De Gentse Spelen van 1539 (2 delen)

[p. 177]

Nieukercke

DE HEYLIGE GHEEST
zinspreuk
‘Goetwillich int Herte’
Antwoord
In Christo Jesu sterven en verryzen/dit gheloovende duer sgheests bewyzen
 
(geen prijs)

[p. 178]

[p. 179]

Inleiding

De personages

Hoofdpersoon
De mestroostighe (wanhopige) Mensche
Helpers
Schriftuerlic Troost (Schriftuerlic Vermaen 337) en Evangelische Leeraer, ‘broeders’ 59, een homogeen paar geestelijken, die de bijbel aanhalen en uitleggen. Van het begin af spreken ze als mensen voor wie hun waarheid evenzeer geldt als voor de hoofdpersoon, zie ons in 88.
Tgheloove metter liefden ghecleedt, verchiert 466, het geloof dat door de liefde werkt. Gal. 5:6; een ‘vrauwe’ 262. Hoewel ze van hoger orde is, betrekt ook zij haar woorden tevens op zichzelf (355, 404, 481-485).

Overzicht van vorm en inhoud

(het rijm is steeds gepaard; behalve A eindigen alle onderdelen gesloten)

Proloog ontbreekt
 
Spel A 1-65
Als veel spelen begint Nieukaercke met een wanhopige hoofdpersoon. Het vlees heeft over de geest geheerst en nu de dood nadert, weet hij niet waar hulp te zoeken. Terwijl verscheidenheid van leer hem verwart, prijzen sommige geestelijken menselijke inzettingen aan die niet op de bijbel berusten. Daar kan hij niet op vertrouwen, want door de vele zonden van de mens mag er geen uitredding zijn.
Schriftuerlic Troost wijst menselijke hulp af, maar waarschuwt ook tegen vrees, omdat deze Gods genade miskent; in beide opzichten is de bijbel duidelijk.
 
B I 66-280 Wet, zonde en dood
De wet kan niet rechtvaardig maken; dat kan alleen het geloof in Christus, die de vloek van de wet te niet heeft gedaan. De wet hield de mensen onder tucht tot zijn komst. Wie in hem gedoopt zijn, staan niet meer onder de wet; door het geloof zijn ze Gods kinderen geworden.
124
De zonde verdoemt niet. Christus riep de zondaren en nam hun last op zich. Kwijtschelding van zonden mag men uitsluitend bij hem zoeken; door zijn offerdood verwierf hij vergiffenis voor alle zonden. De schuld van de zondaren heeft hij met zijn onschuld bedekt.
187
Ook de dood mag geen verschrikking zijn, omdat ze door Christus overwonnen is. Door Adam moesten de mensen sterven, door

[p. 180]

Christus zullen ze als leden van zijn lichaam opstaan. Wie in hem gelooft, zal leven.
251
Als consequentie vraagt De mestroostighe Mensche hoe hij tot geloof kan komen. Door Gods genade; wie zich in de bijbel verdiept, ontvangt het.
262
Op dat ogenblik verschijnt Tgheloove. Zij zal hem antwoord op de vraag geven, maar richt eerst zijn aandacht op een dubbelfiguere: de koperen slang van Mozes en Christus aan het kruis.
 
B II 281-367 De lichamelijke opstanding
Tgheloove verklaart de slang als voorteken van Christus: wie in gelovig vertrouwen de blik op hem richt, wordt genezen van de zonde en zal bij zijn dood het eeuwige leven krijgen. Zoals het zaad vergaat, maar een nieuwe plant oplevert, zal het lichaam vergaan en zonder smet of vergankelijkheid in de eeuwigheid worden opgenomen. Het sterven is een nieuwe geboorte; de dood kan beangstigen, maar schaadt niet.
 
B III 368-422 De hel
De hel is angst voor de dood. Ongelovigen hebben die terecht, doordat ze God als strenge rechter zien, maar Christus heeft de hel opengebroken en de gevangenen bevrijd. Met hem verenigd zijn ook wij overwinnaars en erfgenamen van Gods rijk. Het schriftuurlijk antwoord is hiermee gegeven. Omdat het moeilijk te begrijpen is, vraagt de hoofdpersoon toch nog een figuere. Gheloove toont hem Jonas die uit de walvis komt en Christus die opstaat uit de dood.
 
B IV 423-512 Samenvatting
Deze volgt na de uitleg van de toog en het antwoord van de kamer. Nadruk valt op de waardeloosheid van menselijke werken (voorbeelden). Schriftuerlic Troost sluit het spel.
 
Afsluiting 513-519 Afscheidsgroet.

De godsdienstige opvatting

Het spel begint met het probleem van evangelie en wet. De hoofdpersoon verkeert in twijfel, wantmen tvolc nu diverschelic hoort leeren (16). Geestelijken prijzen de werken aan, anderen, hier Schriftuerlic Troost en Evangelische Leeraer, verwijzen louter naar de bijbel (23-38). Ze kennen de wet een beperkte taak toe (114) en zoeken het heil uitsluitend bij Christus en het geloof. Over de betekenis daarvan voor een stervende gaat het verder.

