Geuzenliedboek

161.
Een nieu Liedeken vande geschiedenissen van den Jare 1588 tot xcvij. ⁺

Op de Voys van d'Liedeken vanden Prince van Conde, beginnende int Francoys, Vueliles mon Dieu par ta grace, Moy preserver de malheur.

Een droevich en jammer scheyden
Is t'Geertruydenberch gheschiet,
Doen Wolven by schapen weyden:
Ten cost langher dueren niet,
Deur der Wolven practijcken
Mosten de Herders wijcken,
Die Schapen hier ende daer
Verstroijden desghelijcken,
O Godt wilt laten blijcken
Dat ghy syt t'hooft van haer.

+ No 161. Naar D. Verder in F-H.K. CC. DD. Niet bij V.L.
Het lied is van het laatst van 1597. In het opschrift heeft F 1885 voor 1588 van G. H. K; CC heeft 1585, een bewijs, dat deze het lied uit F heeft overgenomen.
Van Duyse haalt II, 1650, 1657, III, 2535 vier of vijf liederen op den Prins van Condé aan, die echter geen van allen met het hier voor de wijs aangehaalde overeenkomen. Bovendien is er een wijze Van Condé, die dezelfde is als die van het Wilhelmus. Er schijnen dus heel wat liedjes op dezen voorvechter van het Protestantisme geweest te zijn. Ook was er hier te lande blijkbaar meer dan één bekend; anders was het niet nodig geweest er de beginregels bij te voegen.
vs. 3 vlgg. zien op de pogingen van Maurits om het garnizoen van Geertruidenberg door geweld en door onderhandelingen tot rede te brengen. De practijcken der Wolven zijn de verraderlike onderhandelingen met Parma.

[p. 65]

 

O opperste hooft verheven

 

Wilt die Schapen nu bystaen,

 

Die noch met suchten en beven

 

In Egipten weyden gaen:

15

Door distelen en bramen

 

Wiltse weder versamen

 

In een weije wel vruchtbaer,

 

En Pharao beschamen

 

Die haer alle te samen:

20

Valt hart, wreet ende swaer.

 

 

 

Wilt oock die verstroijde lichten ^21.

 

Alsoo ghy die Wijsen deet,

 

Blijven in haer ghesichten:

 

In droeffheyt en oock in vreet,

25

Soo ghy d'Enghelen stelde

 

By d'Herders op den velde

 

Die u glorie seer soet

 

En heerlijcheyt vertelden,

 

Daer in hem die tijt ^29. quelde

30

Herodes seer verwoet.

 

 

 

Sijnen bloetgierighen toren

 

Die en is niet al ghedaen,

 

Want hy sou geerne als voren

 

Die onschuldighe dootslaen,

35

Cost hy haer slechs betrapen:

 

Maer wacht u wel ghy Schapen

 

Voor den Wolff ^37. loos ende vals,

 

Die door sijn boose knapen

 

Heeft moordadich met wapen

40

d'Herder ^40. ghebracht om hals.

 

 

 

Noch sijnse niet al verslonden

 

Godt stiert sijn Edel saet voort:

 

Heeft hem in Breda ghesonden

 

Tot een Herder om zijn woort:

45

En Schapen te bevrijden,

 

En die daer te bestrijden:

 

Die haer haest hadde gheschent,

 

Dus wilt met groot verblijden

 

Godt loven t'allen tijdent

50

Die dees gratie sent.

 

 

 

Wilts oock eer en danck bewijsen

 

Al die daer waren ontrent,

 

T'hooft was Maurits weert om prijsen

21. vgl. Wil de verstrooide schapen leiden en licht geven door een ster, zoals de Wijzen uit het Oosten daardoor werden geleid, en wil hun voor ogen blijven in droeve en blijde dagen.

29. die tijt: op die tijd.

37. Met den Wolff wordt Philips bedoeld.

40. d'Herder. H.K d'Herders; blijkbaar begrepen zij niet, dat hier de moord van Willem van Oranje bedoeld wordt.

[p. 66]

 

Den gheboren Prince jent,

55

Hohenlo den Graeff eele,

 

Oock Nassauwen met vele

 

Capiteynen vroom bekant,

 

En die sonder gheschele ^58.

 

Het Schip brocht int Castele

60

Met torff en volck vailljant.

 

 

 

De vyant heeft dit vernomen;

 

Carel van Mansvelt synde gram

 

Is met een armaed' ^63. ghecomen

 

Voor die schansse van Noortdam,

65

Dwelck syn volck meest beschreyden,

 

Grobbendonck weeck Ter-Heyden ⁶⁶

 

Off in die Schansse daer an,

 

Daer hy oock uyt most scheyden:

 

Maurits quam indie weyden

70

En lichte hem daer van. ^70.

