Gezelliana. Jaargang 2

[p. 103]

B. Barnard
Bij geen gedicht

Omdat de redactie van Gezelliana mij om een kort commentaar bij een gedicht van Gezelle heeft verzocht, brevier ik een avond in diens verzameld werk. Maar ik vind geen gedicht. Heeft Gezelle al die duizenden verzen dan bij elkaar geknitteld voor zijn huishoudster? En beschouw ik ze bijgevolg als stichtelijke rijmpjes voor ongeletterden, waarom ik glimlach met de arrogantie van mijn eigen tijd, wereldoorlogen wijzer als ik ben?

Natuurlijk niet. Gezelle is zonder enige twijfel de invloedrijkste, origineelste en belangwekkendste negentiende-eeuwse dichter uit ons taalgebied. Iedereen erkent dat, ook ik, en zelfs de overheid: niet voor niets is zijn status die van een nationaal kunstenaar, iemand zoals Ensor of Benoît. Een museum in Brugge. Straten en pleinen in heel Vlaanderen, benevens een paar in Holland. Het grootste Belgische bankbiljet. Een eigen tijdschrift! En was dit allemaal niet het geval, ik zou een comité stichten ter verwezenlijking van deze openbare huldeblijken. Maar waarom vind ik dan geen gedicht?

Niet één dichter heeft het eeuwige fugatische gonzen, ritselen, twieten en murmelen van de Vlaamse natuur met zoveel adembenemende virtuositeit weergegeven als Gezelle. En niemand voor hem of na hem, met uitzondering misschien van Hadewych, heeft zo geniaal aan vroomheid vorm gegeven. Daar valt niets op af te dingen. Maar het is mij te inge, ondanks de overvloed. Ik krijg het gevoel dat ik voortdurend hetzelfde gedicht lees. Er zoemt een zoveelste bij, die tegelijkertijd engelenkoren echoot en het trillen van Gezelles ziel verklankt. Weer welt een wolk wierooks op. ‘Lot’ rijmt op God. ‘Tot’ rijmt op God. ‘Gebod’ rijmt op God. Ieder gedicht is voor mij Gezelles volledige poësij, - ik zou evenmin een dreupelken uit de zee weten te kiezen. Het is zot.

Ik kan ook zeggen dat ik er niet in slaag mijn aandacht bij een afzonderlijk gedicht te bepalen. Of nog boosaardiger uitgedrukt: na een gedicht of wat verveel ik me bij Gezelle. Dat ligt niet aan de godvruchtige inhoud, waarmee ik geen affiniteit heb. Inhoud is voor een gedicht even onmisbaar als secundair: een dichter lijkt op een kind dat zijn ballon naar God ziet opstijgen en er niet over nadenkt dat dit fenomeen door zijn eigen adem mogelijk is gemaakt. De vorm, de schittering van dat niemendalletje in de hemel, gaat boven alles. O,

[p. 104]

ik bewonder wel degelijk de vorm van Gezelles gedichten, die blijk geeft van een geweldige muzikaliteit en een fabelachtig prosodisch vernuft: ik hóór de geluidjes die zijn bijenzwerm en zijn vogelenheir produceren. Ik word er slaperig van. Tegenstrijdig genoeg is uitgerekend die sublieme vorm de schuld van mijn slaperigheid. De monotonie van die vorm. De eenvormigheid van die vorm. Onderuitgezakt tegen een abeel in de lusthof van Gezelles Vlaanderen, doezel ik weg tot een staat van poëtische desinteresse, teweeggebracht door de poëzie zelf. Ik verveel mij zoals ik mij in de natuur verveel. Beefde de aarde maar. Barstte er maar een vulkaan uit.

