Germania. Jaargang 6

[p. 401]

Steenkolen in Vlaanderen
Door Frans De Potter (Gent)⁽¹⁾

Den 1ⁿ Januari van het jaar 1903, bij de plechtige ontvangst der Belgische Staatskorpsen ten paleize van Brussel, deed Z.M. de Koning eene gelukkige toespeling op de kort te voren gedane ontdekking van steenkolen in de provincie Limburg. ‘België (zegde Z.M.) heeft bewonderenswaardige natuurlijke hulpmiddelen. Men heeft onlangs eenen schat ontdekt: koollagen in de Kempen. Ik wensch dat die schat zoo spoedig mogelijk mocht benuttigd worden.’ De oprechte wenschen van den Koning, die, gelijk eenieder weet, niet ophoudt een goed deel zijner fortuin te besteden tot de ontwikkeling van den voorspoed en de grootheid des lands, zullen eerlang vervuld zijn.

Maar bezit ons vaderland geene andere rijkdommen dan degene, besloten in den ondergrond der Waalsche gewesten en van Limburg? Kan Vlaanderen enkel maar de vruchten leveren, wassende op de bovenlaag van zijnen klei- of zandachtigen bodem, bebouwd op eene wijze boven allen lof, door een bij uitstek vernuftig en werkzaam volk? Wij willen deze vraag zoo kortbondig mogelijk beantwoorden.

Onze aardkundigen hebben nooit het bestaan van steenkoollagen in Vlaanderen vermoed. Noch André Dumont, samensteller eener goede geologische kaart van België, noch Van der Maelen, Jourdain en Van Stalle, in hun Dictionnaire géographique, de verschillende lagen opsommende, waar de grond in Vlaanderen uit bestaat: klei van verschillende kleur, zand, turf, ijzeroxide, graniet, potaarde, humus, enz., reppen van steenkolen.

Men sprak er evenwel van in de xviii^e eeuw.

(1) Uit de Vlaamsche Kunstbode.

[p. 402]

Een achtbaar handelaar der stad Gent, met name Ch. de Brauwer, en eenige vrienden, de zekerheid bekomen hebbende dat er in Vlaanderen kolenlagen te vinden waren, vroegen in 1753 aan de Regeering een octrooi ‘pour traire des houilles de charbons de terre.’ Men opende een onderzoek, en de Raad van Finantiën, te Brussel, niet lichtzinnig te werk willende gaan, vroeg het advies van de kastelnijen en steden van Vlaanderen over bedoeld verzoekschrift. Wij willen hier het antwoord van enkele der geraadpleegde korpsen mededeelen:

Resolutieboek van den Lande van Aelst
(Staatsarchief te Gent, n^o 94, f^o 39.)
Actum in 't collegie den 10ⁿ Meert 1754.
Ontfangen missive van de gedeputeerde van de geestelyke en de leden, met copie representatie gedaen by Charles de Brauwer tot Ghent, ten eynde van te becomen octroi om binnen dese provintie te mogen trecken holicolen ende daer toe te mogen occuperen merkelyk terrain, vraegende daer ontrent ons advis, alvooren het welke te verleenen, is geschreven aen de casselryen van Audenaerde, Cortrijk, Audenburghsche, Waes ende Dendermonde om daerontrent te weten wat sy op dese voorstel van intentie waren te doen.

Zelfde Register, f^o 43.
Actum in 't collegie den 17ⁿ Meert 1774.
Ontfangen missive van de collegien van den Audenburg ende Dendermonde, meldende dat sy jegens de representatie van Charles de Brauwer, onder den actum van den 10ⁿ deser vermelt, negativelyk hadden gescribeert om de reden, by de selve brieven vervat, die hangen aan de loopende liasse.

De hier bedoelde stuks hebben wij niet teruggevonden.

Ook de Hoogpointers en Schepenen der Kastelnij van Kortrijk gaven den 21ⁿ Maart 1754 een ontkennend antwoord, op grond ‘que le prix du bois diminuerait trop’. Men dient te weten dat te dien tijde nog een aanzienlijk deel van Vlaanderen, beboscht was, en schier al de groote heeren dergelijke eigendommen bezaten.

