Germania. Jaargang 7

Schiller's ‘Wilhelm Tell’
door Oktaaf Steghers (Eekloo)

Nu het al Schiller is, wat de klokke slaat, willen wij eens een poosje stilhouden bij 's dichters meesterwerk: ‘Wilhelm Tell’.

't Was in 't begin van 1802, dat Schiller besloot de sage van ‘Wilhelm Tell’ dramatisch te bewerken. Doch hij was bezig aan andere stukken, o.a., ‘de Bruid van Messina’, waar hij den 1^ten Februari 1803 mee gedaan had. Nu wilde hij ‘Tell’ beginnen, doch ‘Warbeck’ speelde hem in 't hoofd, en zoo komt het dat hij eerst in Mei 1803 aan het Zwitsersch drama begon.

Welke waren nu Schiller's hoofdbronnen, waaruit hij zijn werk putte: Het waren, eerstens de ‘Chronicon Helveticum, oder eigentliche Beschreibung der sowohl im H. Römischen Reich, als besonders in einer löblichen Eidgenossenschaft vorgerloffenen Begegnussen’, door AEgidius Tschudi, Landamman von Glarus (1505-1572), - een werk, wiens openhertige, kloeke en schilderachtige taal ook Goethe had bekoord en lang met het plan gekweld ‘Wilhelm Tell’ tot den held van een epos te maken.

Verder gebruikte Schiller de ‘Geschichten schweizerischer Eidgenossenschaft’, door Johannes von Müller (1752-1809), dan ‘Kronika von der löblichen Endtgenosschafft’, van Petermann Etterlins (uit de xvi^e eeuw).

Wie ‘Wilhelm Tell’ gelezen heeft, is verrukt over de lokale kleur, over het Zwitsersche leven, waarmee heel het stuk als doorweven is. Wisten wij niet dat Schiller, hoe vurig hij het ook wenschte, nooit Zwitserland aanschouwd heeft, dan zouden wij

[p. 351]

dienen te besluiten, dat de schrijver van ‘Tell’ ofwel een Zwitser, ofwel met dat land zeer wel bekend moest zijn. Neen! Schiller is geen Zwitser en kwam nooit in Zwitserland. Als hij ons dat land en zijne bewoners zoo trouw voor oogen stelt, dan is dit te danken aan Goethe's vertellingen en die zijner gemalin Charlotte, die een verblijf in Zwitserland als hunne schoonste herinnering steeds bewaarden. Daarbij bestonden er reeds menige werken over Zwitserland's natuurgesteltenis, en die heeft Schiller zich zeer ten nutte gemaakt.

De kunst, die de dichter gebruikte om ‘Tell’ samen te stellen, vinden wij geschetst in een brief aan den grooten tooneelspeler Iffland, toenmaals bestuurder van het Hoftooneel te Berlijn. In dien brief van 5 December 1803, lezen wij: ‘Dit stuk (“Tell”) zal niet met akten aaneenhangen, maar het vergt dat ik vaste handelingen, die bij elkaar behooren, door alle vijf de akten dooreenwerke, en dan eerst andere ter hulpe roepe.’ Wij hebben dus twee handelingen: 1) De Woudsteden en Habsburg (Gessler); 2) Tell en Gessler. Zij loopen naast elkaar, en knopen zich onderwege: Tell's vijand is de vijand van 't Vaderland, wijl hij zijne persoonlijke wraak koelt, wreekt hij ook het vertrapte Vaderland en werkt het plan uit der eedgenooten.

In het begin scheen het den dichter dat de stof de dramatische behandeling wederstreefde: de plaats - het Vierwoudstedenmeer, het center, en de tijd - volgens Tschudi was 't van 1306 tot 1308 - dienden bepaald te worden, en wel stellig, en daardoor kreeg het stuk een aanzien van een ‘Staatsaktion’, en kon Schiller zich heel verdacht maken, lijk weleer Vondel met menig zijner stukken. De handeling heeft tevens een episch karakter. Maar de gedachte, op de breede basis, van een geheel volksleven een drama op te bouwen, een echt volkstuk te leveren, wekte Schiller's moed op: ‘Dit werk, wakkerde hij zich zelven aan, zal een machtig iets worden en Duitschland's tooneelen hervormen.’

Schiller zond het stuk akt voor akt aan zijn vriend Goethe. Ook Iffland, die in het werk innig belang stelde en het van 't begin

[p. 352]

af voor Berlijn hebben wilde, mocht het bij gedeelten lezen. Den 4^den Januari 1804 schreef hij: ‘Ik heb gelezen, verslonden, de knieën gebogen, en mijn hart, mijne tranen, mijn jagend bloed heeft uwen geest, uw hart met vervoering gehuldigd. O spoedig, spoedig, spoedig meer!... Bladen, stukken, al wat gij geven kunt! Ik reik uw genie hand en hart! Welk werk! welk gevoel, kracht, bloed en almacht! God behoede U! Amen!

_* * _*

Den 18^den Februari 1804 was ‘Tell’ geëindigd. Het werd voor de eerste maal opgevoerd in Weimar, den 17^den Maart, met overgrooten bijval. Iffland deed het dan in Berlijn aan 't Hof vertoonen, den 4^den Juli; dit ging niet zonder moeilijkheden, daar, gelijk wij reeds zegden, ‘Tell’ in een politiek kleedje stak, en men vreesde een naburigen Staat te kwetsen. Andere schouwburgen voerden het insgelijks op: overal verwekte het vervoering!

