De Gentse Spelen van 1539 (2 delen)

[p. 479]

Audenaerde.

Prologhe
In dit spel zijn zes personagen: Staervende mensche, Gheloove, Hope, Charitate, Schriftuerlic bewijs, Figuerlic troost. ⁺

A.

1

Lof vader, almaghtigh God van hier boven,

 

Lof zone en heligh gheest daer mede, ^1-2

B.

 

Wy en connen u vuldancken noch vul loven, ³

 

Dat ghy ons verleent hebt pays en vrede. ⁴

A.

5

Alle gouverneurs van dezer stede, ⁵

 

Edele ende schamele dier ghelijcke, ⁶

B.

 

Wenschen wy en bidden met innygher bede,

 

Dat zy hier naer bezitten Gods eewigh rijcke. ⁸

Stervende mensche.

 

Heer God, hoe vindic my nu te moede:

10

Couver van ghelde, planteyt van goede

 

En magh my by staen in dezen zwaren noot; ^9-1

 

Menighte van vrienden, gheluc van spoede, ¹²

 

Grootheyt van maghen noch eleyt van bloede, ¹³

 

Tes al niet, my besluupt de bitter doot.

15

Niewers en vindic eenen vriendt zo groot,

 

Die voor my wilt in dit dangier waken; ^15-6

 

Dies moet ic alleene de doot onghier smaken. ¹⁷

 

Ziecte verwint my, daer en es gheen vraghen naer. ¹⁸

 

Och, wie zal my troosten? ¹⁹

+ Onder personagen Figuerlic troost, lees Figuerlic toogh; zie 27.

1-2 Het votum eert tevens de Fonteine, die de Drie-eenheid als patroon had. Een andere toespeling op de Gentse kamer komt in het spel niet voor.

3 vuldancken noch vul loven, ten volle danken noch prijzen.

4 pays en vrede, de vrede tussen God en mens. Tevens kan gedacht zijn aan de vrede van Nizza, 18 juni 1538, want het Gentse feest werd o.a. gehouden wt consideratie vanden goeden payze tusschen ons ende den coninck van Vranckerycke; zie het keizerlijk octrooi, afgedrukt door Ph. Blommaert, Gesch. der Rhetorykkamer: De Fonteine te Gent (Gent 1847), blz. 109.

5 gouverneur, bestuurder.

6 schamel, onedel, zie 507; dier ghelijcke, eveneens.

8 hier naer, na dit leven; bezitten, ontvangen.

9-1 vindic my, bevind ik me, ben ik; couver = planteyt, overvloed; en magh, kan niet.

12 gheluc van spoede (tautol.), voorspoed.

13 aanzien noch adeldom van mijn verwanten.

15-6 niewers en, nergens; zo groot die, zo verknocht aan me, dat hij. waken voor, zorgen voor; dangier, gevaar, nood.

17 de doot onghier, de vreselijke dood.

18 verwint, overmeestert; daer en es gheen vraghen naer, dat is duidelijk.

19 troosten, helpen, bijstaan.

[p. 480]

Gheloove.

20

Wien hooric claghen daer?

 

Tot zulcker benautheyt zou ic my verneren. ²¹

Schriftuerlic bewijs.

 

Ende wy twee zullen u assisteren,

 

Om daer te verclaerzene ons beste advijs. ²³

 

Al vooren ben ic, Schriftuerlic Bewijs,

25

Die den oprechten mensche noyt en loogh. ^24-5

Figuerlic toogh.

 

Ende dan zal volghen Figuerlic Toogh,

 

Figuere ontdeckende tot zijnder baten ²⁷

Staervende mensche.

 

Therte es beroert, mijn dueght heift my ghelaten,

 

Dlicht mijnder ooghen wilt my ghebreken, ^28-9

30

Den ijnghel ter rechter handt hebbic besweken, ³⁰

 

Ter slijncker hant duer mijns mesdaets bewinden ³¹

 

Wilt my de briesschende leeu verslinden;

 

Des doots droufheyt qwelt my, wies gheviele.

Gheloove.

 

Weist ghegroet, zalyghe gheloovyghe ziele,

35

Gheteeckent metter beilden der dryvuldigheyt,

 

Verlost met Gods bloet. ^34-6

21 zou ic my verneren, moet ik afdalen. Gheloove komt uit de hemel en staat voor een opening in de opbouw van het toneel.

23 advijs verclaerzen, raad geven.

24-5 al vooren, als eerste; lieghen, misleiden.

27 zijn verwijst naar Staervende Mensche; figuere ontdecken, het gordijn voor een figuere wegschuiven.

28-9 beroert, bewogen, zeer bedroefd; dueght, kracht; laten, verlaten; wilt my ghebreken, dreigt me te ontgaan.

30 van mijn beschermengel heb ik me afgekeerd.

31 duer mijns mesdaets bewinden, om de zonden die ik bedreven heb; de briesschende leeu, de duivel, 1 Petr. 5:8; rechts en links voor de goede en de slechte kant, vgl. Matth. 25:33 vlg.
des doots droufheyt qwelt my, Ps. 55:5; wies gheviele, wie dat aangenaam is (of niet), zonder dat er iets aan te doen is.

34-6 De aanspraak gheloovyghe ziele op grond van de doop; beelde, teken; zie Tafel III B 418: dat inder doep den mensche een caracter wert ingheprentet, dat is een inwendich litteiken, daer hi mede anden ghelove Christi ghesekert wert- Ef. 1:7, Col. 1:14.

[p. 481]

Staervende mensche.

 

Die my zo ghehuldigh greyt, ³⁷

 

Wie en van waer zydy om rusten mijn zinnen? ³⁸

Gheloove.

 

Ic neme oorspronck in den hemel binnen,

40

Als bode des medecijns die elcx ziecte maerct ⁴⁰

 

‘Tgheloove dat wt charitate waerct’.

 

Mynen name verstaerct. ^41-2

Staervende mensche.

 

Dat hooric ghaerne.

 

Dijn comste en staet my niet tontbaerne,

45

Want met consolacyen ghy my helpen mueght. ^44-5

Gheloove.

 

Ic, Gheloove, en ben niet alleene een dueght,

 

Maer leedsterygghe der dueghden en fondament ^46-7

 

Zonder wien met God niemant werdt bekent;

 

Ghetroost u in my en vreest gheen teghenspoet. ⁴⁹

Staervende mensche.

50

Den alder meesten troost waer my vercreghen goet ⁵⁰

 

Alst my al af gaet en niemant en blijft by. ⁵¹

Gheloove.

 

In wien wildy u bet troosten dan in my,

 

Die alleene ghevoele inwendigh zeere

 

De magnificencye vanden heere? ^53-4

55

O staervende bedruct, op my fondeirt u. ⁵⁵

37 greyen, behagen, welkom zijn (zie 410); zo ghehuldigh, bepaling van gesteldheid, bij die: zo vriendelijk zijnde.

38 rusten, rust geven; zinnen, geest.

40 medecijn, geneesheer; maercken, aandacht hebben voor, Ps. 103:3.

41-2 Gal. 5:6; mynen name verstaerct, mijn naam geeft kracht, ik geef.

44-5 en staet my niet te ontbaerne, heb ik hard nodig; consolacyen, troostwoorden; mueght, kunt.

46-7 dueght, Het geloof is een deugd naar herkomst (genadegave) en naar inhoud (het voert naar God); leedsterygghe der dueghden en fondament, leidster en vaste grond van alle deugden. Ook Tafel II 81 noemt het geloof naar aanleiding van Hebr. 11:1 een vaste guet fundament alre dueghd; vgl. 125: duere van allen dueghden.

49 hem (ghe)troosten in, vertrouwen op, ook 52; teghenspoet, onheil.

50 ik heb de allersterkste steun.

51 enen afgaen, iemand in de steek laten.

53-4 ghevoelen, beseffen; alleene ghevoelen, geheel vervuld zijn van; (zie ghevoel, besef van wat men doet, Esb. vant Gelt 214, Jrb. Fonteine 1966); magnificencye, grootheid.

55 Zie Col. 1:23; staervende bedruct, gij die bang zijt om te sterven.

[p. 482]

Staervende mensche.

 

Zulcken troost mijn herte conforteirt nu;

 

De gheest verblijdt dat ict hoore vermonden. ^56-7

Gheloove.

 

Zydy doot duer de vuul stijnckende zonden,

 

Duer tgheloove leifdy, naer Ians publyieren. ^58-9

Schriftuerlic bewijs.

60

Leift ghy, tgheloove zal u purgieren

 

En zuveren, zoo de Acten tughen waerdigh. ^60-1

Figuerlic toogh.

 

Ghezuvert, het zal u maken rechtvaerdigh,

 

Zoo Genesis van Abraham can bewyzen. ^62-3

Gheloove.