[p. 403]

Door de Kastelnijheeren van Oudenaarde was den 19ⁿ Maart geantwoord dat het verzoek tot uitbating der kolenstreek behoorde te worden toegestaan, op voorwaarde dat de eigenaar der gronden, daartoe te benuttigen, vergoed, en de belasting op die gronden door de ontginners betaald zouden worden.

Lezenswaardig is het advies, gegeven door het Kastelnijbestuur des Ouden-Burchts (hoofdplaats Gent) aan de Gedeputeerden der Geestelijkheid en Leden der provincie; daarom deelen wij het mede in extenso:

Seer Eerweerde Edele ende voorzienighe Heeren,
‘In antwoorde op den gonnen, die UE. seer Eerw. ende edele ons hebben toe gesonden den sesden deser met de copie autentique van de requeste, daerby gevought, aen syne conincklycke hoogheyt, ghepresenteert by Charles de Brauwer, tenderende tot een octroy exclusif tot het trecken van d'houille colen op de conditien daerby breeder vermelt;
Wij hebben d'eere van te segghen dat wy oordeelen dat het selve versoeck is contrarie aen de alghemeyne rechten, die pretieuse ruste ende liberteyt met de welcke iederen besonderen persoon binnen dese provintie gerecht is seyne possessien ende proprieteyten te houden, ende by ghevolghe strydigh aen den dienst van de Majesteyt ende van het gemeene beste, die absolutelyck moeten prevaleren aen alle consideratien, die den suppliant is overgevende.
Het is volghens het natuurlyck recht, het gonne der volckeren ende van alle ghepoliceerde natien, quod unnus quisque rerum suarum sit liber moderator et arbiter in soo verre daervan nietvan en gebruyckt tot eene directe destructie van het ghemeene welvaeren.
Als oock quod meum est sine facto meo a me auferri non potest, ende menighvuldige andere fondamentele beginselen op de welcke ghebauwt is de securiteyt van ieders proprieteyt.
De handhaudinge ende defentie van welcke fondamentele constitutien van den Staet haere Majesteyt ende haere glorieuse voorsaeten in de respective solemnele acten van inauguratie hebben besworen.
Het is de ongheregeleerde aviditeyt van de winste alleene,

[p. 404]

die aen den suppliant, by ter syden stellinghe van soo decisive gront-regulen van equiteyt, de publique ruste proponeert te stooren onder den imposerenden dekmantel van eene specië van apparentie van de publique utiliteyt.
Hy seght absolutelyck noodigh te hebben te ondersoecken ten plaetsen alwaer hy meynt eenige houille-colen verborghen te wesen.
Waer door iedereen saude moeten lyden in syne proprieteyt, alsoock door het maecken van de weghen, noodigh tot den transport van de colen, ende hy effereert daertoe d'indemniteyt van de proprietarissen volgens estimatie van experten.
De utiliteyt, die hy voorgheeft, saude bestaan dat door het wercken in de houille-colen een groot getal van wercklieden saude subsisteren.
Ten tweede dat daer door in weerde sauden augmenteren de naebuerighe bosschen, door de groote quantiteyt van haut, die men noodigh heeft tot de constructie van de putten ende andere wercken, dienstigh tot het trecken van de colen.
Dat daer door de selve colen beteren coop sauden gelevert worden als de gonne van vremde landen, niet alleenlyck in het inwendigh van de provintien onder de dominatie van haere keyserlycke ende conincklycke Majesteyt, maer oock dat den entrepreneur saude connen furnieren aen de provintie van Hollant ende also van vreemde landen alhier het gelt saude doen commen.
Wat aengaet synen offer van indemniteyt, volgens estimatie van experten, het is seker dat dies niet teghenstaende niemant ghehauden en is van te abandoneren, jegens synen danck, syne proprieteyt, noghte moet ghedulden dat daerin schaede ofte veranderinge worde ghedaen.
Boven dat buyten twyfel het selve natuerelyck gheschapen saude syn vele disputen te susciteren ende processen te veroorsaecken.
Ende wat angaet het subsisteren van het werckvolk, het is seker dat van den anderen cant het selve werckvolck saude lyden doorde destructie van de bosschen ende het verminderen van den landtsbauw.
Den suppliant allegieert te vergeefs dat de weerde der naeburighe bosschen daer mede saude vermeerderen door de groote quantiteyt van haut, die men noodigh heeft tot de constructie

