De Gentse Spelen van 1539 (2 delen)

(1982)–Anoniem Gentse Spelen, De– rechtenstatus

Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Caprijcke

kamer
DE BERCKENISTEN
zinspreuk
‘Zes al in therte’
antwoord
De ontfermigheyt godts midts Hope

(geen prijs)

Inleiding

De personages

Hoofdpersoon
De Mensche, een jongeman, als pelgrim

Helpers
Tgheloove
Conscyencye (vr., 377), het geweten van de hoofdpersoon (360)
Redene (vr., 378), het verstand van de hoofdpersoon (400)
Zalyghe Leerijnghe, godsdienstig onderricht
Hope

Verleiders
Vieryghe Lust } zinnekens, samen: vurige begeerte
Dwaze Iongheyt } uit jeugdige onbezonnenheid
Zie 1 Joh. 2:16 - begeerte naar al wat in de wereld is, begeerte van het vlees, begeerte van de ogen en hovaardij.
Der Zonden Voetzele, voedster van de zonde, waardin in de herberg ‘Poel van Desperacyen’.

Attributen
Tgheloove heeft een lamp ‘dwoort Gods’ (87) en geeft De Mensche een staf ‘betrauwen op God’ (94).
De hoofdpersoon draagt ‘tcleed van innocencyen’ (107), de mantel van onschuld, eenvoud, nederigheid; krijgt later ‘tcleed van preeminencyen’ (205), hovaardij; het ‘mes van wraken’ (214), vergelding en de ‘mutse met die plume’ (216).

De vorm

Proloog	ontbreekt
Spel A	1-81	Zinnekens-scène apart.
B	82-237	Zinnekens, Mensche, Gheloove.
C	238-351	Der Zonden Voedzele ontvangt hen.
D	351-418	Conscyencye, Zalijghe Leerijnghe en Redene treden op.
E	419-425	De zinnekens en Der Zonden Voedzele verdwijnen; Mensche blijft alleen achter. (gesloten einde)
F	426-547	Hope brengt uitkomst.
Afsluiting	548-569	Uitleg van de strekking en afscheid vandegastheren.

In het Spel zijn vier strofen opgenomen:
1-16 een dubbelrondeel in halve verzen die onderling rijmen;
281-288 + 291/2 een rondeel met middenrijm binnen elk vers (N.B. de regels 289/0 en 291/2 moeten van plaats wisselen);
312-335 een rondeel waarvan alle verzen over drie personen lopen; deze derde-delen rijmen onderling;
345-351 een lied, aabaabb.

De strofen werden rijmend met de omringende tekst verbonden, behalve aan het begin van het lied; daar gaat een weesrijm vooraf, maar er ontbreekt een claus van B, die overigens regelmatig met A afwisselt.

De legger moet slecht leesbaar zijn geweest, want er staan ongewoon veel corrupte plaatsen in de tekst. Ook was er waarschijnlijk met afkortingen gewerkt, als P voor Paulus en E voor Ezechiël; in 493 en 495 werden die ten onrechte opgelost met Petrus en Esayas. In de nadruk is slechts weinig verbeterd.

Na vs. 425 verkeert de hoofdpersoon ongeveer in de aanvangssituatie van een aantal spelen waarin geen verleiders optreden. Het schriftuurlijk en figuurlijk betoog is daardoor kort.

Overzicht van de inhoud

Spel A 1-81
In een scène-apart twisten de zinnekens onderling en pochen op hun sinistere vermogens. Wanneer Mensche met Gheloove in zicht komt, besluiten ze hem te gaan verleiden.

B 82-237
Mensche in zijn blanke kleed van onschuld, door ‘dwoordt Gods’ bijgelicht en steunend op ‘betrauwen op God’, moet aan het begin van zijn pelgrimsreis tussen twee wegen kiezen, een vlakke en een moeilijk begaanbare. Door Gheloove slaat hij de laatste in.
134
De nabijgekomen zinnekens zaaien echter twijfel. Mensche wil daardoor nog eens nadenken en legt Gheloove het zwijgen op.
169
Tenslotte neemt hij de makkelijke weg. De verleiders stellen hem een maaltijd in uitzicht in een keurige gelegenheid, de ‘Poel van Desperacyen’, waarvan de waardin ‘Der Zonden Voetzele’ erg op hem gesteld heet te zijn. Vergeefs probeert Gheloove nog te waarschuwen. Mensche hoort haar niet eens en de zinnekens jagen haar weg. Hier en verder treden ze zeer grof op tegen degenen die hen dwarsbomen.
201
Mensche legt zijn eenvoudige kleding af en wordt uitgedost als een ‘gilde’.