 

Rechtvaerdigh zijnde, tgheloove zal u spyzen

65

Met aet en dranck die u de gheest zal gheven,

 

Zoo in Paulo en Habacuc staet gheschreven: ^65-6

 

De rechtvaerdyghe leift zoo in de waerelt.

Schriftuerlic bewijs.

 

Als de ziele met dueghden dus es bepaerelt, ⁶⁸

 

Comt Christus, zoo Ozeas tughet over luut,

70

Ende trautze int gheloove voor zijn bruut;

 

Lof hem die over al heift zijn ghebod. ^69-1

Figuerlic toogh.

 

Ghetraut zijnde en vereenight met God,

 

Werdt hy haer duer tgheloove veil versijcx,

 

Want hy maectze poortersse zijns eeuwighs rijcx, ^73-4

75

Zoo Paulus ad Hebraeos leert voor een lesse. ⁷⁵

56-7 vermonden, zeggen; de gheest, mijn geest; conforteren, opwekken, sterken.

58-9 Zie Joh. 11:25, 26; publyieren, verkondigen.

60-1 Acten, Handelingen (15:9); tughen, getuigen; waerdigh, overtuigend.

62-3 Gen. 15:6.

65-6 aet, spijs; de gheest, de heilige Geest; Rom. 1:17; Hab. 2:4.

68 bepaaerelt (bepareld), versierd.

69-1 Hos. 2:l8, 19; over luut, heel duidelijk; voor, als; ghebod, macht.

73-4 weren (waeren), vrijwaren van; versijc, gevaar; poortersse, inwoonster, poortesse 187.

75 Zie Hebr. 12:22; voor een lesse leren, tot onderricht meedelen.

[p. 483]

Gheloove.

 

Bruut Christi zijnde en shemels poortesse, ⁷⁶

 

Werdtze Gods dochter op de zelven termijn.

Schriftuerlic bewijs.

 

Ian zeyt, dat wy alle Gods kinderen zijn;

 

Zijn oprechte zonen wilt hy ons verclaren. ^78-9

Gheloove.

80

Nu hooren wy Iacop openbaren,

 

Dat Christus gheloove telcker spacye

 

Rechte hoors maect in Gods habitacye. ^80-2

Figuerlic toogh.

 

Paulus zeght expres: God es dijn vadere ⁸³

 

En Christus broeder van ons al gadere,

85

Volghende der beloften Abraham ghedaen,

 

Zoo ghy by figueren daer mueght verstaen. ^85-6

Figuere
Hier tooght men Abraham offerende zijnen zone Isaac

Gheloove.

 

Om dat Abraham duer Gods stranghe beheedt

 

Isaac tonthoofdene was langhe bereedt, ^87-8

 

Gheloofde en swoer hem God te dien tyen ⁸⁹

90

Dat hy hem en zijn zaet zou ghebenedyen

 

En vermenyghen als sterren an tfirmament. ⁹¹

Schriftuerlic bewijs.

 

Ian zeyt: deis ghelofte es Gods rijcke bekent. ⁹²

Gheloove.

 

O doloreuze, dan en wilt niet trueren:

 

By gheloften moet u Gods rijcke ghebueren. ^93-4

76 Zie 2 Cor. 6:18.

78-9 Joh. 1:12; hy, God; oprecht, echt; zie Hebr. 12:5-8.

80-2 Jac. 2:5; Christus gheloove, het geloof in Christus; hoor (oor, oir) in Gods habitacye, erfgenaam van Gods woning, rijk; telcker spacye, altijd.

83 expres, nadrukkelijk; vadere, zie bijv. Ef. 4:6; broeder, Rom. 8:29.

85-6 volghende, als gevolg van, Gal. 4:28; daer, ginds, daarboven.

87-8 Gen. 22:17; stranghe beheedt, zware of onverbiddelijke opdracht; bereedt, klaar-ook 101; langhe, volkomen.

89 gheloofde en swoer, beloofde onder ede; te dien tyen, toen.

91 vermenyghen, vermenigvuldigen.

92 1 Joh. 2:25; bekent zijn, zijn.

93-4 doloreuze, treurende; moet, zal; (enen) ghebueren, ten deel vallen.

[p. 484]

Figuerlic toogh.

95

Weit nu, dwelc ooc an u zaligh behaud cleift, ⁹⁵

 

Als Christus de ziele voor zijn bruut ghetraut heift

 

En ghemaect duer charitatyve minne ⁹⁷

 

Zijn dochter ende shemels conijnghinne,

 

Tgheloove maectse vremde pilgrem en gast, ⁹⁹

100

Zoo datze niet dan op hemels dijngh en past, ¹⁰⁰

 

Daer zou haren brudegoom bereedt zal vinden. ¹⁰¹

Schriftuerlic bewijs.

 

Ad Hebraeos hooric Paulum ontbinden,

 

Dat Abraham ende ander zulck menigh dier

 

Vremde pilgrems waren ter waerelt hier

105

En zochten ander stede, zo hy claer ghewaeght. ^102-5

Gheloove.

 

Christus gheloove alle dijngh verdraeght

 

Ende brijnght den mensche int eeuwigh verblyen.

Figuerlic toogh.

 

Tgheloove weder staet alle svyants stryen, ¹⁰⁸

 

Het verwint de waerelt, naer Ioannes vermaen; ¹⁰⁹

110

Gheen temtacyen en muegher teghen staen. ¹¹⁰

 

Dus en dorst ghy duer niemants benauwen flauwen. ¹¹¹

Gheloove.

 

Hier op mueghdy wel u betrauwen hauwen;

 

Ghelooft met vaster herten gheheel ende al

 

Dat verzoent es Adams doodelicken val.

115

Duer dat hem Christus ootmoedigh heift verneirt,

95 cleven an, een gevolg zijn van; behaudt, redding.

97 charitatieve minne, geestelijke liefde.

99 gast, vreemdeling (op aarde); maectse, maakt haar, de ziel.

100 hemels (lees shemels) dijngh (plur.), de zaken des hemels, de hemel; passen op, aandacht hebben voor.

101 zou, Vlaams voor het pers. vnw. enkelvoud zij. In deze tekst de gewone vorm, zie 140, 160 e.p.; De Castelein schreef het ook en daarnaast zo voor de werkwoordsvorm zou; zie 167.

102-5 Hebr. 11:13, 14; ontbinden, vermelden; ander sulck menigh dier, veel anderen als hij; stede, verblijfplaats, vaderland; zo hy claer ghewaeght, zoals hij duidelijk zegt.

108 Zie Petr. 5:9; viant duivel.

109 1 Joh. 5:4.

110 muegher teghen staen, kunnen het weerstaan.

111 dorst, behoeft; flauwen, de moed verliezen; duer niemants benauwen, door geen verdrukking van wie ook.

[p. 485]

 

Zijn wy met den vader ghereconcilyeirt,

 

Zoo ad Ephesios blijct declaracye. ^115-7

 

Inden lof der gloryen duer Gods gracye

 

zijn wy verlost vanden val afgryzelic

120

Duer tsturten tbloets Christi, boven al pryzelic. ^118-0

 

Aldus en laet u geenzins verdwazen, ¹²¹

 

Hebt goet vast gheloove.

Staervende mensche.

 

Tzijn schoon solazen

 

Ende troosten; dies ic wel doe belijdt ^123-4

125

Dat ghy de duere van allen dueghden zijt.

Schriftuerlic bewijs.

 

Weit, dat tgheloove vol goddelicker nopen

 

Een substancye es, daer wy by hopen

 

Toecommende zaken ende een argument

 

Van dijnghen die ons niet en zijn ontrent; ^126-9

130

En dats Gods rijcke, hoe wel dwoort luut stranghe,

 

Zoo Paulus ad Hebraeos narreirt int langhe. ^130-1

Staervende mensche.

 

Daer ben ic eens deels af gheperturbeirt, ¹³²

 

Want een ander wet mijn wet contraryeirt

 

Ende leedt my ghevaen inder zonden wet. ^133-4

Gheloove.

135

Weist goets moedts, u werdes zeer cort te bet.

 

Hier comt mijn ghespeilnede, vul van virtute. ^135-6

Hope.

 

Ghegroet weist, schoon edel kersten sprute,

 

Ledt Christi, woonste vanden helyghen gheest. ^137-8

115-7 Zie Ef. 2:12-16; ghereconcilyeirt, verzoend; lees: de declaracye, uitleg.

118-0 Zie Ef. 1:7; inden lof der gloryen, tot eer van (Gods) heerlijkheid; sturten, vergieten; pryzelic, waardevol, kostbaar.

121 verdwazen, in verwarring brengen.

123-4 solaes = troost, troostwoord; dies, daarom; wel belijdt doen, volledig erkennen; duere van, toegang tot.