[p. 405]

van de putten ende andere wercken, dienstigh tot het trecken van de colen.
Men moet maer de saecke in het grof overweghen om aenstonds overtuyght te syn dat dit gheadvanceerde eenighlyck is ghespeculeert omme stof in d'ooghen te werpen aen de gonne, in de bosschen geinteresseert, ende proffiterende van het debiet van het hout.
Men wilt wel convenieren dat misschien eene goede quantiteyt haut noodigh is tot het construeren van de putten ofte andere wercken. Maer boven dat dit niet verghelyckelyck en is met de schaede, aen het debiet van het haut, door het meerder ghebruyck van de colen, soo is het oock evident dat dit maer en saude bestaen in eenighen tydt ende geen ghevolgh en is hebbende.
Soodanighlyck dat daervan anders niet te verwachten en soude syn als den onderganck van de bosschen, die ten uytersten hooghe in dese provintie belast syn, hunne lasten niet en sauden connen opbrenghen ende de Majesteyt daer door in haere subsidien saude te cort commen.
Soo dat het te wensche waere datter selfs middel wierd gevonden om het gebruyck der vremde colen te verminderen, tsy door meerder dierte ofte andersints, t' gonne van selfs saude moeten uytwercken dat het haut van een meerder debiet saude syn ende de bosschen van meerdere weerde sauden wesen.
Men is binnen dese provintie als nu op het haut geëtablisseert; ieder een heeft syne mesures ende intresten naer advenante gheconsidereert ende ghereguleert.
Ende oversulcx en can soo eene nieuwigheyt niet geconsidereert worden als voor een totael bouleversement van soo eene regulative, waer door de bosschen in lasten sauden moeten vermindert worden ende den auden transport verandert.
Boven dat, als wanneer eenighe houille-colen in het een ofte het ander terryn sauden wesen, het natuerelyck is dat den proprietaris daer van ter exclusie van alle andere het proffyt geniete.
Sulcx dat wy vastelyck betrauwen dat UE., seer Eerweerde ende Edele, ghedient sullen syn aen de Majesteyt negativelyck te rescriberen.
Te meer dat wy niet en twyffelen dat UE., seer Eerweerde ende Edele, ontwyffelyck nogh indagtigh syn dat dierghelyck

[p. 406]

versoeck ten jaere 1760 nogh ghedaen synde, het selve met alle voisen is afgewesen.
Hebben d'eere van te syn, met veel respect’, enz.
(Resolutieboek van den Ouden-Burcht, 1754, blz. 119. Staatsarchief te Gent.)

Het ligt niet op onzen weg, de al of niet gegrondheid van de beweegredenen. in het midden gebracht door de Bestuurders van het Oudenburchtsche, te doen uitschijnen: ons eenig doel is, het historiek te geven van de pogingen, in de XVIII^e eeuw aangewend om, volgens de meening der octrooiverzoekers, eene nieuwe bron van voorspoed in Vlaanderen te openen.

Geheel anders luidde weer het advies der Leden van het Hoofdcollege des Lands van Waas; daarin wordt o.a. gezegd:

‘Que les avantages que l'Etat et le publicq retireront de la découverte, consistant en ce que l'on occuperoit utilement un grand nombre de personnes, qui par la récompense de leur travail trouveront une subsistance assurée, que cette traite feroit valoir les bois circonvoisins qui se vendroient à plus haut prix que ci-devant, à cause de la prodigieuse quantité de bois, dont on a besoin pour construire les fosses et autres ouvrages souterrains.’

De vergunning, door Ch. de Brauwer en C^ie aangevraagd, werd niet gegeven.

Merken wij hier in 't voorbijgaan op, dat de vijf jaren te voren gedane vraag tot het bekomen van een octrooi tot kolenontginning onderteekend was door zekeren Sourdeau, maar dat, gelijk hiervoren is gezegd, al de kastelnijbesturen van Vlaanderen, zonder onderscheid, een ongunstig advies hadden ingezonden.

Na tien jaren nieuwe opsporingen herbegon de Compagnie hare pogingen, aangemoedigd door een goed getal dorpsheeren, alsook door den prelaat der abdij van Eename, Ch. de Colins. Ditmaal waaide de wind gunstiger: vele lieden, die aanvankelijk

[p. 407]

bepaald zich hadden verzet tegen elke uitbating der kolenmijnen in Vlaanderen, waren nu van zienswijze veranderd.

