans, duidelijk zijn dat uit dit gedicht van de oudere Gezelle een synthetische eenvoud spreekt. Binnen de afgeronde beslotenheid van drie strofen en gedragen door een snel ritme en een spaarzaam woordgebruik, verloopt de gedachte in drie golven: de verwondering over de duurzaamheid van de poëzie, het besef van de eindigheid van de mens, de verwachting van de eeuwigheid. Sluitsteen is het Horatiaans motto dat niet alleen de literaire perenniteit maar ook de metafysische onsterfelijkheid van de gelovige dich-

[p. 151]

ter uitdrukt. De intensiteit waarmee Gezelle dit belijdt, blijkt uit het uitroepteken waarmee niet alleen elke strofe maar ook het motto wordt afgesloten. Gezelle die in Tijdkrans met veel liefde de kring van uren en maanden bezong, heeft dit gedicht een betekenisvolle plaats gegeven in de openingscyclus van Eeuwkrans. Hij weet dat hij het zal winnen van de tijd in zijn geliefde dichten en zijn gelovig denken.