126-9 (tgheloove) vol goddelicker nopen, waarmee God u steeds weer opwekt, steeds verder brengt-zie 58-122; argument, bewijs; Hebr. 11:1.

130-1 Hebr. 11:10, 16, 40; luut stranghe, klinkt moeilijk; int langhe narreren, uitvoerig vertellen.

132 eens deels, enigszins; perturberen, in verwarring brengen.

133-4 Rom. 7:23-ik zie een andere wet in mijn leden, welke strijdt tegen de wet mijns gemoeds en mij gevangen neemt onder de wet der zonde.

135-6 u werdes zeer corts te bet, dat zult ge zeer spoedig te boven komen; ghespeilnede, vriendin; virtuut, wonderbaarlijke kracht.

137-8 kersten, christen; ledt, lid, lidmaat; woonste, woning.

[p. 486]

Staervende mensche.

 

Wie zydy, ioncvrauwe?

Hope.

140

Zou die zouct alder meest

 

U welvaert, ghezonde, zaligheyt en vrame. ¹⁴¹

 

‘Hope’ es voor God almaghtigh mynen name.

 

Dochter shemelsch vaders ben ic ghezeyt,

 

U int doopzel gheassigneirt en toe gheleyt, ¹⁴⁴

145

Die u conforteren comme en ghenezen

 

Van uwer droufheyt.

Staervende mensche.

 

Wilcomme moetty wezen. ¹⁴⁷

 

Terdt neder, ghelievet uwer gracye, ¹⁴⁸

 

Dat ic virtuut cryghe en efficacye ¹⁴⁹

150

Van dijn zoete nacye. ¹⁵⁰

Hope.

 

Ghy moet wel weten, ¹⁵¹

 

Dat ic onderzoucke alle Gods secreten. ¹⁵²

Staervende mensche.

 

Zo biddic u dat ghy wilt verstaercken

 

Mijn leden, die my doodelic snaercken.

155

Mynen tijt wert cort, lettel yemant acht my,

 

Ic moet zaen staerven. ^154-6

Figuerlic toogh.

 

Een beter verwacht ghy.

 

Paulus zeght als troost van onzen mesvalle: ^157-8

141 welvaert, heil; ghezonde, behoud; vrame, geestelijk nut.

144 assigneren = toe legghen, toewijzen; int doopzel, volgens de r.k. leer worden geloof, hoop en liefde bij de doop in de mens ‘geplant’.

147 al twijfeltmen, als men twijfelt.

148 nederterden, afdalen; in deze betekenis eerder pas uit de zeventiende eeuw opgetekend; ghelievet uwer gracye, als ge zo goed wilt zijn.

149 virtuut = efficacye, genezende kracht.

150 nacye, omschrijvend gebruikt; van dijn zoete nacye, van u die zo beminnelijk zijt.

151 wel, heel goed.

152 Zie 1 Cor. 2:10, van de Heilige Geest gezegd; secreet, verborgenheid.

154-6 snaercken, pijn doen; lettel yemant, bijna niemand, litotes voor absoluut niemand;
achten, aandacht hebben voor (oudste plaatsen in deze spelen, Nieuport 360, Thielt 368, Axcele 174); zaen, spoedig.

157-8 verwachten, te verwachten hebben, vgl. Rom. 8:19; een beter, iets beters; mesval, droevige toestand.

[p. 487]

 

Duer de hope zijn wy ghezalight alle. ¹⁵⁹

160

Dies verblijdt zou zeere elcx drouve ghelaet, ¹⁶⁰

 

Zoo ad Romanos in twalefste staet.

Hope.

 

Ad Hebraeos tuughtmen ons menigh vaut, ¹⁶²

 

Dat Abraham, Isaac en de vaders audt ¹⁶³

 

Blyde ghestorven zijn, hoe wel haer verlanghen

165

Deffect der beloften niet en ha ontfanghen; ^164-5

 

Maer zaghenze van verren, wijs van te vueren

 

Der beloften ende dat zou zo ghebueren. ^166-7

Schriftuerlic bewijs.

 

Laet u niet betrueren; naer Paulus bescheedt ¹⁶⁸

 

God heift hemlieden een stede bereedt

170

Ende dats den hemel zonder eenigh dwalen.

Gheloove. (l. Hope)

 

Hier af en muegher ooc niet ghefalen. ¹⁷¹

 

Gods heligh gheest zendt ons hier ter tijt van nu

 

Ende ad Romanos staet: es dien gheest in u, ¹⁷³

 

Zo es u God zijn rijcke toeschryvende.

Figuerlic troost.

175

Weist pacyent in dezen staet blyvende, ¹⁷⁵

 

God es heere van al, zo ic claer verluwe. ¹⁷⁶

159 Rom. 8:24; zalighen, zalig maken.

160 Rom. 12:12; ghelaet, uiterlijk; elcx drouve ghelaet, ieder die bedroefd is.

162 Hebr. 11:13 en 39; menigh vaut, uitvoerig.

163 de vaders audt, de oudvaders, de patriarchen van het O.T. Soms doelt dit op de aartsvaders, soms-zoals hier- op anderen met hen (Abel, Henoch, Noach; zie Hebr. 11:4-9).

164-5 haer, hun; deffect, de vervulling.

166-7 ze, ‘deffect der beloften’; wijs der beloften en dat zou zo ghebueren, de belofte kennende en zeker wetende dat het zo zou gaan (?). Mogelijk bleef hier echter de spelling van het hs. bewaard, met zo = de werkwoordsvorm ‘zou’ en zou als vnw-zie de aant. bij 101. De betekenis is dan: dat de vervulling plaats zou vinden. Zeker kan men hier niet van zijn, want de drukker behield in deze tekst wel zou als voornaamwoord (in andere teksten slechts af en toe), maar zette toch steeds ook zou als werkwoordsvorm, zie bij 21.

168 betrueren, ter neer slaan; bescheedt, getuigenis.
N.B. Onder invloed van de verkeerde volgorde van zijn tekst heeft de drukker namen van sprekers veranderd. Boven 171 en 177 moet Hope staan, waarschijnlijk boven 179 en 213 Schriftuerlic bewijs en boven 189 Figuerlic toogh.

171 muegher, lees mueghen wy (var.); hier af ghefalen, zich hierin vergissen, hieraan twijfelen; ooc, dan ook.

173 Rom.8:14.

175 aanvaard uw toestand geduldig.

176 Rom. 10:12; verluwen, bijvorm van verluden, verklaren (Rh. Gl.).

[p. 488]

Gheloove. (l. Hope)

 

David zeght: hemel en aerde zijn bee uwe

 

En al datter in es, van vooren tot bachten. ^177-8

Gheloove. (l. Schriftuerlic bewijs)

 

Van wiene mueghdy bet troost verwachten

180

Dan van hem die anhoort elcx caremen,

 

Wiens propryeteyt es altoos ontfaremen? ^180-1

Hope.

 

Hy es, alzoo Deuteronomij blijct,

 

God, ghetrauwe en rechtvaerdigh, diet al berijct. ^182-3

Figuerlic toogh.

 

Niemant en heift zijn hope op hem gheuzeirt

185

Die van hem eenighsins schiet gheconfondeirt,

 

Dwelc Ecclesiasticus betuught al bloot. ^184-6

Schriftuerlic bewijs.

 

Hier omme hoopt de rechtvaerdyghe in zijn doot

 

Ende zulcke hope al zijn grief gheneist. ^187-8

Gheloove. (l. Figuerlic toogh)

 

Alzulcke hope heift in Manasses gheweist,

190

Zoo wy inden bible tclaer ghewaghen zaghen. ^189-0

Staervende mensche.

 

Magh ic een woordt om mijn behaghen vraghen,

 

Zo zeght wat hope es, hier in prezencyen. ^191-2

Hope.

 

Hope, naer den meester der sentencyen,

 

Es een zeker bede duer Gods realigheyt

195

Van onslieder toecommende zaligheyt,

 

Wt gracyen ende verdiensten ryzende. ^193-6

177-8 Ps. 89:12 en overeenkomstige plaatsen; bee, beide; van vooren tot bachten, helemaal.

180-1 caremen, kermen; propryeteyt, eigenschap, aard.

182-3 Deut. 7:9 vlg.; (liber) Deuteronomii, vgl. (liber) Proverbiorum 310, (epistola) ad Romanos 61; diet al berijct, alles overvloedig maakt, u in alles zegent.

184-6 J. Sirach 2:11; hope uzeren op, hoop stellen op; confonderen, beschamen, teleurstellen (niemand hoopte vergeefs op hem).

187-8 Spr. 14:32; in zijn doot, als hij sterft; grief, smart.

189-0 Zie 2 Kron. 33:12 en het apocriefe gebed van Manasse; tclaer ghewaghen, de duidelijke vermelding.

