Germania. Jaargang 2

Geschiedenis der Huisvrouw in Vlaanderen.
De strijd om 't dagelijksch brood.

Zola heeft in een epos van vleesch en visch, in eene symfonie van kazen en groenten den buik van Parijs bezongen. Laat ons met behulp der stadsrekeningen van Brugge beproeven te zien wat de buik eener middeleeuwsche stad zooal verslindt.

Het Brood. Geef ons heden ons dagelijksch brood. Die bede werd voorzeker meer dan eens met tranen en zuchten door onze voorouders geslaakt, want meer dan eens teisterde de hongersnood verscheidene malen in een eeuw onze gewesten. En zelfs wanneer de oogst goed gelukt, is de opbrengst van 't graanveld niet voldoende om 't volk te voeden. Uit vreemde landen brengen de schepen en de vrachtwagens ons het kostbaar levensvoedsel waarvoor de Vlaming dan zijn weefsels ruilt. Wordt die toevoer belemmerd, dan grijpt het spook van den honger den armen man bij de keel. - In gewonen tijd is roggebrood, haver- en boekweitbrood het voedsel van het volk. Het wittebrood komt in de steden eerst in de xviii^de eeuw op. Zekere uitdrukkingen, nu nog in de taal voortlevende, slaan op dien toestand. Wittebroodsweken

[p. 650]

zijn de eerste weken van hoogst liefdegeluk, ‘zoo goed als wittebrood’ is nu nog eene lofrede.

Het Vleesch. Vleesch was in de middeleeuwen, dank aan den lagen prijs van 't vee, een hoofdbestanddeel van de voeding van 't volk. Het is, wel is waar, minder goed en voedzaam dan nu. De beesten van voorheen kunnen de vergelijking bij de vette dieren van heden niet doorstaan. Immers de landbouwer kende de kunst nog niet vette weiden te maken en overigens moest de gemeenweide aan alle beesten van 't dorp het gansche jaar door toegankelijk, noodzakelijk geen krachtig voedsel genoeg opleveren. Een os van duizend kilos is eene zeldzaamheid, een vorstelijk geschenk dat de stad Mechelen Keizer Karel aanbiedt. Men zegt (!) dat er in Friesland ossen zijn die twee duizend pond wegen.

De Wijn. De wijn was de volksdrank der middeleeuwen. Wijngaarden bloeien in de omstreken van Gent, Leuven, Diest, Sichem, Luik, Hoei, Doornik. De inheemsche wijn was wel is waar niet zeer aangenaam van smaak doch sommige kloosters b.v. te Doornik kenden 't geheim hem een ‘bouquet’ te geven en de wijnverkoopers der stad protesteerden meer dan eens tegen de onrechtmatige mededinging der paters, die dezen lekkeren wijn in 't geheim verkochten. Wijnen werden ingevoerd van de vroegste eeuwen af uit Duitschland en Frankrijk, later uit Spanje, Italie en 't eiland Creta. De dronkaard in ‘'t stichtelijck ende vermakelijck proces’ (1558) beschrijft ons een wijnkelder der xvi^de eeuw, Daar liggen Rijnsche wijnen: Debach, Manebach, Steegh, Dreckhuizen, Mentz, Bacherach, Wilsnach, Hoghemer, Neckerwijn, Lobemer, Klingheberger, Wittenbergher, Elsater, Wormskauwer, Bronsaert, ‘die in den zomer te sterk zijn’ Broenenbergher, Trabener, Celtenicher, Overmoeseler, Onderrhijnder, rooden Bleeckaert, Triersche ende Moeselwijnen ‘die niet zoo sterk zijn.’ Onze Bacchusdienaar versmaadt de ‘hierlandtsche slechte Lantwijnen’ en verkiest de ‘stomachaele’ Fransche wijnen, waarvan sommige den Rijnschen

