De Gentse Spelen van 1539 (2 delen)

(1982)–Anoniem Gentse Spelen, De– rechtenstatus

Cortrijcke

kamer
SINT BARBARA
zinspreuk
‘Godt voedt veel sotten’
antwoord
Godts ontfermhertigheyt int onderdanigh maken des vleeschs onder den gheest

(zesde prijs)

Inleiding

De personages

Hoofdpersoon
Menygherande Ingien, menig mens, een leek.

Helpers
Claerckelic Wten, (het woord van) een priester.
Dwoordt der Waerheyt, het evangelie, Col. 1:5.
Gheestelicke Verlichtijnghe, openbaring van Gods geheimenis door inspiratie van de Heilige Geest, 1 Cor. 2:10 en overeenkomstige plaatsen.

De helpers zijn drie geestelijken, een priester, een prediker en een theoloog, die hun kennis gebruiken om leken inzicht te geven in Gods omgang met de mens. Wy en ons bewijzen, dat ze hun betoog ook op zichzelf betrekken; uit de heilwens waarmee Dwoordt der Waerheyt en Gheestelicke Verlichtijnghe begroet worden, blijkt eveneens, dat ze als mensen worden beschouwd: Hy die verloste disrahelse nacye, moet talder spacye u dueghdigh beraeyen, 53; zie ook 66.
Volgens hun namen hebben de helpers elk een eigen taak. In aanhef en eerste deel is dat ook zo; Claerckelic Wten doet een uitspraak, Dwoordt der Waerheyt laat er een bijbeltekst op volgen, Gheestelicke Verlichtijnghe geeft daar een toelichting bij en Dwoordt der Waerheyt sluit af. Daarna vervaagt het verschil. Verspringing van de dialoog in de eenmaal aangenomen volgorde gaat overwegen en er ontstaat een homogene groep, die een priester met grote kennis van bijbel en commentaren vertegenwoordigt.
Menygherande Ingien stelt slechts drie vragen en vat tegen het eind het gehoorde samen, 485-490. Tussendoor laat hij een keer zijn instemming blijken, 172. In de afsluiting is hij een kamerbroeder als de anderen.
De helpers spreken elkaar aan zonder zich te hebben voorgesteld en dragen hun naam dus op een rol aan het costuum. Attributen worden niet genoemd, maar het ligt voor de hand, dat Dwoordt der Waerheyt een bijbel bij zich had om daaruit teksten aan te halen.

De vorm

Proloog	1-72	gesloten einde
Spel	73-511	zonder interne rijmgrenzen; open einde
a	74-102	inleiding
b	103-213	eerste vraag; schriftuurlijk
c	214-358	tweede vraag; figuurlijk; 3 togen

d	359-484	derde vraag; figuurlijk; 4 togen
e	485-511	conclusie
Afsluiting	512-517	gesloten einde

Overzicht van de inhoud

Proloog
Menygherande Ingien wordt gekweld door het conflict tussen geest en vlees. Godvrezenden kunnen gerust zijn, maar zondaren hebben erge dingen te verwachten. Wanneer God alleen degenen verwerpt, die dit willen, wat is dan ‘den mensche staervende den meesten troost’? Claerckelic Wten kan alleen het antwoord niet geven, ook Gheestelicke Verlichtijnghe en Dwoordt der Waerheyt zijn nodig om uit te leggen wat de bijbel hierover zegt. Ze komen er juist aan en verklaren zich na een beleefd welkom bereid.
Tot slot begroeten allen samen de autoriteiten.

Spel

a
73
De helpers leggen eerst een verklaring af: Wie zich in de bijbel verdiepen, worden op hun gebed door de Heilige Geest geleid en dringen zo tot Gods verborgen bedoeling door, namelijk dat de zondaar ontferming zal ervaren indien hij zich bekeert. God heeft de mens voor eeuwig lief en gaf hem een plaats boven alle andere schepselen. Daarom heeft hij deernis met de ellendige staat waarin de mens nu verkeert en toont hij zich barmhartig. Hiermee is het antwoord op voorhand gegeven. In de volgende drie delen wordt uitgelegd dat het juist is en uitkomst biedt zonder aan Gods majesteit te kort te doen.

b
103
De eerste vraag: Waarom is Gods barmharigheid de ‘meeste troost?’
Omdat we door Gods genade gerechtvaardigd worden. God kan zijn kinderen, naar zijn beeld en gelijkenis geschapen, niet verloren laten gaan, als ze zich tot hem wenden. Hij heeft ze aangenomen in de doop en kan ze niet vergeten. Bewijzen hiervoor worden gegeven uit het O.T. (Jesaja, Jeremia, de psalmen, het Hooglied, het boek Wijsheid - de citaten uit Lucas houden verband met oud-testamentische uitspraken). Ook worden Augustinus en Ambrosius aangehaald.