191-2 woordt, antwoord; om mijn behaghen, tot mijn welgevallen (als ik zo vrij mag zijn); hier in prezencyen, nu ge hier op aarde zijt.

193-6 Zie Leffijnghe 311-14 aant.; bede, (beide), verwachting; bedijnghe 360 = verbeydijnghe, Leffijnghe 312; realigheyt, mildheid; zeker, betrouwbaar.

[p. 489]

Staervende mensche.

 

Die verdienste maect my therte afgryzende ¹⁹⁷

 

Boven my ghelijck eender vloedt swellende;

 

Onverzekert, ontzie ic dwoordt my qwellende; ^198-9

200

Gods vreeze doet my den zin verzeeren. ²⁰⁰

Figuerlic toogh.

 

Dbeghin der wijsheyt es de vreeze des heeren;

 

Tes al goet datmen ten goeden fyne doet. ^201-2

Staervende mensche.

 

Ic bedancke u van uwer doctryne vroedt

 

Die verlicht heift my, die zeere ben ghegrieft; ^203-4

205

En naer dat ic vinde troost die my ghelieft, ²⁰⁵

 

Zo dat my ‘sghelooven licht’ wilt beschauwen ²⁰⁶

 

Ende ‘den stoc van hopen’ onderhauwen, ²⁰⁷

 

Reyzic te ghemoete, verlanghende zeere,

 

Mynen verlosser, mynen schepper en heere.

Hope.

210

De derde veynstere verlichtet al;

 

Dat es zou die in derder handt commen zal

 

En by u blyven als wy u ontsprijnghen. ^210-2

Staervende mensche. (l.ws. Schriftuerlic bewijs)

 

Niemant en betrauwe te zeere op dijnghen ^213-6

 

Die verganghelic zijn teenyghen stonden; ^213-4

215

Charitate dect de menighte van zonden,

 

Naer Petrus vermonden. ^215-6

197 ik schrik van die ‘verdienste’.

198-9 als een zwellende rivier die over me heen zal stromen, Jes. 8:7; onversekert, onbeveiligd; ontzien, vrezen.

200 Ontzag voor God benauwt me.

201-2 Spr. 1:7 en overige plaatsen; fijn, doel (als de wil naar God gericht is).

203-4 doctryne, onderricht; vroet, wijs; grieven, verwonden, ghegrieft zijn, er slecht aan toe zijn.

205 naer dat, doordat; ghelieven, welkom zijn.

206 Ps. 119:105; zo dat, omdat; wilt beschauwen, zal beschermen.

207 Ps. 23:4; onderhauwen, steunen. Staervende Mensche krijgt hier een lamp en een staf.

210-2 de derde veynstere (open vak op de verdieping verlichtet al, wordt (geheel) licht-zoals de andere twee openingen, toen Gheloove en Hope daarin verschenen; in derder handt, als derde; ontsprijnghen, verlaten.

213-6 Kan moeilijk door Staervende Mensche gezegd zijn; waarschijnlijk door Schriftuerlic Bewijs.

213-4 Zie Ps. 146:3,4; ten goeden fijne, met goede bedoeling.

215-6 1 Petr. 4:8; vermonden, uitspraak.

[p. 490]

Charitate.

 

O schoon creatuere,

 

Gheschepen naer Christus edel figuere,

 

By my wert al uwen grooten druc ghespaent. ^218-9

Staervende mensche.

220

Wie zydy, die my dus heeschelic maent? ²²⁰

 

Of ic van u wachte eenyghe bate? ²²¹

Charitate.

 

O kindt en hoyr Gods, ic ben Charitate,

 

Ghezonden van Gods gheest, die by u blyven moet. ^222-3

Staervende mensche.

 

Alleene charitate dueght beclyven doet.

225

Maer wat es charitate, die veil drucx verdrijft? ^224-5

Schriftuerlic bewijs.

 

By dat de meester der sentencyen schrijft,

 

Charitate es liefde, alsment wel verzindt,

 

Daer God hem zelven met werdt ghemindt,

 

En onzen naesten om God oft om Gods wille. ^226-9

Staervende mensche.

230

De woorden paeyen my bee lude en stille, ²³⁰

 

Want zy den zin zuver hauwen onghenoost. ²³¹

Charitate.

 

Peynst dat ghy vercreghen hebt grooten troost

 

Midts tgheloove, dwelc hem wel es qwytelic. ²³³

 

Nochtans en werdt u dit niet profytelic,

235

Want dezen troost es onzeker en niet volmaect.

218-9 naer Christus edel figuere, Rom. 8:29; spanen, verdrijven.

220 heesschelic manen, dringend opwekken, toespreken; heesschelic = eisscende, met aandrang, MWB II 603, of de ontronde vorm van, eventueel een verlezing voor huesschelic, vriendelijk.

221 heb ik van u hulp te verwachten?

222-3 hoyr, erfgenaam; moet, zal; ghezonden van Gods gheest, Rom. 5:5.

224-5 doet dueght beclyven, houdt het goede in stand (is de vervulling der wet, Rom. 13:10).

226-9 meester der sentencyen, zie 85 en Leffijnghe 311-4; alsment wel verzint, als men het goed bekijkt.

230 paeyen, tevreden stellen, voldoen; bee lude en stille, volkomen.

231 want die omschrijving bevat de geest (van de liefde) zuiver en onverzwakt, onverlet; zuver kan ook adverbium zijn.

233 midts, door middel van; hem wel qwytelic zijn, zijn taak goed vervullen.

[p. 491]

Staervende mensche.

 

Dat weet ic wel; dies mijn herte altoos haect

 

Ende es ontrust om te wetenen expres, ^236-7

 

Waer omme dezen troost niet volmaect en es.

Charitate.

 

Ic zalt u zegghen, want daer an belaen leyt. ²³⁹

240

Eerst om dignorancye, der menschen crancheyt. ²⁴⁰

 

Al waerdy van zonden zuver boven sommen,

 

Wat troost magh u daer af ghecommen ^241-2

 

Als ghyt niet en weit? Iob schrijft met allen straf: ²⁴³

 

Ben ic simpel, mijn ziele en weeter niet af

245

En my zal verdrieten mijn aerm leven. ^244-5

Figuerlic toogh.

 

Ten tweesten, men vindt naectelic gheschreven: ²⁴⁶

 

Al maect u tgheloove ghesticht, ghevromdt ²⁴⁷

 

Duer al haer affeccyen vueren ghenomt, ²⁴⁸

 

Nochtans by Lucas notabel calculeren ²⁴⁹

250

En mueghdy dit gheensins presumeren.

 

Zoo hy zeyt: wy blyven onvruchtbaer knechten. ^250-1

Schriftuerlic bewijs.

 

Het derde zalmen u ooc berechten.

 

Ecclesiastes schrijft ons by advyze

 

Datter rechtvaerdyghe zijn en wyze

255

Ende in Gods handen zijn haerlieder waercken;

 

Nochtans en connenze weten noch ghemaercken

 

Weder hem haet of minne werdt ghecompozeirt. ^253-7

236-7 (dat weet ic) wel, heel goed. Evenals in het voorgaande, verraadt Staevende Mensche meer vertrouwdheid met de stof, dan men verwachten zou; dies, daarom; haect, verlangt; expres, nadrukkelijk, precies.

239 belaen, lees belanc (var.); daer an belanc leyt, dat is belangrijk.

240 in de eerste plaats om uw onwetendheid, een menselijk tekort.

241-2 boven sommen, meer dan te zeggen is, volkomen.

243 met allen straf, zeer streng, ronduit.

244-5 Job 9:20, 21; simpel, oprecht, onschuldig.

246 naectelio, duidelijk.

247 ghesticht, ghevromdt maken, sterken.

248 affeccye, (blijk van) genegenheid; vueren, hiervoor (93 vlg.).

249 notabel calculeren, zorgvuldige beschouwing.

250-1 presumeren, zich laten voorstaan op, vgl. 333, 479; Luc. 17:10.

253-7 Pred. 9:1; by advyze, weloverlegd; weder ... of, of ... of; compozeren, toebeschikken, toedenken-Vulgaat: et tamen nescit homo utrum amore, an odio dignus sit.

[p. 492]

Charitate.

 

Daer es eenen troost diet al excelleirt, ²⁵⁸

 

Waer by, al twyfeltmen teenygher huere ²⁵⁹

260

Inder warachtigheyt vander schriftuere,

 

Dezen troost waerdt zulcken schrupel presentelic ²⁶¹

 

Ende ghebuert, om verstaen diligentelic, ²⁶²

 

Als den gheloove metter waercken tempeest

 

Toevloeyt tughenesse vanden helyghen gheest, ^263-4

265

En ons waerck en dat hy in ons waerct telcx vrame

 

Den oppersten God tooght zijnde beqwame. ^265-6

 

Tgheloove metten waercken vertroost die staerven,

 

Maer hier wt maghmen veil meer troost verwaerven, ^267-8

 

Zo hier van onslieden werdt ontbonden ras.