C 238-351
De waardin verwelkomt hem met een kus. Ze laat de zinnekens een maaltijd opdienen en daarbij komt de gast zo in de stemming, dat hij een rondeel met haar voordraagt. Terwijl ze vrijen, doen de zinnekens zich te goed. De algemene vreugde loopt uit op een gezamenlijk drinkrondeel en daarna zingen waardin en gast een liefdeslied, waarin de zinspreuken van Caprijcke en Gent verwerkt zijn.

D 352-425
Op dit dieptepunt tracht Conscyencye vergeefs Mensche aan te spreken. Door Zalyghe Leerijnghe en Redene, die haar te hulp komen, wordt het verzet van de verleiders echter gebroken. Als Redene gehoor krijgt, zien de boze personages hun kans vervlogen en verdwijnen. Mensche blijft verslagen achter in de herberg, die intussen in een donker hol veranderd is.

E 426-502
Hope brengt redding, maar Mensche durft eerst niet op haar vertrouwen, omdat hij God alleen als strenge rechter kent. Haar antwoord maakt duidelijk, dat hij op dit punt misleid is.
Twee togen overtuigen hem verder,
over de genade die de koning van Israël schonk aan Benhadad van Syrië, als teken van Gods barmhartigheid voor alle mensen die daarom smeken;
over de verloren zoon, als nieuwtestamentische bevestiging. Daardoor wordt zijn aarzeling overwonnen. Consciencye toont haar vreugde, Gheloove keert terug en door Hope geleid, kiest Mensche opnieuw het moeilijke pad, weer gehuld in het ‘cleedt van innocencyen’.

Afsluiting 548-569
Zalyghe Leerijnghe en Redene geven voor het publiek een samenvatting.
Redene spreekt de afscheidsgroet.

Het taalgebruik

De zinsvormen zijn eenvoudig; het meest in het verleidingsspel, waar een vlotte gesprekstoon getroffen wordt, maar ook in het betoog. De schrijver gebruikt geen tussenzinnen ten behoeve van het rijm, weinig tandems en formules en als omschrijving van een werkwoord alleen enes versmadere zijn 441. Daarentegen wel een dertigtal bastaardwoorden.

De verklaring van zinnekens- en herbergtonelen blijft een hachelijke zaak, onder andere doordat de lezer geen steun heeft aan gebaren en mimiek. Ook rijmkunstjes als gevolg van een ingewikkelde strofe-vorm maken, dat mijn commentaar meermalen het karakter heeft van een gissing die tot nadere overweging uitnodigt. Overigens lijkt de tekst niet altijd betrouwbaar, zie ghespaen 11, verbust 26, loeyen 59, zonder dacye 145, daer wte ghedroost 559.

Alleen hier zijn aangetroffen bloncheyt 22, 551; fazen, ghefaest 32, 52; ontslutsen 81; rabbot 133 als adjectief; hem verpruelen 315; simuleren 525 gelijk worden aan, naar simulari in de Vulgaat.

De godsdienstige opvatting

Dit spel werd vaak het beste uit de bundel genoemd, omdat het in zinnekens-scène en herbergtafereel werkelijk toneel te zien geeft, vermakelijk en tot slot benauwend. Ook al kan de jury daarvoor waardering hebben gehad, ze zal tevens opgemerkt hebben, dat de behandeling van het thema oppervlakkig en onvoldoende was.

Op het hoogtepunt van zijn vrolijk zondig leven begint het geweten van Mensche te spreken en wordt hij bang voor de hel (355). Zijn verstand en wat hij vroeger geleerd heeft, raden tot bekering, maar de moed daartoe ontbreekt (413). Tegelijk begint hij te hopen op Gods erbarming. Wel benauwt hem de gedachte aan diens gerechtigheid nog, maar de figuere van de Verloren Zoon stelt hem gerust en hij keert tot zijn staat van onschuld terug (542). De weg naar de hemel ligt open.

Theologie is voor de schrijver bijzaak. Val en bekering beschrijft hij onproblematisch op het niveau van simpel volksgeloof, zonder echter de bekommering en de innigheid die middeleeuwse exempelen zo aantrekkelijk kunnen maken.