c
214
De tweede vraag: Waardoor krijgt een zondaar berouw?
Omdat hij uit zichzelf niet zo ver komen kan, wekt God in zijn barmharigheid hem ertoe op. Dit wordt toegelicht met togen over (1) de verloren zoon, (2) de barmhartige Samaritaan en (3) de goede moordenaar aan het kruis.
279
Daaruit blijkt, dat God uit barmhartigheid liefde schenkt, die meer waard is dan welk offer ook. Juist de zondaar die zijn ellende beseft, heeft deze nodig; de Farizeeër meent zichzelf te kunnen redden door de wet te volgen. God vergeeft de zonden louter uit genade. De Heilige Geest laat zich niet door mensen beïnvloeden, maar zoekt de zijnen naar eigen wil. Daarmee

heeft God menselijk streven naar rechtvaardigheid afgekeurd en zijn genade tot enige mogelijkheid gemaakt.
321
Gezegend zij God, die ons zo lief heeft gehad, dat Christus onschuldig voor ons zondaren gestorven is. Nu wij op die manier gerechtvaardigd zijn, zal Gods toorn ons niet treffen, want zijn barmhartigheid is sterker dan de zonde. In lofprijzing naar Efeze 1:3-7 eindigt dit deel. De bijbelteksten zijn voornamelijk aan het N.T. ontleend.

d
359
De derde vraag: Waar blijft dan Gods rechtvaardigheid?
Het antwoord wordt geheel in togen gegeven.
379
(4) Het proces in de hemel. God was rechtvaardig toen hij Adam strafte, maar liet uiteindelijk zijn oordeel bepalen door Waarheid, Gerechtigheid, Barmhartigheid en Vrede (verzoening).
399
(5) Het bloedende lam Gods boven een fontein (de levensbron, die ook door de Van Eycks in de Aanbidding van het Lam als fontein is afgebeeld). Door het offer van Christus vinden Waarheid en Barmhartigheid elkaar.
416
(6) Vrede en Gerechtigheid wijzen op de kruisdragende Christus als een getrouw hogepriester voor God, die de zonde verzoent; terzijde staat de duivel Ongehoorzaamheid.
Christus is gelijk geworden aan de mensen en heeft door zijn gehoorzaamheid hun schuldbrief vernietigd.
439
(7) Een zeer omvangrijke voorstelling leidt naar de conclusie. God zit op zijn hemeltroon met Barmhartigheid en Vrede onder zich. Tussen hen door daalt de Heilige Geest neer op een zieke, die voor de toog op het toneel ligt. Terzijde staan de duivel aan de ene kant, een priester en de dood aan de andere.
Het derde deel steunt voornamelijk op de brieven van Paulus.

e
485
Conclusie van Menygherande Ingien: dus Gods blijvende ontferming wekt ons eerst op, leidt ons vervolgens en schenkt tenslotte de zaligheid.
491
De anderen onderstrepen dit nog eens en komen zo tot het antwoord van de kamer. De tweede helft daarvan, over de onderwerping van het vlees aan de geest, grijpt terug naar het begin van de proloog, maar wordt in het Spel niet duidelijk voorbereid; in de aanhaling uit Rom. 8:1 (374/6) bleef secundum carnem zelfs weg.

Afsluiting 512-517
geen nieuw rijm, gesloten einde; het begin in halve regels met gekruist rijm.
Afscheid van de autoriteiten en verzoek om waardering.

Het rijm

De versvorm is sober, met alleen gekruist rijm in de eerste regels van de proloog (aabc aabc) en de afsluiting (abab in halve regels); strofische vormen ontbreken.

Er is weinig dubbelrijm over twee woorden. Wanneer een claus op een halve regel eindigt, loopt het rijm door (als in Loo); overigens is er

alleen overspringend binnenrijm in de proloog en een maal in het Spel (124).

Het rijm komt zeer vaak tot stand met behulp van tussenzinnen en stereotiepe bepalingen als opvulsel (tondere: by zondere, nadere: algadere, persoone: ydoone en dergelijke). Vooral gebeurt dit, wanneer de auteur een bijbeltekst getrouw weergeven wil, bijv. 321 vlg. naar 2 Cor. 1:3

 
Ghebenedijt zy God, es Paulus verhaligh,
 
De vader ons heeren Iesu Christi reene,
 
Vader der barmhartigheden alleene
 
Ende God van allen vertroostijnghen vruechdigh,
 
Die ons in allen tribulacyen duegdigh
 
Vertroost

Dit was een gebruikelijke techniek van de rederijkers. D. Coigneau gaf er voorbeelden van uit de psalmberijmingen van De Dene.