Figuerlic toogh.

270

Maer ziet eerst hoe dezen gheest ghezonden was.

 

Twerdt uwen verstande figuerlic verclaert ²⁷¹

Figuere.
Hier tooght men tneder zenden vanden helyghen gheest op dappostolen Christi.

Charitate.

 

Daer alle Gods apostels waren vergaert,

 

Cammer wten hemel eenen soon ontrent ^272-3

 

Ghelijcker wijs van eenen gheest vehement ^274-6

275

En vervulde tgheheel huus op tzelve sayzoen,

 

Alzoo de Acten maken claer mencyoen. ^272-6

258 excelleren, transitief, overtreffen.

259 al, als; teenygher huere, te eniger ure = teenyghen termyne 302.

261 waeren, uit de weg ruimen; schrupel, twijfel; presentelic, direct.

262 ende (dezen troost) ghebuert, wordt werkelijkheid; diligentelic, nauwkeurig, niet ‘ijverig’ (Rh. Gl); om verstaen d., welteverstaan.

263-4 metter waercken tempeest, een omschrijving van ‘met de werken’? Het omschrijvend gebruik van tempeest louter om het rijm is zeer ongewoon. Misschien werd waercken verlezen voor vlaercken, een bekende fout-zie Leffijnghe 205. De betekenis ‘onder vleugelgeruis’ past bij de verschijning van de Heilige Geest. tughenesse, getuigenis.

265-6 In 265 moet het tweede en vervallen, zie 280-: en de Heilige Geest duidelijk maakt, dat ons werk, het werk dat de Heilige Geest in ons verricht, God welgevallig is. De zin laat toe zijnde beqwame op de Heilige Geest te betrekken, maar dit vormt een zinloze mededeling.

267-8 Vgl. Jac. 2:14-26; hier wt, door het getuigenis van de Heilige Geest; werdt ontbonden ras, weldra uiteengezet zal worden.

271 figuerlic, door middel van een figuere; uwen verstande, u? Waarschijnlijk te lezen tuwen verstande, opdat ge het goed in u op zult nemen.

272-3 daer, toen; cammer, kwam er; soon, geluid; ontrent, alom.

274-6 gheest vehement, hevige wind (spiritus vehemens); sayzoen, tijd, moment; mencyoen maken, vermelden.

272-6 Hand. 2:1, 2.

[p. 493]

Schriftuerlic bewijs.

 

Daer deis gheest toeslaet, zonder eenyghe wijcke

 

Hy verzekert ons vanden eeuwyghen rijcke ^277-8

 

En betuught ons ende ons waerck metter spoet,

280

Ia zelve het waerck dat hy duer ons doet,

 

Dueghdelic es goet. ^279-1

Gheloove.

 

Paulus gheschreven gheift,

 

Dat dezen gheest tughenesse ghegheven heift

 

Onzer lieder gheest om tsvyants verminderen,

285

Zegghende dat wy zijn Gods kinderen.

 

Waer moghtmen hooren proffytygher leere? ^282-6

Hope.

 

Naer dezen gheest dorste David zeere,

 

Schryvende den psallem in zynen tijt:

 

Zeght mijnder zielen dat ghy mijn zaligheyt zijt. ^288-9

290

En elders altoos volghende Gods ghebod:

 

Ic zal hooren wat in my spreict mijn God,

 

Van hem zal zynen volcke pays commen voort. ^291-2

Figuerlic toogh.

 

Dats, tgheests tughenesse es al meerder confoort

 

Dan tgheloove, hope, charitate tzamen,

295

Of ooc ons waercken, hoe vul van vramen. ²⁹⁵

 

Het blijct drye vaudt by goe redenen claer.

Charitate.

 

Eerstwarf deis ghetughenesse bevanghet in haer,

 

Als die alle dueghden can en wilt verstaercken, ^297-8

 

Tgheloove, hope ende my metten waercken;

300

Wilt dit anmaercken om waeren tbecueren dijn:

 

In alle zaligheyt moet de dueght vueren zijn. ^300-1

277-8 toeslaen, verschijnen; zonder eenyghe wijcke, zonder meer; verzekert ons van, stelt ons in het bezit van.

279-1 betuught, verklaart; ja, namelijk; selve het waerck, het werk zelf; duer ons, ter wille van ons (zie telcx vrame 265); es, lees en; dueghdelic en goet, volkomen goed.

282-6 Rom. 8:16; om tsvyants verminderen, tot verzwakking van sduivels macht.

288-9 Ps.35:3.

291-2 Ps. 85:9; voort commen, geschieden, met datief, te beurt vallen.

295 vul van vramen, bijzonder nuttig.

297-8 in hem bevanghen, omvatten; als die, omdat het.

300-1 om waeren tbecueren dijn, om de verzoeking waaraan ge zijt blootgesteld, te weerstaan; vueren zijn, vooraf zijn gegaan; dueght, als in 298, al wat tot God leidt.

[p. 494]

 

Onmoghelic waert teenyghen termyne

 

Zonder tvoornomde Gods kinderen te zyne,

 

Dwelc nochtans de gheest tuught, om blusschen elcx zwaerheyt, ³⁰⁴

305

Zonder lieghen, want Ian heetten de waerheyt. ³⁰⁵

Schriftuerlic bewijs.

 

Ad Hebraeos staet niet voor de doove:

 

Niemant magh God behaghen zonder gheloove. ^306-7

Gheloove.

 

Ecclesiasticus in zijn advijs zeyt,

 

Dat den hopenden verlichten zal Gods wijsheyt.

Hope.

310

Vander charitate Proverbiorum staet: ^309-0

 

Ic bemint al dat my met minnen bevaet. ³¹¹

Figuerlic toogh.

 

Vanden waercken schrijft Matthaeus breere:

 

Niet alle die roupen ‘heere, heere’

 

En zal mijn rijcke lude noch stille voen,

315

Maer de ghene die mijns vaders wille doen. ^312-5

Charitate.

 

Van liefden en waerck moet wy Ians bevroen schauwen. ³¹⁶

 

Die my bemint, zeyt hy, zal mijn sermoen hauwen. ³¹⁷

 

Mijn vader zal hem minnen voor alle zaken

 

Ende zullen ons woonste by hem maken. ³¹⁹

Schriftuerlic bewijs.

320

Hier blijcket al claer, zoo Iacop tuught bloot:

 

Zonder goede waercken tgheloove es doot. ^320-1

304 dwelc, het kindschap Gods; blusschen elcx zwaerheyt, een eind maken aan ieders bezwaren (de schrupels van 261 en 326).

305 heetten, noemt hem, 1 Joh. 5:6, van Christus gezegd.

306-7 Hebr. 11:6; niet voor de doove, voor ieder die horen kan, duidelijk.

309-0 Jez. Sirach 2:6-13; verlichten, vs. 10: illuminabuntur corda vestra.

311 Spr. 8:17; bevaen, omhelzen, aannemen.

312-5 breere, verder, nader; Matth. 7:21; voen, voeden, als kinderen aannemen; lude noch stille, volstrekt niet (om het rijm voor voen geplaatst).

316 van liefden en waerck, wat de liefde en de werken betreft; Ians bevroen, het onderricht, de mededeling van Johannes, Joh. 14:23; schauwen, beschouwen, luisteren naar.

317 hy, Christus; mijn sermoen hauwen, mijn woord bewaren (sermonem meum servabit); zal, moet.

319 ende (wy: mijn vader en ik) sullen; woonste maken by, wonen bij.

320-1 tuught bloot, duidelijk getuigt, zegt; Jac. 2:17.

[p. 495]

Gheloove.

 

Tweest waerf sgheest tughen, duer rypelic op boert,

 

Waert al tghene dat voren es gheroert, ^322-3

 

Waer omme dat tgheloove met datter ancleift ³²⁴

325

Den stervende gheenen volmaecten troost en gheift.

 

Zulc schrupel en can u niet molesteren. ³²⁶

Hope.

 

Ignorancye mueghen niet pretenderen. ³²⁷

 

De helyghe gheest in al zijn bediet

 

En zeyt al heel wt ignorancyen niet, ^328-9

330

Zoo ad Hebreos den text can tooghen:

 

Alle dijngh es naect en ontdect zynen ooghen. ³³¹

Figuerlic toogh.

 

Tweeste poynt moeten wy ooc onderscheeden: ³³²

 

Presumpcye en magh u niet verleeden. ³³³

 

God last, dat wy by gheenen vermane ³³⁴

335

Ons eenyghe heligheyt doen te verstane, ³³⁵

 

Ghelijc dapocalips doet schoon vertreck

 

Van eenen die niet en kende zijn ghebreck. ^336-7

Charitate.

