De Gentse Spelen van 1539 (2 delen)

(1982)–Anoniem Gentse Spelen, De– rechtenstatus

Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Edijnghe

SINTE ANNA
zinspreuk
‘Penser il fault’
Antwoord
De Verrisenesse Christi

(geen prijs)

Inleiding

De personages

Hoofdpersoon
Mensche, een welgestelde leek, van eigen vroomheid overtuigd.

Helpers
Schriftuere, Gods woord 65, de bijbel 105; (vrouw., 92 enz.).
Evangelisch Leeraer, Gods claerc (374).

Dienaer/verleider
Smenschen vernuftheyt, zijn zelfs bloot verstant 97.

Nevenpersoon
Wet (vrouw. 81); ligt ziek te bed, de rug naar het publiek, een doek over het gezicht.

De helpers betrekken het betoog niet op zichzelf.

De vorm en het rijm

Proloog ontbreekt
A 1- 64	Mensche en Vernuftheyt	gesloten einde
B 65-173	Mensche en Schriftuere (Vernuftheyt zwijgend)	gesloten einde
C 174-234	Mensche en Schriftuere	open einde
D 235-265	Mensche en Wet	gesloten einde
E 266-492	Mensche en Evangelische leeraer	gesloten einde
Afsluiting ontbreekt.

De grenzen tussen B en C, D en E liggen in een claus.

Edijnghe bestaat geheel uit tweespraken. De korte scène met Wet is te beschouwen als een figuere waarin Mensche meespeelt.

A, B en E beginnen met lange stukken gekruist rijm; 282-289 lied (abab bcbc). Verder markeert het rijm emotionele gedeelten door een afwijkende vorm. Mensche gaat van gepaard naar gekruist rijm over, als hij zijn zelfvoldaanheid uit (56-62). Zijn verontrusting (83-94) wordt geaccentueerd door gekruist rijm met ketenrijm. De plechtige inleiding tot het lied (278-281) wijkt af door gepaard rijm in een omgeving van gekruist. Aan het eind is de schrijver niet consequent, want het bewogen slot (482-492) heeft geen eigen vorm.

Overzicht van de inhoud

Spel A (1-64) Mensche en Vernuftheyt
Mensche heeft de geboden en voorschriften van de kerk zorgvuldig in acht genomen en het is hem daarbij goed vergaan. Zijn laatste jaren wil hij pleizierig ‘inden eyghen lusthof’ doorbrengen, overtuigd dat God hem de hemel niet weigeren kan. Volgens Vernuftheyt zal hij op grond van verdienste zalig worden en heeft hij Gods genade niet nodig.
De toelichting op zijn levenswijze gaat echter gepaard met onthullende opmerkingen: hij doet goed (wie hem goed doet), nodigt uit (wie hem uitnodigen), leent geld (tegen hoge rente), spaart (om zijn kinderen aan rijke huwelijken te helpen), heeft lief (wie hem liefhebben - maar haat zijn vijanden), geeft aalmoezen (maar zo, dat ieder het ziet). Het is duidelijk, dat deze ‘goede werken’ zijn verwachting niet rechtvaardigen. De toeschouwers zullen ook de andere met argwaan aanhoren: hij eert zijn ouders, gaat veel naar de kerk, verwerft aflaten, pelgrimeert en ontvangt de sacramenten van biecht en altaar ‘naer de costume vander kaercken’. Met het laatste gaat de schrijver verder dan andere kritische collega's.
Tenslotte vindt Mensche voor zich pleiten, dat hij geen aandacht aan de bijbel en theologische geschriften besteedt; die zijn voor geestelijken bestemd en zouden leken maar tot ketterij brengen.

B (65-173) Mensche en Schriftuere
De rust wordt wreed verstoord, als plotseling Schriftuere voor de lusthof verschijnt en aandringt op vertrek van de verleider. 115 Mensche geeft zich niet zo maar gewonnen. ‘Ic heb verdienste, zacken vul aflaten; ic ben een goet kindt der helygher kaercken, ic vulbrijnghe Gods wet-ic gheloove wt alder mijns herten craght en ziele in eenen mynen God almachtigh’. Dit laatste blijkt echter niet waar, want door op mensen te vertrouwen, op bezit, op zichzelf en op heiligenbeelden, heeft hij afgoderij bedreven. Wanneer dit tot hem doordringt, jaagt hij Vernuftheyt weg.