Herhaaldelijk komen dezelfde rijmcombinaties voor: alleene:cleene 9,402; alleene:reene 226, 322, 470; bekent:excellent 222, 435; bequame:eerzame 75, 280, 451; bloot:groot 101, 362; blootelic:grootelic 342; inobedient:excellent 93, 328; dueghdelic:iueghdelic:vrueghdelic 415; menighvuldigh:ghehuldigh 242, 358; pryzelic:wyzelic 118, 128; smerte:herte 215, 433; smertelic:bermhertelic 254; smertigheyt: barmhertigheyt 126, 498: troostelic:propoostelic 97; propoost:ghetroost 276; propoost:troost 590; stonden:zonden 185, 356, 463. Over het algemeen ligt er een ruime afstand tussen, honderd regels of meer.

De enige rijmgrens ligt na de proloog, zodat daar een pauze bedoeld zal zijn, waarin het toneel ontruimd werd.

De godsdienstige opvatting

De refreinen zijn van dezelfde hand als het spel.

‘Meest fortsen verwint’ de mens die door de Heilige Geest in geloof met Christus verenigd is. Hij kan de duivel weerstaan, zichzelf overwinnen en tenslotte de hoer van Babel verslaan.

De minnaar zoekt ‘die zuver waerheyt’, die tot het eeuwige leven leidt, ‘een licht dat ieder met liefde bestraelt’. Ze ligt echter op straat (Jes. 59:14), door haters van de wijsheid vertrapt (Spr. 1:22). Ge zijt, zegt de dichter tegen de schuldigen, door Babel zo verdorven,

 
Dat ghy duer Iuetsche fabels slecht van beleede
 
Ende duer menschelicke gheboden cranck van bescheede
 
Voor welc (vele? elc?) de waerheyt tot lueghenen keert

en de eenvoudige mensen alleen uw eigen bedenksels onderwijst.

De ergste zotten zijn zij, die de leiding van de Geest afwijzen, onbezorgd wereldse wijsheid volgen en de geneugten van het vlees zoeken, zoals vroeger de schriftgeleerden en de farizeeën deden. Ze bedenken leugens en zamelen bezit. De dichter bezweert hen

 
Reynicht dijn handen van het onnoozel bloet,
 
Dijn ooghen ontdoet, maer neen, tlicht (ghy) niet en
				  vermueght. (verdraagt)
 
Inwendigh zo zijt ghy een vreezelick ghebroet,
 
Zouckende eyghen spoet; der charitaten dueght
 
Niet achtende, maer in tonderbrijnghen verhueght
 
Der waerheyt vrueght; claghelic datt God ghedooght.

Het vroede refrein van Wynoxberghe spreekt met respect over ketters die uit vrije wil de dood verkozen; het lugubere beeld van met bloed bezoedelde handen beschuldigt de geestelijkheid van haar aandeel in de executies. Volgens de gegevens van Decavele (II Bijlagen) zijn vóór 1539 in Vlaanderen 161 nieuwgezinden vervolgd, waarvan er 29 werden terechtgesteld. Door een klopjacht op de onder andere in Kortrijk aktieve anabaptisten waren de aantallen vooral in 1538 zeer hoog: 32 en 10! Dat moet de dichter diep geschokt hebben.

Ook in het spel gaat het om gheestelicke verlichtijnghe door dWoordt der Waerheyt om het vlees te bestrijden (47, 56). De Heilige Geest geeft leiding aan ieder die dit begeert en zich onbezorgd in de bijbel verdiept (zie het zotte refrein). Offerande en andere uitwendige werken zijn overbodig geworden door Gods genade (302), waaraan de mens deel krijgt door het offer van Christus. Zoals het boek Wijsheid verklaart, betreft Gods zorg ieder persoonlijk (178). Hoe zwaar iemand ook gezondigd heeft, wanneer hij zich bekeert en zijn wil naar die van God keert, wordt hij gered (450), zoals niemand verstoten wordt, dan die dat zelf wil (47).

Zo venijnig en ongeremd de refreinen zijn, zo evangelisch en voorzichtig is het spel. De schrijver wijst oude gebruiken af, maar valt geen priesters aan om verkeerde leiding in de kerk; hij aanvaardt nadrukkelijk de vrije wil en gebruikt het lutherse kernwoord ‘geloof’ alleen in de bekende trits met hoop en liefde (110).

De emotionele refreinen lijken regelrecht op een breuk met de kerk af te gaan; het betogende spel sluit die gedachte uit. Dit contrast is zo opvallend, dat in de tussenliggende twee maanden wel een waarschuwing verondersteld mag worden. Het heeft er alles van, dat de auteur zich verplicht voelde of verplicht werd, zijn keuze duidelijk te maken. Zo werd hij in dit spel een rustige nieuwgezinde.