[p. 651]

wijn beschamen: Vin de Barre, de Paris, d'Orleans, d'Auxerre, de Beaulne, d'Argenteuil, d'Averniacq, de Montaigne, de Graves, de Madame d'Avené, de Bourgogne, de Huy, Gaillardons, oeil de Pertris, den ‘treffelijcken’ vin d'Ay, vin de Bourdeaux, vin Muscaet, vin de Tours, de Court, de Bemme, d'Anjou, de Nantes, Rochelle, d'Isle de Saint-Jean, de Prinac, Coutauwen, Tounanen, Conjacken, ende lecker Haentjens-Wijnen. (?) Hij verkiest den nieuwen wijn boven den ouden. Met vastenavond worden getapt: vin d'Amboise, de Frontejacq, Malveseyen, en ook Italiaansche en Grieksche wijnen, welke echter nog weinig bekend zijn. De Spanjaards zijn niet wel gezien, maar hunne wijnen wel: Canarywijn,

Pedro Ximenes, vin d'Aloco, vin Tinto, Lachryma Cristi, vin de Candia, vin secco de Cerese, de Malaga, vin de Basseroba, vin de Rabidavia, de Alcantara. - Gekruide wijnen zijn nog altijd zeer gezocht, zooals: galantwijn, d.i. wijn met gezoden galantwortels, ‘genagelte’ wijn of wijn op kruidnagels getrokken, gesuikerde wijn ‘die van eene kanne in dandere gegoten wordt en gebrandt’ (1557).

Het Bier. Bierbrouwerijen bloeiden in Vlaanderen reeds in de x^de eeuw. De Germaansche huisvrouw brouwde zelf haar bier en de Friezinnen het hunne nog in de voorlaatste eeuw in den gemeentelijken brouwketel. De heer van het dorp verplichtte soms zijne onderhoorigen hun bier in de banaalbrouwerij te laten brouwen. Doch in de middeleeuwen verrijzen te allen kante in de steden bierbrouwerijen. Uitheemsche bieren worden ingevoerd, vooral Duitsch en Friesch bier. Onze kennis van straks, de Brusselsche Bacchus- en Gambrinusvereerder laat zich, bij eene goede pijp tabak ‘die hedendaeghs (1557) alhier te lande gebruyckt wordt’ de inheemsche bieren wel smaken: Antwerpsch, Mechelsch, Bredaasch, het welvoedend Diestersch bier, het ‘afdrijvend’ Leuvenschbier, de uitheemsche: het verkoelende Lubsbier (Lubeck), Bruynswijcker, Mom, Engelsbier, Alsem- en Kriekenbier en het lekker en ‘delicaet’ Koekelbergsbier worden ook door hem eene eervolle melding waardig gekeurd.

[p. 652]

De Visch. Het Brugsch stadsarchief van 1302 noemt de meeste soorten visch die wij nu kennen: zalmen, pladijzen, ‘merlue’ schelvisch, rog, zeehazen, ‘makerelle’ ‘crevetsen’ sture (steur) musselen of mosselen, stokvisch. ‘Lampereelen’ worden hooggeschat en de vorsten tot geschenk aangeboden.

Het Gevogelte. In 1299 wordt de bisschop van Winchester bij zijn bezoek te Brugge vereerd met ‘roerdompen’ en Kraanvogels (!) Hoenderen, jonge duiven, ‘ingelsche duven’ fezanten, ‘noordesche’ Kapuinen, sneppen, ‘ende pluvieren’ worden ten markt gebracht.

Melk, boter, kaas en eieren verschijnen er. Brie en Engeland leveren ons hunnen kaas. De geringe man moet zich in plaats van boter met ‘smoutbuetre’ behelpen.

De Groenten. Zij zijn in de middeleeuwen zeldzamer en veel schaarscher dan nu. De Brabanters, zegt Guicciandini kennen slechts erwten, boonen en vitsen.

In de xvi^de eeuw wordt de moestuin verrijkt met spruitjes, snijboonen en andijvie. Onze boeren voeren in Engeland de artichokken, meloenen, stekelbezie - en abrikoosplanten in. Aan de gemalin van Frans I, koning van Frankrijk meloenen en artichokken te zenden, geldt voor een vorstelijk geschenk. De stad Brugge staat bij ‘Bette de Coninghinne’ in 't krijt voort 't leveren van ‘waermoes,’ ‘suerkelen’ met groene sausen ‘ende verjus’ en radijzen.