C (174-234) Mensche en Schriftuere
Schriftuere bewijst zijn tekortkomingen door hem bij Wet te brengen, die ziek ligt doordat Mensche haar slechts voor het oog van de wereld vervulde en voorbijging aan haar eis, de begeerte in zichzelf te bestrijden.

D (235-265) Mensche en de Wet
De wet eist volmaakte gehoorzaamheid aan al haar geboden en voorschriften. Wie daaraan niet voldoet, wordt verdoemd. Mensche zinkt wanhopig neer; wie zal zich nog om hem bekommeren?

E (266-492) Mensche en Evangelisch Leeraer
Op dat ogenblik verschijnt Evangelisch Leeraer met een loflied over de geboorte van Christus. Dit geeft hoop.
304
Het gesprek gaat eerst over de wet, die eens nodig was om zondaren te straffen en te weerhouden, maar nu overbodig is geworden, omdat de rechtvaardige uit het geloof leeft. Tegenover de

wet staat het evangelie, dat genade toezegt aan allen die geloven en door het geloof bevrijdt van duivel, vlees, zonde en wet. Mensche is onder de indruk, maar heeft nog wel een paar vragen.
356
Wat is levend geloof? Wie gelooft, richt zich uitsluitend naar Christus, zonder waarde te hechten aan eigen werk. Zou mensenwerk waarde hebben, dan was Christus tevergeefs gestorven.
374
Wat is de uitwerking van het geloof? Het geeft de mens vast vertrouwen op Gods genade, al is die niet verdiend; God neemt de zonden op zich en schort zijn gerechtigheid op.
386
Wat moet de mens hier tegenover stellen? Berouw, bereidheid om niet meer te zondigen en vurig verlangen om naar Gods te wil te leven. Geloven zoals de voorouders deden of omdat de kerk het eist, is onvoldoende. Geloven in de historiciteit van de bijbel doen de duivels ook. De mens moet door zijn geloof God behagen.
420
Hoe zal een geroepene ook worden uitverkoren? Door zich af te keren van de wet, met Christus te sterven en op te staan, een nieuwe mens te worden naar Gods beeld. Dan leeft hij niet meer vleselijk, maar uit het geloof, want Christus leeft in hem. Dit alles maakt het evangelie mogelijk.
438
Mensche bidt om vermeerdering van zijn geloof. Dat zal drie gevolgen hebben. Hij zal zijn vreugde en rust alleen bij Christus zoeken, zijn vleselijke begeerte zal verdwijnen en eigenliefde zal veranderen in liefde voor de naaste, zodat de wet in liefde wordt vervuld.
458
Uit angst voor een terugval in de zonde vraagt Mensche tenslotte om een figuere, die de strekking van het betoog in zijn geest zal vastzetten. Evangelisch Leeraer verbaast zich hierover, maar laat toch een toog van Christus opstanding zien.
482
Volkomen voldaan bidt Mensche nu met de woorden van Symeon te mogen sterven, omdat hij door het geloof in het evangelie zijn heil gevonden heeft.

De godsdienstige opvatting

Dit is het indringendste en wat de overtuiging van de schrijver betreft, het duidelijkste van de negentien spelen. Een konsekwent betoog brengt de op eigen verdienste vertrouwende hoofdpersoon tot besef van zijn volkomen doemwaardigheid (160) en leidt vervolgens tot het inzicht, dat alleen het evangelie redden kan, op voorwaarde van geloof (343). Dit geeft vertrouwen op Gods genade (376) en God zal de zondaar zijn genade waardig maken (383). Daarvoor is berouw nodig, verlangen om niet meer te zondigen en een ziel die Gods wil in liefde volbrengt (399), dat wil zeggen een nieuwe mens, die een nieuw leven begint (422). Gods woord, Christus, maakt dit mogelijk. Wie zijn zonden inziet en berouw toont, wordt aangenomen.

Een spel van zonde, wet en evangelie, met geloof als kernwoord, in de geest van Luther. Indirect pleit de auteur voor lekenlektuur van de bijbel (22).