Wat is eigenlijk de inhoud van Gezelles dichtkunst? Men zou die kunnen omschrijven als de mystieke vereniging van ziel, natuur en God. Volgens de scholastisch-katholieke opvatting wemelt de schepping van symbolen die naar het Opperwezen verwijzen: de natuur rijmt als het ware met de bovennatuur. Gezelle ziet zijn onsterfelijke waterding dan ook ‘den heiligen Name van God’ schrijven. Maar als ik zijn werk correct interpreteer, is horen belangrijker dan zien. Want hoewel God zelf per definitie onzichtbaar blijft, weerklinkt zijn stem in zijn creatie, die tenslotte het resultaat van zijn woorden is. En die weerklank bootst Gezelle weer na: in zijn gedichten óver de natuur imiteert hij het gonzen, ritselen etc. vàn de natuur. Niet toevallig hoort hij zijn beroemde riet ruisen en uit hij de wens dat dit ruisen ‘weêrgalleme’ in zijn lied (met de verwoording ervan gaat deze wens ook onmiddellijk in vervulling: nog voor het rijm bereikt is, begint het al te galmen in die aanvoegende wijs). Maar Gezelles taalmuziek is niet alleen klanknabootsing: veel gedichten zijn cantates van de zwijgende dingen, waarin dat deel van de natuur zich uitdrukt dat voor niet-mystici stom blijft. Niet toevallig spreekt de blomme voor Gezelle, waar de flora voor mij nu juist door afasie gekenmerkt wordt.

Ik simplificeer uiteraard. De poëtheologie van Gezelle, schijnbaar eenvoudig, is bij nadere beschouwing nogal gordiaans. Soms noemt hij de eenwording met God tijdens dit leven onmogelijk; dan weer vervaagt het onderscheid tussen natuur en bovennatuur nagenoeg. De theopoëzie van Gezelle is een onontwarbaar geheel van paapsheid en pantheïsme, - het is alsof iedere kritische controle ontbreekt. De priester moet Pascals metafoor van de mens als ‘denkend riet’ gekend hebben, maar het riet van de dichter ruist en denkt niet.

Ik weet geen raad met Gezelles gewijde muziek, die zo weinig reflectie verdraagt. Ik weet ook geen raad met het prelogische wereldbeeld van Gerrit Achterberg, en toch kan ik dat bij het lezen van een

[p. 105]

gedicht zo volkomen vergeten, dat er tussen mij en dat gedicht een soort unio mystica ontstaat. Wat is dan het verschil met Gezelle?

Een gedicht bestaat uit vorm en inhoud. De vorm bestaat uit klank (metrum, ritme, rijm, maar ook de akoestiek van ieder woord afzonderlijk) en beeld (vergelijking, metafoor, trope, kortom alles wat het netvlies prikkelt). Schematischer kan ik het niet voorstellen, of ik heb het over een televisietoestel.

Ik lees poëzie om beelden te vinden. Ik spits mijn oren bij het woord als, dat de omhelzing aankondigt van dingen die in de werkelijkheid gedoemd zijn tot distantie. Iedere vergelijking is een amourette, die twee dingen (of in elk geval twee woorden) uit hun eenzaamheid verlost.

In het gedicht De kobbe raakt een bij in een spinneweb verstrikt (een ‘kobbe’ is een Westvlaamse spin):

Vrouw kobbe, op heur bureel, verwittigd al te wel,

per spreekdraad even snel,

komt kijken uit heur holleken.

Dat is een bijna anachronistisch beeld van de vraatzuchtige spin als zakenvrouw, het web als telefoonnet en de bij als business (het is zelfs een omkering avant la lettre van een modern cliché: de manager als spin in het web van zijn belangen). Maar anders dan bij Achterberg is een dergelijke plastische vergelijking bij Gezelle een uitzondering. Zijn poëzie lijdt aan beeldarmoede. Zijn verzameld werk is een orkestbak van de natuur, een partituur voor metafysische koorzang, een verruwprachtig hoortoneel: da capo. De taal kan moeilijk muzikaler zijn dan Gezelle haar heeft gemaakt (en voor iedere Franstalige die het Nederlands dat hij te lui is om te leren ‘lelijk’ noemt, zal ik De vlaamsche tale citeren tot zijn door vooroordelen verstopte oren opengaan). O, ik bewonder de ‘zuivere poëzie’ van Tokt op eene ijdele ton ton ton, die Gezelle een eeuw voor Oote oote boe boe schreef. En ik neem mijn hoed af voor de abstracte schoonheid van 't Er viel 'ne keer, een gedicht waarmee hij honderd jaar later de Johannes de Doper van Faverey zou blijken te zijn. Maar beelden! In zekere zin gaat Gezelles poëzie mank aan haar eigen muzikaliteit.