De bestuurders der kastelnij van den Ouden-Burcht drukten de meening uit ‘dat het gouvernement soude connen ghedient syn aen den geseyden Charles de Brauwer te verleenen een octroy exclusif tot het trecken der gevraegde houillekolen binnen dese provincie, eenighlyk voor den tydt van thien jaren, dit wel sonderlinge op de modificatien alhier mondelinghe opgehaelt ende by rescriptie geauthoriseert worden de heeren pensionnaris Van Ypersele ende greffier Vispoel.’ (Resolutieboeck van den Audenburgh van Ghendt, 1764, n^o 341, 267. - Staatsarchief te Gent.)

De schepenen der stad Gent trachtten in hun antwoord de redenen te wederleggen, welke tien jaren te voren voldoende waren geacht om het verzoek van de Brauwer te doen verwerpen.

‘Wordende verthoont dat de opghenomen vreese van verminderinge van den prys van het haut ongegront was, aenghesien den selven prys altyt seer hooghe is ghebleven, nietjegenstaende het meerder ghebruyck als voordesen der houille-colen; dat oock die reden niet wederhauden en hebben de Staten van Brabant van te versoucken ghelyck octroy, t'welcke sy becommen hebben, ende dat oversulcx jn desen niet anders te considereren en saude doen als het welvaeren ende de utiliteyt, die daer uyt voor het vaederlant saude resulteren, tot vaststellinghe van welcken by de voors. memorie menighvuldige redenen worden gheadvanceert, als te weten de noodtsaeckelykheyt van houille-colen jn groote quantiteyt te moeten gebruycken; de jmmense somme van pennynghen daer aen dependerende; de opghecommen difficulteyten ende onlangs geaugmenteerde rechten op de houille-colen tot Condé, boven meer andere redenen respectivelyck streckende tot betoogh soo van de avantagie general voor de provintie als voor de jnsetenen van diere in het particulier, mitsgaders dat daer uyt geene jnconvenienten, schaede ofte prejuditie voor wie het saude wesen, te beduchten en is.
Wiert geresolveert, ghelyck geresolveert wort midts desen, aen de vergaederinge te kennen te geven (jn abstracto) wat de

[p. 408]

reden magh gheweest syn dat jnden jaere 1753 de requeste aen de Maj^t ghepresenteert sonder effect ende uytwerkynge is ghebleven, dat wy nopende de saecke voor handen ende het te solliciteren octroy tot het trecken van houille-colen binnen de provintie van Vlaenderen niet anders en connen envisageren als eene merckelycke ende manifeste avantagie voor de selve provintie ende haere jnwoonders, voor soo veele men by dien middel behauden sal de pennyghen, die buyten den Lande verteirt worden, sonder dat wy connen bedyncken dat het voorgenomen etablissement aen jemant schaedelyck wesen can, sulcker wys datter niet anders te ondersoecken nochte te concipieren en doet, als den voet ende den middel op den welcken het octroy moet vervolght worden, ende te nemen de noodige precautien op dat het selve octroy, verleent synde, buyten syne executie niet en saude vallen, daertoe onder andere jn de aendacht nemende dat het exclusif recht, t' gonne ontwyffelyck sal moeten geaccordeert worden, eerst gevinculeert moet worden met het expres last van nopende het terrain 't gonne tot het trecken van houille-colen noodig, met de proprietaris van diere de gré à gré over een te moeten commen, ende voorts bepaelt ende gerestringeert sy tot den tyt van thien jaeren, ende dat ten surpluse de gonne, het selve octroy becommende, gehauden ende verplicht sullen syn hunne uytvindinghe ende wercken ter executie te brynghen binnen den tyt van een, uytterlyck twee jaer naer dien sy het selve octroy sullen becommen hebben.’⁽¹⁾

Bij brieven van 22 Juni 1765 deed de Regeering eindelijk aan de Compagnie de voorwaarden kennen mits welke de kolenontginning kon worden vergund; deze voorwaarden werden door Ch. de Brauwer en medebelanghebbenden aanvaard, en de vergunningsbrieven, bekleed met het zegel der keizerin Maria-Theresia, werden hun den 26ⁿ Februari 1766 toegezonden. Volgens dit document had Ch. de Brauwer ‘la faculté de faire chercher pendant le terme de dix ans consécutifs, à l'exclusion de tous autres, les houilles et charbons de terre dans le territoire de Ninove, Levergem (Leeuwergem), Gavere, Artene (sic), Audenarde, Bracle, Overboelaer, Viane, Windeke et

(1) Resolutien der Schepenen van de Keure Reg^r, 1760-1765, blz. 164-166.