Er ligt toch nog een pikant détail in de tekst; Van Gelder (blz. 31) wees het aan. Als inleiding op een reeks figueren zegt Claerckelic Wten

377

Schaut Menighrande Ingien, maer tverhandelen

Inwendich inden gheest te begrypen pooght.

Dit zou een toespeling zijn op het innerlijk licht van ‘dWoordt der Waerheyt’ van de dopersen. In verband met de boven gegeven citaten uit de refreinen lijkt dat juist. Zo heeft de auteur zich zelf niet helemaal verloochend.

De opvoering

Zoals dikwijls het geval is, begint ook dit Spel met een praatbedrijf; slechts één keer laat de hoofdpersoon zijn betrokkenheid daarbij in woorden blijken. Daarna ontstaat een kijkspel met twee reeksen togen en toelichtende tekst. De eerste reeks (231-278) laat zien, dat God zelf de mens tot berouw opwekt en hem dan in genade aanneemt: de verloren zoon, de barmhartige samaritaan en de moordenaar aan het kruis. De tweede (377-478), over Gods rechtvaardigheid, toont het proces in de hemel en de offerbereidheid van Christus die daaruit voortvloeide, met als apotheose de konsekwentie hiervan voor de stervende mens.

Tussen beide reeksen ligt zo weinig afstand, dat de plaatsen van de eerste niet voor de tweede konden dienen. Dit was geen bezwaar, want de eerste kon beneden vertoond worden en de tweede, waarvoor de troon nodig was, boven. Het slottafereel bestaat uit twee delen, in de ‘troon’ en op het toneel.

Deden zich met de plaatsen geen moeilijkheden voor, deze waren er wel bij de bezetting van de laatste vier togen, doordat vijf personages in meerdere moesten optreden. De bezetting is

in 4 God de vader, Waerheyt, Barmhertigheyt, Iusticye en Paeys;

in 5 het Lam Gods;

in 6 Paeys, Iusticye, Christus en de duivel;

in 7 boven God de vader, Barmhertigheyt en Paeys, beneden een stervende, de duivel, een priester en de dood.

God de vader en Barmhertigheyt konden na 4 ter plaatse blijven, maar Iusticye moest van 4 naar 6 gaan, de duivel van 6 naar 7 beneden, Paeys eerst van 4 naar 6, vervolgens naar 7 boven. Die verplaatsingen waren te vermijden door het gebruik van geschilderde togen, of door Iusticye, Paeys en de duivel elk door twee personen te laten spelen. Om de hoge kosten kwam het eerste vermoedelijk niet in aanmerking; het tweede zou wel doelmatig zijn.

Toch had de schrijver deze oplossing waarschijnlijk niet op het oog, want hij maakte een opvoering met plaatsverandering mogelijk door een op zichzelf staande vijfde toog in te lassen; vgl. de toog van de hel in Bruessele. Deze gaf Iusticye en Paeys vrijheid van beweging tussen 4 en 6. Dan blijft alleen de vraag, hoe het met 7 gegaan kan zijn. Werd ten aanschouwe van het publiek een te bed liggende zieke het toneel opgedragen, verzamelden de anderen zich om hem heen en trok het geheel na afloop van de scène weer weg? In een zorgvuldig voorbereide vertoning, waarvan elk onderdeel bij de beoordeling meetelde, is zo'n rommelig slot onaannemelijk.

We moeten er van uitgaan, dat de groep rond de stervende op het toneel achter gordijnen klaar stond en op het geschikte moment als geheel zichtbaar werd. Hiervoor kon de halfronde uitbouw dienen, wanneer deze na de eerste drie togen met gordijnen afgesloten was. Na 6 had men slechts een ogenblik van stil spel nodig, voor Paeys om on-

gezien naar de troon terug te gaan en voor de duivel om zijn plaats in de groep beneden in te nemen. Na opening van de gordijnen voor de zevende toog boven en beneden moest de zieke een eindje naar voren worden geschoven om de troon te kunnen zien - iets dergelijks, maar in een eenvoudiger situatie, doet zich aan het eind van Thielt en Deynze voor. De duivel trad dreigend op, de priester weerde hem af en als de stervende de blik omhoog richtte, liet God ‘zijnder bermhertigheyt raeye’ (445) op hem neerdalen. Vervolgens schoof de groep terug en gingen de gordijnen op beide plaatsen weer dicht. Zo ongeveer kan het gegaan zijn, zonder hinderlijk hiaat en op aanvaardbare wijze. We weten niet, hoe de Heilige Geest werd uitgebeeld, maar technische moeilijkheden konden de rederijkers knap oplossen.

De plaats van de togen kan men zich ongeveer als volgt voorstellen

Vorige Volgende