 

Tderde moeten wy ooc over luudt sommen, ³³⁸

 

Dats vreeze van een onzeker wt commen. ³³⁹

340

Nu moet elc wel weten ongheloghen,

322-3 duer rypelic op boert, lees daer rypelic op loert, let daar zorgvuldig op; dat voren es gheroert, wat hiervoor ter sprake kwam; waeren, afweren, voorkomen.

324 Toelichting bij het voorgaande: nl. waarom het geloof met (of: door) al wat er bij hoort, de ignorancye, presumpcye en onzekerheid uit 239-257, waarop de schrijver nu terugkomt.

326 zulc schrupel, die moeilijkheid; can, mag; molesteren, hinderen.

327 mueghen (wy); pretenderen, voorwenden.

328-9 bediet, wat iemand verklaart, uitlegt; al heel niet, helemaal niets.

331 Hebr. 4:13 (van God gezegd).

332 onderscheeden, duidelijk aanwijzen, noemen.

333 presumpcye, verwaandheid, inbeelding; verleeden, verleiden.

334 lasten, gelasten, bevelen; by gheenen vermane, op geen enkele wijze, nooit.

335 doen te verstane, reflexief, zich diets maken, inbeelden, vgl. Ps. 14:2 (Vulgaat 13:3), Rom. 3:10-12.

336-7 vertreck doen, vertellen; zijn ghebreck kennen, zijn fout toegeven, genade vragen; Op. 12:7.

338 sommen, vermelden.

339 vreeze van een onzeker wt commen, angst voor een onbekende afloop.

[p. 496]

 

Dat den helyghen gheest niet en werdt bedroghen. ^340-1

 

Hy doet dat hy wilt, tes al in zijn maght ³⁴²

 

Ende zijn woorden zijn vol alder cracht. ³⁴³

 

Hy eyst die in ons allen waerct byblyvelic, ³⁴⁴

345

Dwaerck beghint ende hendt charitatyvelick; ³⁴⁵

 

Paulus eyst schryvelick. ³⁴⁶

Schriftuerlic bewijs.

 

Dapostel zeyt expaert: ³⁴⁷

 

Hy eyst duer wiene wy werden beghaert

 

In Gods kinderen alle te gadere

350

Ende duer wien wy roupen ‘Abba, vadere’. ^348-0

 

Hy eyst die ons ghebedt voedt, bewaerende ducht,

 

Die om ons allen zucht zo menyghen zucht,

 

Zoo ad Romanos blijct met diligencyen. ^351-3

Gheloove.

 

Hy sturt in ons verstant met scyencyen,

355

Vol goedertierenheyt, zoo Esayas ontbindt. ^354-5

Hope.

 

Zijn vruchten zijn alle dueghden diemen vindt,

 

Zoo totten Galathen Paulus gheift verstant. ^356-7

 

En by zulcken eedt hy met goeder causen pant

 

Van hooryen en van glorye schoone, ^358-9

360

Die ons bedijnghe vanden eewyghen throone

 

Niet en zal frustreren noch weder legghen,

 

Alzoo wy ad Ephesios hooren zegghen. ^360-2

340-1 ongheloghen, zeker; bedrieghen, misleiden.

342 hy doet dat hy wilt, vgl. Joh. 3:6, Ef. 1:11.

343 Hebr. 4:12.

344 eyst, is het, ook 348, 351; byblyvelic, volhardend, getrouw.

345 henden, beëindigen, afmaken; charitatyvelick, liefderijk.

346 Fil. 1:6, van God gezegd; P. eyst schryvelick, P. schrijft het, zoals P. schrijft.

347 expaert, duidelijk.

348-0 Rom. 8:14, 15; beghaert in, verlangd tot? Waarschijnlijk is te lezen bekaert in, veranderd in.

351-3 Rom. 8:26; ducht bewaeren, vrees verjagen; met diligencyen, liefdevol, maar hier waarschijnlijk een rederijkersformule voor ‘duidelijk’.

354-5 Jes. 11:2; met scyencyen, en kennis; ontbinden, verklaren.

356-7 totten Galathen, voor (epistola) ad Galatas; Gal. 5:22; verstant gheven, meedelen.

358-9 eedt, belofte; WNT 12 I 309 verklaart panden van hier als ‘in beslag nemen’, maar dit past niet en daarbij was dan aan in plaats van van te verwachten. Naar Ef. 1:14 moet es pant gelezen worden, is onderpand, zekerheid-vgl. 487 en Meenene 231; hoorye, erfenis; met goeder causen, op goede grond.

360-2 bedijnghe, verwachting, zie bede 194; frustreren = weder legghen, te niet doen; Ef. 2:18.

[p. 497]

Figuerlic toogh.

 

Niemant en hebbe vaer, naer Ians beschryven.

 

Dezen gheest zal eeuwelic by ons blyven ^363-4

365

En zo wiene heift om zijns lichaems vereenen

 

Ende daer toe zijn andwoordt met eenen ^365-6

 

Dat hy als Gods kindt den hemel zal verwaerven, ³⁶⁷

 

Magh wel ghetroost ende hopelic staerven. ³⁶⁸

Charitate.

 

Derde warf want het tughen des gheests verheven ³⁶⁹

370

Onzer lieder gheest over ghegheven ³⁷⁰

 

Tgheloove en waerck duer charitaten nope. ³⁷¹

 

Dats tzegghen: gheloove, charitate, hope

 

Metten waercken, alle tzamen gheaccordeirt,

 

Gheift hemlien ghedaente volmaect en absolveirt. ^372-4

Schriftuerlic bewijs.

375

Naer dat ons gheloove een argument es,

 

Zoo Paulus tuught, van dat ons onbekent es,

 

Obschuer en doncker, daer wy in faelgieren, ^375-7

 

Zo en maght niet bet verlichten noch verchieren

 

Dan dooghste claerheyt, zo Sapientia spreict,

380

Die gheheel tsecreit shelighs gheests duerbreict

 

En werdt gheschutt in der menschen ghestichte. ^378-1

363-4 Joh. 14:1 en 16; vaer, vrees; beschryven, schrijven.

365-6 zo wiene heift, alwie hem heeft; om zijns lichaems vereenen, doordat de geest zich met zijn lichaam verenigt, in hem woont, Rom. 8:11-propter inhabitantem Spiritum ejus in vobis; met eenen, tegelijkertijd.

367 Rom. 8:16, 17.

368 hopelic, hoopvol, vol vertrouwen.

369 want, doordat.

370 onzer lieder, onze; over ghegheven, lees heift overghegheven, heeft geschonken.

371 duer charitaten nope, door aansporing van de liefde, door liefde gedrongen.

372-4 dat wil zeggen, (de Heilige Geest) vervolmaakt geloof, liefde, hoop en werken samen en bevrijdt van de zonde; accorderen, verenigen.

375-7 Hebr. 11:1; argument, bewijs; faelgieren, falen, vgl. Wijsheid 9:16.

378-1 daarom kan niets het geloof (als kenbron) beter verlichten dan het hoogste licht, zoals het boek Wijsheid zegt, dat toegang geeft tot heel de verborgenheid van de Heilige Geest en opgevangen wordt in de mensen; verchieren = verlichten; ghestichte, persoon, wezen.
De schrijver volgt gedachten uit wijsheid 7 en 8 over dooghste claerheyt, de wijsheid (7:29), die zich in de mensen begeeft en deze tot vrienden van God maakt (7:27b). Onder de wijsheid verstond men hier de Heilige Geest; deze wordt dan ook in 382 met hy bedoeld naar aanleiding van 7:26 over de wijsheid. Bijgevolg moet regel 380 geen betrekking hebben op tsecreit shelighs gheests, maar op tsecreit shelighs Gods (8:4 en 9:9), overeenkomstig regel 395-6; alzo te lezen.

[p. 498]

Gheloove.

 

Hy es dblijncsel vanden eewyghen lichte,

 

Spieghel zonder smette, vlammigh gloeyende. ^382-3

Charitate.

 

In den bybel staet: hy es tvier verbroeyende

385

Waer by hy elcken zijn liefde wilt vaerghen. ^384-5

Hope.

 

Hy verlichtet al wten eeuwyghen baerghen,

 

Alzoo de Psalmiste langhs zo cloucker zeyt. ^386-7

Figuerlic toogh.

 

Hy es dlicht in wien es gheen donckerheyt,

 

Zoo Ian tuught, lichtende boven sommen fijn

390

Allen menschen die ter waerelt commen zijn. ^388-0

Charitate.