Aan het gevoel van historische identiteit dat de Vlamingen aan Conscience te danken hadden, voegde Gezelle een gevoel van taalkundige eigenwaarde toe, - misschien heeft het feit dat hij het Vlaamse zelfbewustzijn uit zijn eeuwenlange slaap heeft helpen

[p. 106]

wekken zelfs meer tot zijn status van nationaal monument bijgedragen dan zijn poëzie als zodanig. (Zijn hedendaagse Waalse collega William Cliff noemt hem ergens een ‘nationaal dichtertje’, en dat treiterige oxymoron drukt precies uit wat ik bedoel: de betrekkelijkheid van zijn dichterschap en de verabsolutering van zijn vlaamsgezindheid.)

‘Taalkundige eigenwaarde’. Toen Gezelle gedichten begon te schrijven, hàd Vlaanderen helemaal geen taal, al was die ook wonderzoet. Het Hollands werd door de voormalige protestantse bezetter gesproken, wiens congenitale schraapzucht zich tot in zijn strottehoofd genesteld had. Gezelle (geboren in 1830, alsof hij een kind van de Belgische Omwenteling was) had een uitgesproken hekel aan dat Hollands. Maar het Vlaams was duizend dialecten, en hij kon niet in alle duizend tegelijk dichten. Om zijn gedichten überhaupt te kunnen schrijven, moest hij dus een taal creëren - daartoe begon hij nog op het klein-seminarie in Roeselare met het ‘zanten’ (verzamelen) van Westvlaamse woorden. De taal die hij tenslotte in zijn gedichten zou gebruiken is echter geen Westvlaams, al wordt zij gemakshalve meestal wel zo aangeduid, maar Gezelliaans: een mengsel van Middelnederlands, Roeselaars, Brugs, Kortrijks, gallicismen, purismen en neologismen - van die laatste klasse is de hierboven aangehaalde term voor telecommunicatie een mooi voorbeeld. Veel door Gezelle verzonnen woorden zijn onomatopeeën, imitaties van natuurgeluiden, die de indruk wekken dat deze wonderlijke kunsttaal hem aan is komen wikkelwakkelwaaien. Maar Gezelle was een bezeten amateurfiloloog, die bij zijn dood 150.000 papiertjes met woordverklaringen naliet, de basis voor een idioticon van het Gezelliaans: de taal die hij voor zijn volk schiep en die niemand onder dat volk spreekt. Hoe naïef van hem te denken dat iemand zijn poëtische Volapük ooit echt zou spreken! Maar honderd jaar na onze dood zijn we allemaal naïef.

Alles welbeschouwd is Gezelle nu vooral munumentaal in zijn tragiek.

Op mijn Nederlandse middelbare school heb ik nooit een letter van zijn werk onder ogen gekregen. De Vlaamse jeugd leert misschien nog zijn geboorte- en sterfdatum uit het hoofd, maar ik maak mij sterk dat het onderwijs haar meer feeling voor software dan gevoel voor kerkhofblommen bijbrengt. Na zijn achttiende leest een Vlaming zijn nationale dichtertje sowieso niet meer.

Wat is er trouwens overgebleven van de door Gezelle verheerlijkte Vlaamse natuur? Heden ten dage zou hij mystiek één moeten zien te

[p. 107]

worden met een tot Super-gb's, gardencenters en bouwkundige gedrochten verkaveld landschap.

En de taal! Vlaams bestaat niet, maar is thans zo'n beetje het met Angelsaksische leenwoorden opgesmukte gemiddelde van fancy design-Antwerps en hersenloos geëchood Hilversums. Kon Gezelle het horen, hij krinkelde zich om in zijn graf. (Binnen de Christelijke Volkspartij is weleens het voorstel geopperd ‘Vlaams’ tot de officiële taal van Vlaanderen uit te roepen, - behalve van onnadenkendheid getuigt dit van een in christen-democratische kring nog altijd naruisende gezelliaanse romantiek. Men zou evengoed Bokrijk tot hoofdstad van Vlaanderen kunnen uitroepen.)

Ach Gezelle. Op zijn honderdste sterfdag, in 1999, zullen er zich wellicht ook enkele verrukte agnostici onder het gehoor van Tine Ruysschaert bevinden: zij zullen van zijn poëzie genieten zoals zij bijvoorbeeld van de cantates van Bach genieten. Ik zal niet onder hen zijn. In plaats daarvan zal ik in Gezelle bladeren, vervuld van spijt.

O vorm! Was ik maar vroom.