Niet alleen de strekking, ook de uitwerking wijst naar Luther. Het opvallendst is dat in de scène met de Wet, die afgekeerd getoond wordt en met een doek over het gezicht. In de voorrede bij zijn vertaling van het O.T. spreekt Luther naar aanleiding van 2 Cor. 3:7-9 over mensen die de wet op eigen kracht proberen te vervullen. Ze bedekken haar, omdat ze haar aangezicht niet verdragen kunnen en vervullen de wet uiterlijk, maar als deze ‘ontdekt’ wordt, blijkt al hun werk zondig. ‘Mensche’ is een van hen. Hij zag de wet ook alleen ‘bedect ende van achter’ (196) en begreep haar ‘als de Ioden’ (201), ‘farizeeus’ (215), met uitsluitende aandacht voor ‘dwaerc wtwendigh’.

De typering van het evangelie als een nieuwsbericht, ‘nieumare’', (330) volgt Luther eveneens.

Het vroede refrein roemt een ‘gheloovigh lijdtsaem Christen mensche’. Door zijn krachtig geloof is hij tegen alle kwellingen bestand; hij onderwerpt het vlees en vreest wereld, duivel noch hel, want wie gelooft, overwint. Dat staat overal in de bijbel!

Het zotte keert zich tegen hebzucht. In het bijzonder noemt het de ‘grau bruers’, die geen geld willen bezitten, maar wel uit gouden kroezen drinken.

In het amoureuze zoekt Jezus zijn bruid, de ziel, om zich in geloof met haar te verenigen, haar schuld op zich te nemen en bij zijn vader voor haar te pleiten.

N.B. In het spel hebben we in

384

U zonden zullen zijn zonden ghebyen

met de variant een vergissing voor ghedyen, worden, verondersteld. De refreinen bevestigen die emendatie. Het amoureuze bevat een overeenkomstige uitspraak:

Noch veil zoudic haer te kennen gheven meer,

Van haer schult maken mijn schult en betalen.

In het zotte moet ghebyen ook door ghedyen vervangen worden; de letter b gaf blijkbaar moeilijkheden:

 
Wat zietmen ter waerelt al zotternyen
 
Ghebyen daghelicx duer tsvolcx bedryven.
 
(ghedyen, toenemen)

De opvoering

De schrijver gaf het strakke betoog tegenwicht door drie vertoningen: de lusthof van Mensche, het ziekbed van de Wet (228) en de opstanding (472). Tussendoor wordt een liedje gezongen (282-289 of 278-289).

Mensche komt met Vernufttheyt uit zijn tuin de scène op en beiden keren daar zelfverzekerd weer in terug. Dan staat echter plotseling Schriftuere voor het hek. Wanneer deze zijn rust grondig verstoord heeft, stuurt Mensche zijn dienaar weg en verlaat het veilig gewaande gebied.

Schriftuere neemt hem mee naar de Wet. Deze ligt op een verhoging (de berg Sinaï, 181, 239) met de rug naar het publiek, dus waarschijnlijk dwars (191). Daarvoor kan een kamertje gebruikt zijn, maar dan was er nog een omhooglopend pad nodig om tot de Wet te naderen. Dit zal zeker op het toneel gebouwd zijn en het moest tegelijk met de berg zichtbaar worden. Daarom is het aannemelijk, dat de hele scène tussen Wet en Mensche onder het baldakijn speelde. De gordijnen gingen open bij 189 en dicht na 256. Hier vormt de toog dus een scène van het Spel.

De verzuchting 266-277 wordt beantwoord door Evangelisch Leeraer, die de engelenboodschap uit Luc. 2 aanhaalt en aansluitend een lied zingt, of beide zingt. Evenals in het spel van Brussel (11-16 en 32) dient zang hier om hemelse vreugde te suggereren.

Aan het eind van de laatste scène wordt Mensche ten overvloede de opstanding van Christus getoond, stellig in de troon. De aantekening in de marge vermeldt geen bijzonderheden, maar er was natuurlijk meer te zien dan Christus alleen. Zo'n onderwerp vroeg traditionele vormen. Enkele spelen zijn er uitvoeriger over. Zie Brugghe bij 289: Christus verryzende, hebbende onder de voet helle, duvel, zonde, dood; Antwerpen bij 443: Christus verrezen zijnde, triumpheirt over tserpent en de dood. Zo ongeveer moeten we ons de toog van Edijnghe ook denken.

Knielend spreekt Mensche tot slot de bede van Symeon.