 

Wanneer dit eeuwigh licht valt tot slevens wensche ³⁹¹

 

Inde ziele vanden godvruchtyghen mensche

 

En tlicht der ziele toe spreict en schoon wilt toghen, ³⁹³

 

Zo heift zou oprechte gheestelicke oghen ³⁹⁴

395

En alle Gods diepten en tsecreit useren

 

Cauze weten, zien ende contempleren; ^395-6

 

Want duer dit licht werdt al gheopenbaert,

 

Zoo ad Ephesios quinto werdt verclaert. ^397-8

Schriftuerlic bewijs.

 

Dat ooc sgheests tughenesse, dicwil ghemyneirt,

400

Tgheloove vulmaect ende consummeirt, ^399-0

 

Es voren ghenarreirt en ontdect al naect. ⁴⁰¹

382-3 Wijsheid 7:26; hy, de Heilige Geest; blijncsel, glans.

384-5 tvier verbroeyende, het verzengende vuur, Hebr. 12:29-God is een verterend vuur; waer by, waardoor, waarmee; vaerghen, afdwingen.

386-7 Zie Ps. 97:4; langhs zo cloucker, als stellende trap te begrijpen: zeer krachtig, zeer duidelijk.

388-0 1 Joh. 1:5 en Joh. 1:9 (over Christus); boven sommen fijn, volmaakter dan te zeggen is; commen, gekomen.

391 tot slevens wensche, tot heil van ons leven.

393 en schoon wilt toghen (intransitief = reflexief), en zich in volle heerlijkheid openbaart.

394 zou, de ziel; gheestelicke oghen, verlichte ogen des verstands, Ef. 1:18; oprecht, echt, waarachtig.

395-6 Vgl. 1 Cor. 2:10, 11 en 13:12; tsecreit useren, het verborgen handelen; cauze, lees canze; contempleren, aanschouwen.

397-8 Ef. 5:13; al, alles.

399-0 ooc, werkelijk; consummeren = vulmaken, ook 468; dicwil ghemyneirt, vaak onderschat, nl. door de nieuwe richting (sola fide).

401 narreren, vertellen; ontdecken, in het licht stellen; al naect, zeer duidelijk.

[p. 499]

Gheloove.

 

Sgheests tughen der charitate volmaect, ⁴⁰²

 

Want den helyghen gheest, zo voren es verhaelt,

 

Es op ons als Gods pennijngh en pand ghedaelt. ^403-4

405

Hy woont in ons, alzo tuught tonzer eeren Ian. ⁴⁰⁵

 

Hy spreict met ons, zo ic wt David leeren can. ⁴⁰⁶

 

Hy eitt met ons, naer dapocalips bedien. ⁴⁰⁷

 

Ende wt dien moeter by fortsen gheschien

 

Tusschen God en ons familiariteyt; ^408-9

410

Wter familiariteyt, die elcken greyt,

 

Spruut kennesse en wt kennessen vulvaerdigh

 

Rijst exces van wtnemender liefden waerdigh, ^410-2

 

Die ons allen houdt onder Gods proteccye.

Hope.

 

Als wy ghevoelen des vaders affeccye, ⁴¹⁴

415

Werden wy ghetrocken tot der liefden terstont.

Figuerlic toogh.

 

Dit tuught hy zelve duer Hieremyas mont,

 

Zegghende met zoete woorden, zoo ic besief: ⁴¹⁷

 

In eeuwygher charitaten haddic u lief;

 

Daer omme hebbic u ghetrocken tot my. ^418-9

Charitate

420

Ozeas zeyter ghelijcke redene by:

 

Ic zal u trecken in scharitaten banden. ^420-1

Staervende mensche.

 

De ziecte beneimt my mijn verstanden, ⁴²²

 

De doot comt, daer ic tqwaet duer stranghe messe. ⁴²³

 

O God, de ziele wilt wter vanghenesse. ⁴²⁴

402 der, lees de; vgl. de accusativus in 400.

403-4 Ef. 1:14 en 4:30; Gods pennijngh, handgift; pandt, onderpand.

405 Joh. 1:14 en 1 Joh. 4:13.

406 Ps. 50:1 en 7.

407 Op. 3:20; bedien, uitleg.

408-9 by fortsen, noodzakelijk: gheschien, ontstaan; familiariteyt, vertrouwelijkheid = familyaerschap (hapax) 444.

410-2 greyen, welkom zijn; vulvaerdigh, adjectief, volmaakt; exces, overmaat; exces van liefden, de allerhoogste liefde.

414 affeccye = liefde 415.

417 besief = beseven heb, begrijp, weet.

418-9 Jer. 31:3; in (met) eeuwygher charitaten, in caritate perpetua.

420-1 Hos. 11:4; in (met) scharitaten banden, in vinculis charitatis; redene, woorden.

422 verstanden, verstaan, als substantief: de ziekte maakt dat ik u niet meer goed horen/volgen kan.

423 tquaet, de ziekte; messen, missen, ontgaan; stranghe, op hardvochtige wijze.

424 vanghenesse, gevangenis, het lichaam.

[p. 500]

425

Ic dancke dynen gheest, die my heift duergoten, ⁴²⁵

 

Duer wiens tughen den hemel my es ontsloten

 

Ende nieuwen wegh ghemaect, zoo Paulus tuught vroet,

 

Duer sturten van Christus ghebenedijdt bloet. ^427-8

 

Hope, gheloove ende charitate

430

Zijn in my wtcommen, al eyst late. ⁴³⁰

 

Niet by mijn verdiente, zoot goet es om weten,

 

Maer duer sgheests tughen groot onghemeten. ⁴³²

 

Hier in rustic my, want my therte grieft.

 

O heere, schuert den wegh, alst u belieft. ^433-4

435

Mijn zinnen verfraeyen, dolende duer sdoots tempeest. ⁴³⁵

 

O God, dat doet uwen wonderlicken gheest.

Gheloove.

 

Dus leyt hy vul dolijnghe in God wel ghesticht,

 

Metten helyghen gheeste claer verlicht,

 

Duerdroncken in Gods troost; niet magh hem mesvoughen. ^437-9

Hope.

440

Tharen brudegoom gaet haer de ziele voughen,

 

Dieze vast tot hem trect onghecesseirt. ⁴⁴¹

Charitate.

 

Met Gods gheest leyt zou altoos gheoccupeirt ⁴⁴²

 

In sprake, kennesse, liefde en zoetheyt; ⁴⁴³

 

In zijn familyaerschap en in zijn goetheyt

445

Verzekert, vultroost, gherust eenpaerlic. ^444-5

425 duerghieten, doortrekken, vervullen.

427-8 Hebr. 10:19, 20; nieuwen wegh (es) ghemaect, zonder lidwoord, naar het Latijn van de Vulgaat; vroet, in zijn wijsheid.

430 wt commen, uitgekomen, ontloken.

432 tughen, getuigen, getuigenis; onghemeten groot, onmetelijk krachtig.

433-4 hem rusten in, vertrouwen op; my therte grieft, mijn geweten kwelt me, ik heb berouw; (den wegh) schueren, openen.
Hierna denke men een korte pauze.

435 mijn zinnen verfraeyen, mijn geest verblijdt zich; dolende duer sdoots tempeest, hoewel ik door de verschrikkingen van het sterven de uitweg nog niet zie.

437-9 De drie deugden knielen bij de gestorvene.
vul dolijnghe, ondanks al zijn dwalingen; wel ghesticht, ten volle gesterkt; duerdroncken, vervuld van, znl. bijvorm van doordrongen, of ongewoon part. van doordrenken, zie WNT s.v. doordronken II; ook Wynoxberghe 490; niet en magh hem mesvoughen, niets kan hem (meer) deren.

441 vast = onghecesseirt, snel, direct.

442 leyt gheoccupeirt = leyt bezigh 455; Rh. Gl. ‘vervuld’ (?); altoos, voortdurend.

443 in woord, kennis en innige liefdesprekend, wetend en innig liefhebbend.

444-5 verzekert in ..., veilig door Gods genadige vertrouwelijkheid; gherust eenpaerlic, voor goed tot rust gekomen.

[p. 501]

Figuerlic toogh.

 

By figueren magh elc maercken claerlic,

 

Dat hem es ontdaen by gracelicker soorte ⁴⁴⁷

 

Gods eeuwigh rijcke ende shemels poorte

 

Ende den wegh van den eeuwyghen levene.

Figuere.
Hier tooghtmen dlam nemende den bouck wt svaders handen, dien ontdoende.

450

Ghy ziet daer: den bouc metten sloten zevene,

 

Die niemant conste, hoe blyde hoe gram,

 

Werdt open ghedaen van tghedoodde lam,

 

Alzo dapocalips ons maect ghenezigh. ^450-3

Schriftuerlic bewijs.

 

Met hemelsche dijnghen leyt hy al bezigh

455

Ende en contempleirt gheen ander zaken. ^454-5

Gheloove.