De orthodoxe gezindheid van de auteur blijkt o.a. uit de vermelding van Maria's plaats in de hemel vlak bij God (442/3). Het vroede refrein toont hoezeer de dichter van Maria-devotie vervuld was. Hij noemt haar ‘deis edele princesse Marya, Gods moeder’, die ‘heift verwonnen dat valsch venynigh qwaet, sduvels zaet, dat ons dede bezwaren’ en heeft ‘den hemel ontdaen, die menighte van iaren ghesloten stondt duer svyandts nydijnghe’.

Maria van de zeven weeën was patrones van de Kaprikse kamer; zie daarover Van Keirsbilck blz. 44.

De opvoering

De auteur van Bruessele gebruikt in de proloog even het populaire beeld van het leven als een pelgrimsreis. Zijn collega uit Nieuwpoort houdt dit tijdens het bijbels betoog vast en brengt De Mensche zover, dat hij toelating tot het hemelse Jerusalem verwachten mag. Caprijcke maakt van de gevaarlijke tocht een boeiend spektakel.

Op het toneel zijn de brede en de smalle weg van Matth. 7 te zien met de plaats van verderf waarheen de eerste leidt. Hiervoor zal de uitbouw onder het balcon gekozen zijn. Daar was ruimte voor het hele feest, met declamatie, zang en terzijdes van de rondlopende zinnekens. Mogelijk werd de maaltijd in een achter-compartiment opgediend. Na afloop kon de herberg door sluiting van een aantal gordijnen in een donker hol veranderd worden. Voor Mensche zijn goede reis opnieuw begint, heeft hij moed kunnen putten uit twee figueren op de verdieping.

Wanneer het spel zo verliep, waren naast de uitbouw doorgangen beschikbaar voor Gheloove en De Mensche aan begin en slot. De andere helpers zullen de eerste gebruikt hebben, behalve Hope, die met de lift van boven kwam. Volgens de tekening bezat het toneel geen zinnekens-poortjes. Op grond van het gebruik in andere spelen is het mogelijk, dat ze elk om een hoek van de achterwand te voorschijn sprongen.

Kenmerkend voor een zinnekensspel is het scherpe contrast tussen verleiders en slachtoffer. De eersten zijn speels, mondgauw, verdorven en doelbewust. Vergeleken bij hen is De Mensche een brave sukkel, die gedwee onder geleide op reis gaat; terecht, want hij bezit geen onderscheidingsvermogen. Aanwijzingen als ‘cleedt van preeminencyen’ en ‘mes van wraken’ waarschuwen hem niet, ‘Der zonden voedzele’ in

‘Den poel van desperacyen’ wekt geen argwaan. Deze verblinding gaat echter pas werken onder invloed van de zinnekens. Eerst moeten ze daarom het slachtoffer listig inpalmen. Daartoe treden ze in onschuldige vermomming op en dragen ze hun onthullende namen op de rug. Verdwaesde Iongheyt verschijnt als een pleizierzoekende jongeman en Vierighe Lust als een minzieke jongedame. Zoals degenen waarmee ze omgaan, zijn ze gekleed. Dit uiterlijk behoefde Mensche niet direct af te schrikken.

In de gedrukte tekst komt de aanduiding van de vermomming niet duidelijk uit, doordat voor vs. 38 de letter B ontbreekt en voor 41 de A.

Het tweede opmerkelijke is de totale verschuiving van het beeld. De rederijkers stonden over het algemeen niet lang stil bij twijfel en onzekerheid van de hoofdpersoon. Ogenschijnlijk sloeg diens inzicht of overtuiging op belangrijke momenten ineens om. Latere vragen en opmerkingen maken toch duidelijk, dat dit schijn is, haast een vorm van wellevendheid tegenover de vriendelijke deskundige helpers. Nog lang immers blijkt de hoofdpersoon onzeker te blijven, de aanvangssituatie wordt niet zo snel overwonnen.

In Caprijcke wel. Wanneer Mensche met de zinnekens in gesprek is gekomen, verandert hij zonder meer, schuift Gheloove opzij en wordt een ‘gilde’ uit de veronderstelde wereld van zijn belagers. Niets herinnert meer aan de vrome voornemens van vroeger. Aan het eind gaat het net zo. Mensche blijft in zijn verlaten hol achter, Hope daalt uit de hemel en even later wordt de onderbroken tocht voortgezet, alsof geen lust of begeerte ooit het leven verstoord hebben. Drie fasen, drie beelden, die de begrijpende toeschouwer tot een geheel verbindt. Hummelen (1, blz. 229) spreekt van shots, als in een film. Zoals het procédé hier is toegepast, geeft het Caprijcke het karakter van een episch spel.