Vruchten en Specerijen. Er is, ondanks zijn hoogen prijs een oneindige verscheidenheid van suikergoed dat de stad in kostbare met goud ingelegde kistjes haar vorstelijke vrienden op bruiloft of op bezoek vereert. ‘Potzucker, brotsucker, sardaynesmout, ghingebere, kaneele’ worden vermeld. Er is een rijke keus van vruchten: ‘Oliven, vighen, kastanjes, oranjeappelen, grenaden, druiven, citroenen, amandelen, vijgen (die ook reeds vervalscht werden) limoenen, cappers, siroop, waarvan in 1405 twee vaatjes ‘openbaerlic’ verbrand worden uit hoofde van vervalsching: zeem gemengd met ‘gingeber’, dadels, pruimen van Dinant, ‘trageen’ (het fransche dragées)

[p. 653]

en ‘lievelicheden van confituren of ingemaakte vruchten, hertog Filips ten jare 1452 aangeboden. De ‘sotternien’ of blijspelen der xiii^de eeuw sommen de lekkernijen door de lekkerbekken der middeleeuwen zoo zeer gezocht op. De man die drie dagen meester mag zijn in zijn eigen huis, op voorwaarde dat hij zijne vrouw een keerle van Engelsch laken koope, eischt eerst en vooral een kussen onder zijn voeten en ‘compost (compote): ghi moet ons compost gaen ghereiden (V. 321). Eene vrouw vergast haar lief op ‘lacker vlaykens, gecruyt met canele in fijne (Playerwater). Andere lekkere schotels zijn: goe supene, botermelck gheswollen met sap (?), wittemoes, appelpap, taerten, vlaen, en wafelken up den rooster ghebraen, meelkoeken, craustelijn (korstjes) taseye of koeken uit meel, spek appelen en eieren gebakken, crudekoeken - (Pram Poezie). In de xvi^de eeuw zijn, benevens ‘Oostersche hammen’ de Spaansche pap, blanc-mangé, Eyken Lombaerts hooggeschat.

Men weet dat thee en koffie slechts van de xvii^de eeuw af hier te lande gekend zijn.-

Het is echter niet genoeg dat de voorraad er zij - hoe zal Moeder de Huisvrouw weten waar men best en goedkoopst voor keuken en kelder vindt. Dit voor onze huisvrouwen zoo belangrijk vraagstuk had de wetgeving der middeleeuwen, die zich met allen en alles met de kleinste zaken op de meest tirannieke wijze bemoeide - op hare eigenaardige manier van doen opgelost. De huisvrouw kon bijna - wij drukken nochtans op dit woordje - hare inkoopen met gesloten oogen doen. Wel maakt het ontrouwe wijf in de sotternie Lippijn den armen sukkelaar wijs dat zij, na 't sermoen gehoord te hebben in 't vleeschhuis heeft moeten wachten omdat zij

Eer ic ten vleeschuus comen mach
Soe copic oec gherne goeden coop
Dan so moetic beiden tot den loop
En ghedaen van den bedranghe

gaarne goedkoop koopt, terwijl ‘goede’ Lippijn gedurende

[p. 654]

dien tijd ‘de schotelen vaagt en den vloer keert’. In waanheid verkochten beenhouwers, bakkers, brouwers, enz. te allen tijd naar een vast bepaalden prijs en was afdingen of elders beterkoop koopen door de Wet gestraft. De Wet is eene nauwtoeziende huisvrouw die prijzen, gewicht, wijze van verkoop, wettelijke winst op 't nauwkeurigst bepaalde en den overtreder niet ‘soetelic punierde’ maar hem geducht op de vingers tikte. Oordeelt naar de keuze van Hazebroek (1336).

(Wordt voortgezet)

Prof. Brants.

Doornik.