 

 

 

Noch is den Prince der vromen

 

Met syn heyrcracht triomphant:

 

Binnen Steenberghen ghecomen, ^73.

 

Schansschen oock in gelderlandt;

75

En Sutphen daerbeneven

 

Is gheen vyant ghebleven,

 

Die van Deventer wel wijs:

 

Hebbent oock opghegheven

 

Behouden goet en d'leven

80

Godt sy loff eer en prijs.

 

 

 

Daer nae heeft hy hem begheven

 

By Graeff Wilhelm vroom ^82. int werck,

 

En den vyant daer verdreven

 

Uut veel Schanschen hooch en sterck,

85

Comende heeft verslagen:

 

Die op de Velu laghen

 

Te Peert al onder de voet ^87.

 

Om Knodsenborch te plaghen, ^88.

 

Dit gaff Godt tot behaghen

90

Den Prince wel ghemoet.

58. sonder geschele: Zonder dat er iets aan scheelde, zonder mankeren, zonder haperen.

63. armade betekent meestal ‘vloot’, maar ook ‘leger’. Het laatste zal hier bedoeld zijn, want al heeft Mansfeld bij het beleg van Noortdam ook wel schuiten gehad, toch waren deze niet het voornaamste. De aanval op deze bij Zevenbergen gelegen schans stond in verband met de opdracht van Parma om Breda te hernemen. Vgl. Bor III, 527 vlg.

66 vlg.: Grobbendonck moest nu in de schans van Terheide blijven, die hij echter ook moest verlaten. Maurits nam haar 11 October in.

70. lichte hem daer van: beroofde hem daarvan, maakte hem zooveel lichter. Zeer gewoon is iemand van den aap lichten: van zijne beurs berooven, zakkenrollen.

73. Op 15 October.

82. vroom. H.K: schoon.

87. al onder de voet is met verslaghen te verbinden: in de pan gehakt.

88. Om Knodsenborch te plaghen behoort bij: die op de Velu laghen. Parma was bezig de schans Knodsenburg te belegeren.

[p. 67]

 

Godt heeft door synen arm krachtich

 

Noch gevoert den vromen Helt,

 

Dat hy is gheworden machtich

 

Hulst en tlant Waes met ghewelt

95

Nae Nimmeghen ghevaren:

 

Daer hy sonder beswaren

 

Met veraccoordeerde fijn,

 

Godt wil hem voorts bewaren

 

In toecomende Jaren

100

Laten soo spoedich ^100. syn.

 

 

 

Voorspoet is weder begonnen

 

Tot Godts lof en s'Princen want:

 

Steenwijck heeft hy doen gewonnen ^103.

 

En Coevoerden sterck gheplant, ^104:

105

Die ghespreyt hadden netten ^105:

 

Om t'selve te ontsetten

 

Werden dapper aengheroert ^107.,

 

Eer sy diet haer beletten ¹⁰⁸

 

En die Godts woort en Wetten

110

In Bels plaetsen invoert.

 

 

 

Den winter ghepasseert zijnde

 

Doenmen drie-tneghentich schreef,

 

d'Excelentie verschijnde ^113.

 

t'Geertenberch wonder bedreeff,

115

Met Hohenloo beleghen ^115.

 

Die Schans seer haest vercregen:

 

Die Stadt hieldet noch seer vast,

 

Mansvelt quam daer teghen:

 

Maer den Prins onversleghen

120

Had op zijn compst ghepast.

 

 

 

Den vyant lach daer gheweldich ^121.

 

Tontsetten dorfd' noyt bestaen,

 

D'ander mosten treurich scheldich ^123.

 

d'Stadt verlaten daer uut gaan:

125

Met t'geweer t'haren Lijven ¹²⁵

 

Haer vendels mosten blijven

100. spoedich: voorspoedig.

103. Op 17 September 1582 was Steenwijk door de Spanjaarden bij verrassing ingenomen.

104: En het sterk bevestigde Coevorden. Deze vesting werd 12 Sept. 1592 genomen.

105: Die netten hadden gespannen, lagen hadden gelegd.

107. aenroeren: aanvallen.

108 vlg.: Eere zij hun, die den vijand het ontzet belet hebben, en die Gods woord en wetten in de plaats van de dienst van Baäl invoeren. De Baälsdienst is natuurlik weer de Roomse godsdienst. Ter wille van het rijm wordt het enkelvoud invoert i. p. v. het meervoud gebruikt.