In den herfst 1804 werd het gedrukt bij Cotta, te Stuttgart. Hoewel getrokken op 7,000 exemplaren, moest het volgende jaar eene nieuwe uitgave verschijnen!

Wij willen niet ontkennen dat de kritiek achterwege bleef om het stuk af te keuren; vooral de tooneelen I, 4 en III, 2 werden hevig gehekeld. Daarentegen schreef Garlieb Merkel een waren lofzang over ‘Tell’ in ‘Freimüthingen’: ‘Mijns dunkens, is dees schouwspel het grootste kunstwerk, dat Schiller geschapen heeft; het is iets grootsch, edels: 't is al wat men er kan van getuigen!’

Het is stellig dat ‘Willem Tell’ verre boven al Schiller's andere produkten staat. Het is het volmaakste historisch schouwspel dat een volk ooit bezeten heeft. Het is dan ook 's dichters meest-bekend werk; het drong het diepst tot het volk door. Doch, niet alleen de Duitschers danken Schiller om zulk een gewrocht; niet alleen de Zwitsers vereeren het als hunne schriftuur, maar bij alle vreemde natie's is ‘Tell’ populair als geen ander dichtwerk is. En die populariteit is licht om verklaren: het stuk, gesteund op

[p. 353]

eene eerbiedwaarde volkssage, voert ons in eenvoudige, idylische toestanden, onder een volk dat gerust in de armen der natuur zijn onschuldig leven leeft, in de frissche Alpenlucht; dat braaf volk werd verdrukt door bloeddorstige tirannen, welke de persoonlijke vrijheid, de heiligste familie - en vaderlandsbanden minachtten, beleedigden en onder de voeten traden. Wat hier gebeurd is, begrijpt iedereen, en iedereen prijst het, die het hart op de rechte plaats draagt. Schiller zegt het zelf ergens in eene opdracht:

‘...wenn ein Volk, das fromm die Herden weidet,
Sich selbst genug, nicht fremden Guts begehrt,
Den Zwang abwirft, den es unwürdig leidet,
Doch selbst im Zorn die Menschlichkeit noch ehrt,
Im Glücke selbst, im Siege sich bescheidet,
Das ist unsterblich und des Liedes wert.’

Ja, de vrijheid is de hoofdgedachte van ‘Tell’, het laatste drama dat de dichter mocht voleinden; de vrijheid straalt reeds door in zijn eerste werk ‘Räuber’ en is 't lievelingsthema van Schiller's poëzie. ‘Tell’! 't is Schiller's zwanenzang, een hymnus aan de vrijheid, aan de ware en oprechte vrijheid, die bloeit op den bodem der edele zeden en die ware menschlijkheid uitbot en voortbrengt.

Tell is de hoofdheid, de nevenheld is het Zwitsersche volk. Op den Rütli wordt de dure eed gezworen: deze alleen is de redding, niet Wilhelm's pijl, noch zijne weigering den hoed des landvoogds te groeten. De vrijheidsliefde schuift de legende op den achtergrond. Doch aan Tell is stellig de hoofdverdienste der bevrijding toe te kennen. Ook Goethe's plan van het ‘Tell-epos’ maakt van de eedgenooten op den Rütli de ware bevrijders van Zwitserland. Zijn Tell komt overigens met dien van Schiller overeen. Tell doet zijn persoonlijk zaakje met Gessler af, zaakje dat echter groote gevolgen heeft voor heel het land.

Ook de sage, die in ieders mond leeft, wijt de bevrijding aan Tell.

[p. 354]

Reeds dit was genoeg overtuigend voor den dichter om er zijn schouwspel naar te schikken. Hier komen nogmaals andere grondstoffen bij: De bijzonderste is dat Tell den gevaarlijksten, geduchtsten vijand der Zwitsers, waar de eedgenooten van den Rütli geenen weg mee wisten, uit den weg ruimde. Hij gaf het teeken tot den opstand. Het Rütlitooneel, een der treffendste uit het stuk, is bijna gansch Schillers eigen vinding, wijl andere, lijk het schot naar den appel, heel en gansch uit Tschudi komen. Er treden een groote menigte spelers op; van allen gewaagt de overlevering niet, maar deze die zij ook noemt moeten meestendeels door verschillende werking, verschillende karakters hebben. Daarin is Schiller nooit overtroffen!

Een onmetelijke vloed poëzie overstroomt dat gansche werk. Die zuiverheid van taal is eene goede verzekering voor den inhoud. Het karakter dezer taal spreekt den aard des werks zelve tegen: eenvoud. De aloude Zwitsersche uitdrukkingen, meest Tschudi ontleend, weeft Schiller behendig, meesterlijk door zijne eigene taal. Vele dezer zijn bij het Duitsche volk zoo populair geworden dat zij nu als spreekwoorden gebruikt worden.

Nu, waarom is ‘Wilhelm Tell’ zoo gemeen in de vreemde landen? Wel, iedere natie heeft allicht den druk en het juk eens overweldigers gedragen. Het leed en zuchtte, als Zwitserland onder de knellende hand van 't Huis van Habsburg, - en heeft het weer eens zijne vrijheid herwonnen, dan dankt het dit slechts den verlosser, die opstond tot verdediging zijner rechten, - zijn Wilhelm Tell!

En wij ook, Vlamingen, dienen dat meesterwerk te kennen. Want, onwetens, zonder twijfel, heeft Schiller een toestand geschetst, die de onze was in 1302. En in zijn ‘Wilhelm Tell’ mogen wij onze helden: Breydel en de Coninck, begroeten!