Geuzenliedboek

[p. 324]

Bijlage B.
Het Wilhelmus van Nassouwe.

Bij n^o. 44 schreef Kuiper eene uitvoerige aanteekening, die echter te groot was om onder den tekst te plaatsen. Daarom laat ik ze hier volgen ¹⁾.

Tijd van vervaardiging. In het door mij onderstelde oudste geuzenliedboek van 1573 of '74 kwam het Wilhelmus ongetwijfeld reeds voor. De inhoud verwijst ons naar een nog vroegere tijd. De gewone datering, die het lied in 1568 plaatst, steunt gedeeltelik op de mededeling van De Gortter, de Mechelse zeventiende- eeuwse rederijker, die onder zijn afschrift van het Wilhelmus het jaar 1568 plaatst, gedeeltelik wordt ze afgeleid uit de inhoud van het gedicht. Men beschouwt het namelik als een soort afscheidslied na het mislukken van de eerste veldtocht van de Prins, met verwijzing naar de vss. 79 vlgg. waarin een kort overzicht wordt gegeven van de gebeurtenissen bij die eerste veldtocht en vs. 105 Oorlof mijn arme schapen. De bedoeling van het laatste is echter alleen: ‘nu neem ik van U afscheid, mijn bemoedigende toespraak neemt een einde’, zoals herhaaldelik in de rederijkerswerken van die dagen. (Verg. bijv. Polit. Ball. en Ref. uitg. Vl. Biblioph. 2e Ser. No. 7 pag. 199: Oorlof, Schoon Maeght van Ghent verheven, en hier n^o. 86, 96 enz.). En de wijze van uitdrukken in de andere aangewezen verzen doet eerder vermoeden, dat de vermelde gebeurtenissen al wat langer geleden waren (Soo het den wil des Heeren, op dien tijdt had gheweest enz.). Ik acht dus niet, dat er voldoende reden is het Wilhelmus reeds in 1568 of 1569 te plaatsen. Eerder zou ik geneigd zijn het te plaatsen in de tijd van voorbereiding tot de tweede tocht, dus in 1570 of 1571, en het te rekenen tot de van de Prins zelf uitgaande liederen, waarmee hij heeft gepoogd de geest van het volk te bewerken. Ook Valerius plaats het Wilhelmus omstreeks 1572.

Over de dichter van ons volkslied is niets met enige zekerheid bekend. De meest verbreide mening, die het aan Marnix van St. Aldegonde toeschrijft, mist alle vaste grond. De oudste getuigenis, uit het boek van Verheiden, ‘Praestantium aliquot theologorum effigies’, van 1602 is al weifelend (dicitur). Latere getuigenissen zijn zeldzaam, de meest betekenende is die van De Gortter. Anderen noemen met even weinig grond Coornhert. Voor enige jaren vestigde Prof. P. J. Blok de aandacht op de veldprediker van de Prins Saravia (Bijdr. voor Vad. Gesch. VIII, 4 en Hand. en Mededeel. v. d. Maatsch. der Nederl. Lett. 1909. 10, 82 vlg.).

Vergelijk over de melodie Van Duyse II, 1636 vlgg. De kwestie van de oorspronkelike en van de beste vorm der melodie is nog altijd onbeslist; vgl. Enschedé in Oud-Holland XII.

1) Men vergelijke vooral ook Kuiper's artikel over het Wilhelmus in Taal en Letteren XII, 107–120.

[p. 325]

De populariteit van het Wilhelmus is al spoedig groot geweest. Het oudste lied, dat als wijsaanduiding Wilhelmus van Nassouwe heeft is Ras seventien provincen, dat van 1572 is. Nog 16 andere liederen in het Geuzenliedboek geven deze wijsaanduiding. Ook overigens hebben we talrijke getuigenissen van de algemene bekendheid van het Wilhelmus, o.a. ook blijkende uit de drie Duitse vertalingen, de oudste van voor 1582, die Van Duyse noemt bl. 1622, 1623. Bij deze is ook afgedrukt de Franse vertaling van Fourmennois van 1581, waarvan het origineel op een vliegend blaadje zich in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage bevindt.

Volgens Abel Eppens, Kroniek 579, ‘ys daeromme dat leedtlijn van den Prince in twe jaren uth alle munden und handen der onderdanen weder verswonden und ondergaen’. Dit is echter stellig onjuist. Eppens zegt dit naar aanleiding van de dood van de Prins. Welke twee jaren hij bedoelt, is niet volkomen duidelik. Maar in elk geval komt het Wilhelmus na 1584 nog zeer dikwels als wijsaanduiding voor, tot nog in 1596 toe. En in 1602 spreekt Verheiden nog van decantata illa cantilena: dat veel gezongen lied.

Eppens drukt de hoop uit, dat het lied niet weer populair moge worden door Oranje's dood. Waarschijniik komen beide opmerkingen voort uit afkeuring van de verzoenende toon van het Wilhelmus tegenover de Koning.

Omdat ik weet, dat Kuiper aan deze meening nog al hechtte, heb ik hierin niets willen veranderen. Ik zou zeker in zijn geest handelen, als ik nu mijne meening hier liet volgen, want als echt wetenschappelijk man was het er hem niet om te doen gelijk te krijgen, maar om de waarheid te zoeken. Daarom heb ik alle vragen, die zich hierbij voordoen, nog eens grondig onderzocht, maar dat is een te omvangrijk stuk geworden, om het hier op te nemen. Dat zal ik dus elders mededeelen.