[p. 409]

endroits intermédiaires, de même que dans l'intérieur de tous ces endroits, et d'exploiter les veines qu'il y découvrira pendant ces dix ans...’

Charles de Brauwer et C^ie moesten de opzoekingen en uitmijning beginnen vóor het einde van den herfst 1766, en die zonder onderbreking voortzetten; zij moesten de eigenaars der gronden, op welke zij zouden werken, de 40^e mand van elke ader, leveren; bovendien zouden betalen ‘le double des dommages qu'ils causeront dans les fonds, dans lesquels ils feront leurs recherches et exécutions, ou dont ils auront besoin pour placer les terres et denrées qu'ils extrairont, ou pour y faire les routes d'accès convenables.... Ils devront paier à la Recette générale des domaines d'Oost-Flandres une reconnaissance annuelle de dix livres du prix de 40 gros, monnaye de Flandre du livre...’

Een der eerste en aanzienlijkste voorstanders van het ontwerp was graaf Emmanuël-Ignaas d'Hane de Steenhuize, heer van Nieuwland, Eekhove, Paridaan, Duffel, Doorne, en, door zijne echtgenoote, heer van Leeuwergem en Elene. Een zijner vrienden, in aanzien bij het hof, te Brussel, zond hem, onder dagteekening van 15 Mei 1768, den hierachter volgenden brief, waarvan wij de spelling eerbiedigen:

Monsieur,
‘Conformément à la promesse que je vous ai faite, j'ay l'honneur de vous envoyer copie de l'octroi de Brouwer; vous y observerés que des recherches sont bornées à un district comme j'ay eu l'honneur de vous dire, et que ce district est absolument sur la Flandre; vous observerés de plus que nous avons eu la précaution avant d'accorder cet octroy, de faire émaner un placcard pour pressentir les dispositions des flamands sur la reconnaissance que nous nous proposions de fixer, précautions que nous avons jugées d'autant plus nécessaires que jamais pareille extraction ne s'était présentée sur le territoire de la Flandre. J'ay fait traduire ce placcard pour votre plus grand information; cette précaution nous aurait été inutile, si Brouwer

[p. 410]

avait demandé de pouvoir faire des recherches en Haynaut, où le tentième de cette extraction est reglé par chartres et dont vous pouvez vous prévaloir si votre terre de Steenhuys ressortit au conseil d'Haynau.
J.C. Du Buisson.)’

Het ontwerp bleef zonder gevolg. Ontbrak het geld? vreesde men 't mislukken van de onderneming? onwil van de eigenaars der te huren of te koopen gronden? ontstond er een geschil, op het laatste uur, tusschen Ch. de Brauwer en zijne geassocieërden? Wij weten 't niet: de familiepapieren van den voornaamsten belanghebbende zouden ongetwijfeld ons hieromtrent voldoende kunnen inlichten. Wat wij weten is, dat de voorbereidende werkingen, de boringen, aangevangen werden in de bosschen der abdij van Eename; dat ze voortgezet werden tot het jaar 1768, en, na eene aanzienlijke uitgave, gestaakt. Ook weten wij dat andere opzoekingen werden gedaan, op last namelijk van graaf d'Hane, heer van Elene en Leeuwergem, en namelijk door de genaamden Fecher en Emmanuël Bastin ‘tourneur de baguettes’. Ziehier een extract uit het verslag (11 blz. kl. folio) door beide laatstgenoemden aan graaf d'Hane ter hand gesteld:

‘Nous avons trouvé les veines sulvantes.