 

Hier op laet ons concluzye maken,

 

Slutende ons meenijnghe ter bester vauwen. ^456-7

Hope.

 

Edel spectatuers, bee mannen en vrauwen,

 

Hier mooght ghy schauwen en zijn contemplerende,

460

Als nu dezen mensche agonizerende; ^458-0

 

Alzo zaen als hy ghevoelde de bitter doot, ⁴⁶¹

 

Al dat vander waerelt was, van hem vloot.

Charitate.

 

Wy hebben hem anghegaen zeer feestelic,

 

Hem troostende zo wy best moghten gheestelic; ^463-4

465

De helyghe gheest waerct in ons even staerck,

 

Och, duer den gheest zijn wy zelve sgheests waerck.

 

Maer den troost by onslieden gheexibeirt ⁴⁶⁷

447 ontdoen, openen; by gracelicker soorte, uit genade. Dit omschrijvend gebruik van vr. soorte is ongewoon; te denken valt aan verwarring met onz. soort, lot, lotsbeschikking.

450-3 Op. 5:1; conste, lees ontsluyten conste (var.); niemant hoe blyde hoe gram (verdrietig), absoluut niemand; tghedoodde lam, vs. 6; ghenezigh, lees ghelezigh (lezende). Geen van beide woorden is van elders genoteerd.

454-5 al, uitsluitend; contempleren = schauwen 459, beschouwen, overpeinzen.

456-7 concluzye maken, eindigen; sluten, in een conclusie vastleggen; ter bester vauwen, zo goed mogelijk. De spelers wenden zich tot het publiek.

458-0 spectatuers, toeschouwers; bee ... en, zowel ... als; als nu, nu; dezen mensche agonizerende, Staervende Mensche.

461 alzo zaen als, zodra.

463-4 enen angaen, iemand toespreken; feestelic, met veel zorg-vgl. iemand feest doen, WNT III 4402, werk van hem maken, belang stelling voor hem tonen (De Castelein, Coornhert); zo wy best moghten, zo goed we konden.

467 exiberen, aanbieden, geven.

[p. 502]

 

En was niet volmaect, noch gheconsummeirt.

 

Shelighs gheests andwoorde, goddelic bedocht, ⁴⁶⁹

470

Was by charitaten an zynen gheest ghebroght

 

En heift, ghelijc hy alder dueght es ghewuene,

 

Hem verclaers ghedaen dat hy es Gods zuene, ^471-2

 

Zo dat hem veil meer troosts es ghevallen

 

Van sgheest tughen dan van onslien allen.

Schriftuerlic bewijs.

475

Om dan te commene ter substancyen: ^{475 475}

 

Naer dat den gheest niet zeyt wt ignorancyen,

 

Die doet dat hy belooft ende niet en lieght;

 

Die berau en dueght raedt en niet en bedrieght; ⁴⁷⁸

 

Presumpcye verdrijft, desperacye schendt; ⁴⁷⁹

480

Die volmaect betrauwen toe brijnght en zendt; ⁴⁸⁰

 

Die tgheloove verlicht, de hope conforteirt;

 

Die de waercken beghint ende continueirt;

 

Charitate inflammeirt, druc can minderen; ⁴⁸³

 

Die ons adopteirt tot Gods kinderen;

485

Die tonslien comt en zijn woonste in ons maect, ⁴⁸⁵

 

In ons blijft en naer ons welvaert haect; ⁴⁸⁶

 

Die es van onzer redempcyen den pandt

 

Ende den godspennijgh van thooghste landt, ^487-8

 

Den pacyent verlichtende met dmeeste goet, ⁴⁸⁹

469 antwoorde, belofte, getuigenis; goddelic bedocht, g. van aard.

471-2 en de Heilige Geest, die immers altijd goed doet, heeft hem duidelijk gemaakt, dat hij een zoon van God is.

475 substancye, hoofdzaak; niet, niets.

475 Om dan tot de hoofdzaak te komen:
omdat de Heilige Geest niets zegt zonder er zeker van te zijn, geen onwaarheid spreekt, maar doet wat hij belooft, zonder misleiding opwekt tot berouw en goede werken, zelfverheffing verjaagt en wanhoop te niet doet,

478 raden, opwekken tot; berau en dueght, berouw en goede werken.

479 desperacye schenden, wanhoop verdrijven.

480 ons tot volmaakt vertrouwen brengt, het geloof verheldert, de hoop versterkt, wat hij begint ook voleindigt, liefde aanvuurt, smart kan wegnemen, ons aanneemt als kinderen van God,

483 inflammeren, ontsteken.

485 tot ons komt en woning bij ons kiest, in ons blijft en vurig verlangt naar onze zaligheid, onderpand is van onze verlossing en handgift van de hemel,

486 welvaert, heil, zaligheid.

487-8 redempcye, verlossing; thooghste landt, de hemel.

489 (en) omdat hij de zieke verlicht met het beste geneesmiddel doordat deze in het gezegend bloed van Christus gedoopt wordt, hem met Gods genade voedt,

[p. 503]

490

Als ghedoopt in Christus ghebenedijdde bloet; ^489-0

 

Metter Gods gracyen zijn herte spyzende,

 

Verzekert dat hy zal zijn verryzende ⁴⁹²

 

En Gods glorye, zo elc Christen behoort,

 

Eeuwelic en altoos dan zal bezitten voort,

495

Volghende de beloften alle gadere ⁴⁹⁵

 

Ghedaen Abraham onzer alder vadere, ^492-6

 

Als een van Gods kinderen daer naer verlanghende;

 

Die ziele, in haer brugooms aerms hanghende ⁴⁹⁸

 

En die wten lichame expirerende, ⁴⁹⁹

500

God den vader recommanderende,

 

Daer wy den gheest latende in zijn ghevromt; ⁵⁰¹

 

Slutende: dat tghetughen des gheest voornomt, ⁵⁰²

 

Om dat hy den ziecken verzekert te wensche, ⁵⁰³

 

Den meesten troost es vanden staervende mensche. ^475-504

505

Ons submitterende zegghen wy int erruers: ⁵⁰⁵

Figuerlic toogh.

 

Dezer feesten voortzetters ende spectatuers, ⁵⁰⁶

 

Bee edel en onedel, vol der consten, ⁵⁰⁷

 

Die ons spel hebt ghehoort wt rechter ionsten, ⁵⁰⁸

 

Neimt danckelic in u Ghendtsche lande gaerde ⁵⁰⁹

510

Ons vertoogh van u vrienden van Audenaerde. ⁵¹⁰

Finis.

489-0 dmeeste goet, het beste geneesmiddel; als ghedoopt, doordat hij ondergedompeld wordt.

492 (en) hem verzekert dat hij zalig zal worden en dan-zoals voor elk christen weggelegd is- Gods heerlijkheid voor eeuwig en altijd zal bezitten,

495 volgens al de geloften aan ons aller vader Abraham gedaan, waarnaar de zieke als een van Gods kinderen verlangt,

492-6 verzekert, persoonsvorm; behoren, bestemd zijn voor; volghende, overeenkomstig.

498 en de Heilige Geest de ziel, wanneer ze het lichaam verlaat en in de armen van haar bruidegom ligt, aan de vader opdraagt, waardoor wij stervende moed vatten,

499 wten lichame expirerende, zodra ze het lichaam verlaat.

501 daer in, waarmee; (ghe)vromen, bemoedigen.

502 besluiten wij: dat het bovengenoemde getuigenis van de Heilige Geest, omdat dit de zieke volmaakte steun geeft, de sterkste hulp is voor de stervende mens.

503 te wensche verzekeren, volmaakte steun geven.
Hier volgt een parafrase van 475-504.

475-504 In deze lange zin staan stellig enkele fouten: 498 Die ziele, lees Die die ziele; 499 En die, lees En; 500 recommanderende, lees es recommanderende; 502 slutende, lees sluten wy.

505 Deze regel hoort bij de volgende claus; 506-510 is object bij zegghen wy.
ons submitterende int erruers (voor in derruers?), ons aan uw oordeel onderwerpende, wanneer we ons vergist hebben.

506 voortzetters, begunstigers, nl. de gouverneurs uit regel 5 en 6.

507 vol der consten, vervuld van liefde voor de kunst.

508 hebt ghehoort wt rechter ionsten, vriendelijk hebt aangehoord.

509 neimt danckelic, aanvaard in dank; lande gaerde, ws. vergat de zetter lande na correctie in gaerde, weg te nemen.

510 vertoogh, vertoning.

Naast 8: Figuerlic tooch

23 verdarene

65 met spijs ende 82 oors

101 Daer sy

140 Sy die 155 luttel - 171 en mogen wi ooc

220 eysschelie

239 belanck

323 Weert 345 eyndt

379 dhoochste

451 niemant ontsluyten conste