De Gentse Spelen van 1539 (2 delen)

(1982)–Anoniem Gentse Spelen, De– rechtenstatus

Axcele

kamer
DE VIER MELCTEELEN
zinspreuk
‘Godt ontcommer elcx herte’
antwoord
Een goe wel gheruste conscyencye

(geen prijs)

Inleiding

De personages

Hoofdpersoon
In dit spel bestaat deze uit twee zinnebeeldige personages, Vierigh Apetijt (vr.) en Broederlicke Liefde (m.). Zuster en broer vormen een homogeen paar; de opkomst met een rondeel geeft dit al aan. In de proloog hebben hun namen betrekking op het feest te Gent: vurig verlangen om dit mee te maken uit genegenheid voor de broeder-rederijkers. Daarna krijgen ze religieuze betekenis: verlangen om het antwoord op de vraag te vinden uit liefde tot de naaste. Dan gaat Vierigh Apetijt steeds meer domineren. Het paar vertegenwoordigt de ernstig zoekende mens.

Helper
Schriftuerlic Verstandt, uitleg(ger) van de bijbel, een theoloog (‘meester’ 128), die wil ‘leeren wt doctryne’ 485.

Begeleider
Waerheyt, zijn inspirator, de Heilige Geest-uwe getroude, zwijgend. N.B. Het opschrift boven 144 is onjuist, deze regel hoort bij de volgende claus.

Verleiders
Diversche Opynye, de oppervlakkige mens, die zonder zoeken meent te weten en moeiteloos van mening verandert; ‘wanckelbaer’ 96; tot 366.
Zonder AErgh, zonder kwade bedoeling, onnozel; de domme, materialistische mens, als schaapherder voorgesteld (277). Een komische contrastfiguur.

Uit een toog
Godt de vader, 116-119; antwoordt op een gebed van Vierigh Apetijt.

De vorm

Introductie	1-9	Anonymus; abab/bcbcc.
Proloog	10-38	Vierigh Apetijt, Broederlicke Liefde, Dyversche Opynye, Zonder AErgh;; rondeel, gekruist en gepaard rijm.
Spel A	39-106	Dezelfden; gepaard rijm.
B	107-123	Vierigh Apetijt en God de vadere; aabaab en gekruist.
C I	124-366	Schriftuerlic Verstandt verschijnt; nieuw rijm, gepaard.

C II	367-456	Dyversche Opynye vertrekt; gepaard rijm.
Afsluiting	457-494	Schriftuerlic Verstandt en Vierigh Apetijt; vier clauzen in gekruist rijm.

479b ontbreekt; 379 staat onder een verkeerde kop.

Scheiding van clauzen wordt op de gebruikelijke manier aangegeven:

----x----x//----ij;

verbinding van clausen op twee manieren:

----x----ij/----ij en

----x----x/--x--ij (57/9, 81/3, 169/1 enz. maar niet in 231/3 en 375/7, hoewel daar geen scheiding bedoeld kan zijn).

Op de tweede manier, met overlopend binnenrijm, is eerder aandacht gevestigd in sMenschen Sin blz. 75.

Overzicht van de inhoud

Introductie (1-9)
Heilwens, ook voor de keizer; begroeting.

Proloog (10-38)
Kennismaking met de personages; de vraag komt aan de orde.

Spel A (39-106)
Dyversche Opynye geeft haastig een reeks antwoorden: geloof, doop, Gods belofte, zijn barmhartigheid, goede werken, de verdienste van Christus, Gods genade, zijn liefde. Na afkeuring daarvan trekt hij zich voorlopig terug.

B (107-125)
Voor een toog van de Drie-eenheid bidt Vierigh Apetijt om ‘tverstandt der schriftueren’. God zegt diens komst toe; hij wordt door Waerheyt begeleid.

C (126-366) Het schriftuurlijk deel
Schriftuerlic Verstandt geeft direct het antwoord van de kamer: een goed geweten, en licht dit met bijbelplaatsen toe.
278
Dyversche Opynye komt op zijn vroegere suggesties terug, maar heeft geen succes. Wat hij genoemd heeft, baat alleen een mens met een goed geweten, een geweten dat zuiver is, omdat het zich alleen richt naar wat God van de mens vraagt (Spr. 11:23). Door het genoemde wordt het mogelijk, een goed geweten te krijgen. Het vreest gericht noch oordeel en is dus de sterkste steun in het sterven.

D (367-463) Het figuurlijk deel
De hoofdpersoon is voldaan over het schriftuurlijk antwoord en verzoekt nu in verband met de bepalingen van de chaerte het figuurlijke te mogen zien. Dit wordt in vier togen gegeven: Jacob op zijn sterfbed - de Makkabeeën - Christus tussen de moordenaars - de steniging van Stefanus.

Afsluiting (457-494)
Schriftuerlic Verstandt beklemtoont de juistheid van het antwoord en Vierigh Apetijt vult het met een voorbeeld aan. Schriftuerlic Verstandt stelt vast, dat aan de eisen van de chaerte voldaan is; hierbij verwerkt hij de namen van de personages. Vierigh Apetijt neemt met een heilwens afscheid.

De godsdienstige opvatting

De schrijver verwerpt achtereenvolgens een reeks antwoorden die zijn collega's wel kozen, omdat iemand met een onrein geweten, die dus beseft dat zijn leven niet in dienst van God stond, er geen baat bij heeft. Geloof, hoop, liefde enzovoort zijn oorzaken van een rein geweten; daarom noemt hij het laatste de ‘meeste troost’.