Allant d'Audenarde à Gavre, au midi d'Eyne.	9 veines
De là à Huerne	4 veines
De là à Seinghem	5 veines
Sur la plaine de Gavre.	5 veines
En revenant de Gavre à Audenarde, sur la plaine de Gavre	5 veines
A Dikelvenne dans un petit bois, et au midy de la maison Thienpont.	2 veines
A Welden, près d'un cabaret, sur le grand chemin.	3 veines
Au nord d'une petite chapelle, 1 veine et deux autres au midy, assez éloignées l'un de l'autre.	3 veines
Au nord du Calvaire d'Eename	2 veines

[p. 411]

Allant de tous les Saints (Allerheiligen-Zwalm) à Sotteghem, nous avons trouvé	1 veine
Au midy et près de l'église de Maria-Laetem, et une autre au nord dessous la plus prochaine maison deladite église	2 veines
A l'occident d'une chapelle de Velzech et dans la campagne y joignante il se trouve un petit arbre sur ce sentier pour aller à Maria-Laetem, vers quel endroit, et à 100 pas dudit arbre, il se trouve 4 veines et au midy d'icelle une autre.	2 veines
Allant du bord méridional de Sotteghem à Steenhuse, par le sentier, il se trouve au bord de la campagne et près des hayes de Sotteghem un Calvaire, et au nord d'iceluy 2 veines, pas loin l'une de l'autre.’

Het verslag stelt vervolgens de aanwezigheid vast van steenkolen aderen te Steenhuize, Aalst, Okegem, Oudenhove, Op-Brakel, Ninove, Op-Hasselt, St-Antelins, enz. La ‘baguette divinatoire’ wees de plaatsen aan waar kolen zouden te vinden zijn, en men deed de boringen tot verschillende diepten, door lagen van zand, klei, humus enz.

Zeggen wij, om te eindigen, dat na Ch. de Brauwer een ander persoon, wiens naam niet genoemd wordt, een octrooi vroeg om kolenaders op te sporen en de exploitatie van kolenmijnen te bekomen in West-Vlaanderen, tusschen de Schelde en de Lei, te Harelbeke en daar omtrent. Gelijk voor de vorenbedoelde compagnie was gedaan, stelde de Regeering zekere voorwaarden, ten einde het recht en de belangen van de eigenaars der te benuttigen gronden te vrijwaren. De ordonnantie der Keizerin draagt de dagteekening van 14 Januari 1771; zij werd in het consistorie van den Raad van Vlaanderen afrekondigd den 1ⁿ Februari daaropvolgende;

‘Alsoo eenen persoon sig aenbiedt om te soecken ende uyt te trecken op zynen cost ende peryckel de houilleaders, die souden connen gevonden worden binnen de rechtsgebieden der stede

[p. 412]

van Haerelbeke op de Leye ende Avelghem op de Schelde, met de voordere aangelegen prochien ende inclavementen tusschen deselve Schelde ende Leye, tot de leste prochien inclus, die de limiten ofte scheydinge maecken tusschen Vlaenderen, het Doornyksche ende Vrankryk, alwaer men tot hiertoe emmers met geen succes, dergelycke wercken nog niet ondernomen en hadde; offerende desen persoon sulkx aen te nemen in gevalle het Ons ereliefde dies-wegens te verleenen een octrooi exclusif...’

Inziende ‘de onsekerheyt van den goeden uitval...’ schreet de Regeering verscheidene maatregelen voor om ieders belang te regelen en te waarborgen, vóor het verleenen van een octrooi.⁽¹⁾

Weeral bleef het ontwerp zonder gevolg.

De grond, dien de Vlamingen betreden, verbergt naar alle waarschijnlijkheid eenen grooten schat, gelijk die van de provinciën Henegouw, Luik en Limburg. Ongetwijfeld zou de exploitatie van kolenmijnen er de waarde der landen aanzienlijk doen klimmen en bezigheid en brood verschaffen aan tienduizenden Vlamingen, die thans, bij gebrek aan arbeid in hun geboortedorp, verplicht zijn zich te vestigen in het Walenland of in Frankrijk, bij een volk welks taal zij niet verstaan, welks zeden en gewoonten niet de hunne zijn en best de hunne niet moeten worden.

Zou het niet betamen dat door de Regeering een ernstig onderzoek wierde gedaan omtrent de waarde der kolenaders in Vlaanderen, ten einde het ontstaan te vergemakkelijken van ontginningsgenootschappen?

(1) Het stuk is gedrukt te Oudenaarde bij P.J. Vereecken.