113. verschijnde is als participium op te vatten.

115. beleghen: belegerd; men moet er heeft hij haar bij denken.

121. Het leger onder Mansfeld.

123. scheldich: mokkend.

125 vlgg. Bor III (30e B) 698: ‘Den 25 Junij (1593) zijnse uyt de Stad getrocken: Sijn Excellentie niet jegenstaende het Accoort, heeftse haer geweer geschonken, uytgenomen de Vendelen, die de Vaendragers sijne Excellentie met eerbiedinge overgaven.’

[p. 68]

 

Aen dat eel Nassauwen bloet,

 

Looft Godt Mans ende Wijven:

 

Eertse die d'werck hier drijven

130

Als instrumenten goet.

 

 

 

Die blijschap dient te verhalen

 

Die daer schiede int ghemeyn,

 

Lovende Godt in veel talen

 

Die vroom Borgers groot en cleyn,

135

Die daer weder in quamen

 

Spraken nae trechts betamen ^136.

 

Met grooten verheuchden gheest:

 

Wilcom broeders by namen

 

Godt loff die brengt te samen

140

Die verstroyt sijn gheweest.

 

 

 

Siet hoe Godt straft die vergheten:

 

Sijn woort en heylighen naem,

 

Mansvelt wou t'Crevekeur eten ¹⁴³

 

Eer Prins Maurits creech de faem, ^144.

145

Listich ginck hijt becruypen

 

En meyndet op te suypen:

 

Met syn groff gheschut seer ras,

 

Maer hy ginck daer van druypen:

 

Den selven wech insluypen

150

Van daer hij comen was.

 

 

 

Groote victorijen schoone

 

Gheeft Godt den Prince vermaert,

 

Hy en spaert niet zijns persoone: ^153.

 

D'werck hevet gheopenbaert, ^154:

155

Gheen moeyten hem vernoeijen ^155.

 

Soomen hem noch sach spoeijen: ¹⁵⁶

 

Nae Coevoerden lanck benout,

 

Godt loff diet gaff ten goeijen:

 

Want sonder slach te moeijen

160

Weeck den vyant verflout.

 

 

 

Schantlijck is hij daer gheweecken

 

Prins Maurits vroom wijs bedacht:

 

Is de winning naegestreken ^163.

 

Van Groeninghen sterck gheacht

136. na trechts betamen: zoals hun dan ook paste.

143 vlg. Pieter Ernst van Mansfeld had juist na het overgaan van Geertruidenberg versterkingen ontvangen, en deed nu een poging om Crévecoeur, het fort aan Dieze en Maas, dat in 1590 door Maurits genomen was, te heroveren, maar Maurits verijdelde dat plan.

144. Eer het Maurits ter ore kwam. In het volgende is hy weer Mansfeld.

153. Bor III, 807: ‘Den 19 May trok Graef Willem van Nassau na de Schanse van Auwerderzijl, wesende een Schanse gelegen op den Pas van de Vriese Schepen’ etc.

154: Zijn daden hebben bewezen, dat hij zichzelf niet spaart.

155. vernoeijen: te zwaar vallen.

156 vlgg. zien op het ontzet door Maurits van Koevorden, dat van October 1593 tot Mei 1594 door Ewsum tegen Verdugo verdedigd was. Vgl. Bor III, 798.

163. Heeft zijn overwinning vervolgd.

[p. 69]

165

Onwinbaer soo sy meende,

 

Godt haren trots vercleende

 

Ende gaff Nassauwen cracht,

 

Auwerzeel dat beweende,

 

Groeninghen Godt verleende

170

Oock in Prins Maurits macht.

 

 

 

God bleeck ^171. noch sijn wonder wercken

 

Door dat Nassauwen bloet eel,

 

Hier grootelick tot s'Lants verstercken

 

En des vyants achterdeel ^174.,

175

Doen den Prince cloeckmoedich,

 

Met Graven Heeren goedich

 

Binnen Geertrudenberch quamp,

 

Met t'Crijchsvolck ^178. overvloedich

 

En van daer seer voorspoedich

180

Nae Turnhout den tocht namp. ^180.

 

 

 

Daerontrent ghecomen sijnde

 

Den vyant werdet ghewaer,

 

Te vertrecken hy hem pijnde: ^183.