Als bewijs dienen enkele aanhalingen uit het O.T. en vele uit de brieven. In het N.T. komt het woord geweten niet voor. Dit dwingt de auteur tot vrijmoedige exegese, bijv. 1 Cor. 3:7 ‘de tempel Gods is heilig, welke tempel gij zijt’, twelc therte es gherust (169); Rom. 8:38, 39 ‘Wie zal ons scheiden van de liefde Gods ...’ elc dit wel vate, dat hy dit van desen meesten troost wtt (178); bij 1 Joh. 4:18 helpt hij een handje - lsquo;Volmaakte liefde drijft de vrees buiten’ wordt veranderd in Goe gherusticheyt waerpt wt alle vreeze (241). Met de figueren springt hij even gemakkelijk om. De goede moordenaar had slecht geleefd en kon daardoor geen goed geweten hebben. Hij werd echter plotseling van geloof, hoop en liefde vervuld en zijn consciencye werdt doen gherust ras (430). Stephanus toonde dat een goed geweten zijn ‘meeste troost’ was, doordat hij zonder angst stierf.

Bij een theoretische behandeling blijft het, actuele vraagstukken worden niet aangeraakt. Slechts tonen de onnozele Zonder AErgh en de twijfelaar Diversche Opynye, dat niet ieder zo maar open staat voor dit antwoord.

Axcele is een probleemloos wedstrijdspel, excentriek door de ongewone oplossing en de retarderende vorm. Formeel voldoet het aan de opdracht, meer niet. Iets ketters vond ik er niet in; de uitspraak in 340 vlg., over de verdienste van Christus, die ons waercken waerdigh beqwame Gode es makende, wijst op een katholieke achtergrond.

De refreinen zijn in dit verband niet van belang. De zotte van Axel en Brussel werden in de druk waarschijnlijk verwisseld; in ieder geval is dat van Brussel onder Axcele gedrukt.

De opvoering

Een introductie met plechtige begroeting en een heilwens voor de keizer opent de voorstelling. Men neemt wel aan, dat als naamloze spreker in zo'n geval de regisseur optrad.

De proloog noemt het thema en laat kennis maken met de eerst optredende personages. Vierigh Apetijt en Broederlicke Liefde volgen bij hun opkomst een bekend openingsmotief van zinnekens, in rondeelvorm en met de oproep Rijst - vgl. het begin van Caprijcke. Ze zijn vrolijk om het komende feest. Zonder AErgh en Diversche Opynye voegen zich bij hen en samen zullen ze de ‘vraghe’ beantwoorden.

Eigenaardig is nu de aansluiting van het Spel. Gewoonlijk begint het laatste met een vraag of een opwekking als aanzet; het is niet alleen nieuw wat het rijm aangaat, maar ook van handeling. Na een pauze waarin het toneel ontruimd werd, ligt dat voor de hand. In Axcele beantwoorden de eerste woorden van het Spel echter direct de vraag die de

proloog besloot. Gebeurde dat na een normale pauze? Werd er in dit geval niet gepauzeerd en was de onderbreking slechts formeel en zo kort, dat het gesprek nauwelijks onderbroken leek? Of ontbreekt de eerste claus van het Spel, waarin Vierigh Apetijt het gesprek op gang bracht? (In verband met de vorm van Axcele zou dit een tweeregelige claus geweest zijn, rijmend op -oopzele) De tekst bevat geen gegevens voor een gegronde keus uit deze mogelijkheden.

Een twistgesprek met een reeks suggesties van Diversche Opynye en een paar domme opmerkingen van Zonder AEergh vormen het begin van het Spel. Wanneer dit niet tot resultaat voert, verschijnt ‘ex machina’ de Drie- eenheid boven in eenen throone (107). Troon is hier niet de term waarmee de rederijkers het ruime middendeel op de verdieping aanduidden, al was de figuere hier wel geplaatst, maar doelt op een grote zetel, waarin de drie Personen als menselijke figuren naast elkaar zaten, ieder door een attribuut gekenmerkt, bijv. de wereldbol, het kruis en de duif. Timmer beschrijft in § 14 enkele middeleeuwse afbeeldingen daarvan.

Tot deze ‘figuere’ bidt Vierigh Apetijt om hulp en God de Vader antwoordt uit de toog. Daarmee begint de schriftuurlijke behandeling van het thema. De ‘meester’ krijgt een aandachtig gehoor, dat hem slechts met korte opmerkingen onderbreekt. Aan de obstructie van Diversche Opynye maakt hij kloek een eind en deze vetrekt.

Evenals in Leffijnghe wordt bij de overgang naar het figuurlijk deel aan de dubbele eis van de Chaerte herinnerd. Er volgen vier figueren, telkens voorafgegaan door de aanwijzing ‘ziet binnen’ (376, 388, 414, 440). Na elkaar werden dus de gordijnen weggeschoven, terwijl de groep zich onder leiding van Schriftuerlic Verstandt over het toneel bewoog. Zo moet men zich de gang van zaken ook voorstellen in andere spelen waar twee of meer figueren samen vertoond werden. Meenene gebruikte daarbij de woorden ‘schuuft de gordyne’, 331.

De vier togen aan het eind zullen alle beneden vertoond zijn, ook die van de Macchabeeën, al omvatte deze acht personen. In Leffijnghe vormden de Macchabeeën de apotheose en kreeg ieder van hen met een ‘rol’ een eigen aandeel in de vertoning. Daarvoor was de grote ruimte boven nodig. Hier vervult de figuere een deelfunctie naast drie andere. De acht - zonder rollen - zullen in een beperkte toogruimte achter elkaar gegroepeerd zijn, zoals op schilderijen wel gebeurde. De al gebruikte plaats boven behoefde voor hen niet ontruimd te worden.

Vorige Volgende