 

Prins Maurits die volchde naer

185

Seer dapperlijck ^185. merceerden

 

Op T'hieler-Hey ^186. hem keerden, ⁺

 

Den Waracx sach gheen verhael ^187.,

 

Hohenloo den onverveerden

 

Graeff Solms met haer troep peerden

190

Treften den generael.

 

 

 

Nassaus Heeren en Collonellen,

 

Capiteyns en ons crijchsvolck goet

 

Sachmen oock aent vechten stellen

 

Met een vroom en cloeck ghemoet,

 

Twee duysent daer neer vielen

 

Die reste sachmen knielen:

 

Roepende met luyder stem,

 

O geus spaert onse sielen:

 

Siet hoe laet Godt vernielen

200

Die strijden teghens hem.

171. bleeck: deed blijken.

174. achterdeel: nadeel.

178. Crijchsvolck. D heeft de drukfout Chrijsvolck, die door F. G. H. K is overgenomen; CC heeft verbeterd.

180. In Januari 1597.

183. De vijand deed zijn best te ontkomen.

185. dapperlijck: snel.

186. De heide bij Thielen ten Zuiden van Turnhout.

+ hem keerden: hij trok de heide op.

187. verhael: uitkomst.

[p. 70]

 

Noch vierhondert daer ghevanghen,

 

Achtendertich vendels met

 

Die inden HAECH op d'Sael hanghen, ^203.

 

Met een Ruyters vaen Cornet ^204.,

205

Tot deser landen glori

 

En eeuwighe memori,

 

Turnhouts Slot door t'schieten bloot

 

Gaft op (leest die Histori,)

 

Looft Godt van dees ^209. victori

210

En sijn weldaden groot.

 

 

 

Maurits door Gods ghenaden

 

Kreech noch int merceren sterck:

 

Die Stadt Alpen ^213. sonder schaden,

 

Corts daer nae die Stadt Rhijnberck,

215

Oock Muers ende Grol mede,

 

Brevoirt die stercke Stede

 

Namp hy met ghewelder hant,

 

Otmars, Old'zeel, Enschede,

 

Linghen en brocht in vrede

220

T'heel Overijssel Landt.

 

 

 

Looft Godt, singt, schrijft in Chronijcken,

 

Dat Prins Maurits soo subijt

 

Met ghewelt en crijchs practijcken:

 

Dese Steden heeft bevrijt,

225

Met haer Casteelen meere, ^{225, 226}

 

Liepen uut schanschen veere

 

Vreesende t'Nassauwen saet,

 

Een vroom Prins graeff en Heere

 

Naest God, gheeft hem die eere:

230

En deser Landen Raet. ^230:

 

 

 

Doent met Linghen soo wel eynden ^231.

 

Den vyant zijnde ontstelt,

 

Grobbendonck, Barlotte meynden

 

Met verraet ende ghewelt:

235

 Geertrudenberch te strijcken ^235.,

 

Berch-op-Zoom desghelijcken,

 

Maer God heeft voor haer ghewaeckt:

 

Want sy moesten weer wijcken

 

En haer valsche practijcken ^239.

240

Heeft hy tot niet ghemaeckt.

203. In de zogenaamde ridderzaal.

204. Cornet: ruitervaan.

209. dees: In D staat d'ees; evenzo in vs. 50.

213. Alpen tussen Xanten en Rijnberk. Over de bezetting zie Bor IV. 344.

225, 226 schijnen te betekenen: bovendien liepen met hun kasteelen ook de verder afliggende schansen leeg.

230: En aan de regering van deze landen.

231. Lingen gaf zich over op 13 Nov. 1597. De mislukte aanvallen op Bergen op Zoom en Geertruidenberg waren ook in November omstreeks dezelfde tijd.

235. strijcken: in zijn macht krijgen.

239. practijcken: listen.

[p. 71]

 

God die dit al heeft ghegheven:

 

En dat eel Nassauwen bloet

 

Soo victorieus verheven

 

Neem hem voorts in sijn behoet,

245

Met al dees Lants Staten

 

En die om eer te vaten

 

Ghewillich gaen totten strijt,

 

Oock die vroom ondersaten

 

Wil Godt comen te baten

250

T'sijnder eer, t'slants proffijt.

 

 

 

PRINCE

.

 

O PRINCE GODT wilt vermeeren

 

En stercken, dat Edel zaet

 

Van Vorsten, Princen en Heeren,

 

Die u Schapen vroech en laet:

255

Hier hebben voor-ghestanden

 

En noch als den vaelianden

 

Wederstaen den Wolff verwoet,

 

Met alle die vyanden

 

Van dese Nederlanden

260

En t'vals Babels ghebroet.