De schrijver is sterk beïnvloed door het beroemde boekje van Gnapheus (W. de Volder), Een Troost ende Spiegel der Siecken (1525; uitgegeven in 1531 en 1547; op de Index geplaatst in 1550). Gnapheus was een verontruste en vervolgde uit de eerste jaren van de hervorming, vriend en mede-gevangene van Cornelis Hoen (1523) en van Jan de Bakker (1525), wiens leven en marteldood hij later beschreef (1529). De Troost ontstond tijdens een gedwongen penitentie- verblijf in een klooster. Het werk bestaat uit drie dialogen. De eerste, als proloog aangekondigd, is een gesprek tussen de leken Timotheus en Tobias over

[p. 181]

wantoestanden in de kerk: de geestelijkheid legt alle nadruk op offers en ceremoniën en verwaarloost de werken van barmhartigheid die het geloof vraagt. In de tweede vermaant Timotheus de zieke Lazarus geduldig het lijden te dragen, dat God hem oplegt tot beproeving van zijn geloof of als straf voor zijn zonden. Vervolgens komt Tobias op bezoek en betoogt, dat die doot met een vast ghelooue des toecomende leuens te begheeren, ende te aenveerden is. Uit deze dialoog en vooral uit het laatste deel ervan heeft de schrijver van Nieukaercke veel overgenomen.

Het spel mist de scherpte en de ironie van de Troost; directe aanvallen op geestelijkheid en kerk ontbreken. Wel wordt het catechetisch gesprek in dezelfde hartelijke, bemoedigende toon gevoerd, onder andere door de vocatieven vriendt, lieve vriendt en broeder, die hier meer voorkomen dan in de andere spelen.

Gebruik van dezelfde bijbelteksten of allusie daaraan (bijv. de dood is een slaap; in Adam sterven, in Christus opstaan; Christus bedekt de zonden), kon uit het gemeenschappelijk thema volgen. Er zijn echter ook overeenkomsten, die niet of niet direct op de bijbel teruggaan: tlichamelic staerven en es maer een duere om te passerene in dat eeuwigh leven’ (Nk 74, vgl. Joh. 5:24) - ‘die doot is ons dan een doorganc tot dat leuen (Troost blz. 218, 225). Opvallender is de volgende combinatie ‘een redene diemen ghemeenelic zeght: datmen voor tstaerven niet dorfte bezwaren, wistemen waer datmen zoude bevaren’ (Nk. 369) en ‘die helle dat es de vreeze der doot en voor Gods rechtvaerdigheyt een vergruwen’ (Nk. 376), naast ‘Men seyt ghemeynlic, het waer goet te sterven, die wist waer hy bevaren solde’ (Troost blz. 243) en vier regels verder ‘Die helle is anders niet, dan die vreeze ende verscrickinghe des doots, ende een grouwel voor Gods gherechtigheyt’.

De figueren van Nieukaercke komen in de Troost als ‘figuerlike exempelen’ voor; eerst de metalen slang en Christus aan het kruis, vervolgens Jonas en de opstanding van Christus. Naar aanleiding van de eerste staat in de Troost (blz. 242): ‘Wat dinc is dit? Christus Iesus is by desen metalen Serpent ghefigureert, die aenden cruyce, als een warachtigh teeken des versoenings vander aerden verheuen is gheweest, op dat soo wie hem aensiet met die ooghen des gheloofs ende betrouwens, als dat hy ghesontheyt verweruen sal, die sal ghenesen ende wederom leuendich worden inder sielen, hoe seer dat hy ooc met dat fenijn der sonden ghequest of ghebeten is, dat ist dat Christus seyt’, (volgt Joh. 3:14, 15). De toelichting in Nieukaercke 295-305 komt hiermee in hoge mate overeen. Tevens blijkt verzamijnghe (298) corrupt voor verzoenijnghe. Over Jonas zegt de Troost (blz. 243): ‘Door desen Ionam is Christus ooc ghefigureert, als hy dat inden euangelio self seyt’; Nk. 434/5: ‘Hier by es Christus ghefigureirt, Zo hy zelve inde evangelye bediet.’

In beide teksten heet het geloof een geschenk, in de Troost: geloof dat door de liefde werkt, in Nieukaerkke is het metter liefden ghecleedt (personage) of met liefde verchiert (466), wat eveneens op de naastenliefde doelt, waartoe dit geloof leidt. Op dit aspect gaat het spel echter niet in, het concentreert zich op de dreigende dood, overeenkomstig de

[p. 182]

Gentse opdracht. Nieukaercke is geen berijmde verkorte versie van de Troost, maar een eigen werkstuk, waarin de auteur gebruik maakte van het hem sterk aansprekende geschrift. Voor zover mij bekend, toont geen ander rederijkersspel zo duidelijke beïnvloeding van Gnapheus.

Deze was zelf schatplichtig aan Luther en Erasmus bijv.; de verzoenende geest van de laatste ontbreekt bij hem echter. Al had hij in 1525 nog niet geheel met de r.k. kerk gebroken, de reformatie droeg hij al in zich. Voor de schrijver van Nieukaercke geldt hetzelfde.

De refreinen zijn in dit verband niet van belang.

De opvoering

Het geloof werd in de beeldende kunst als een vrouw in het wit uitgebeeld, met een kruis in de linker- en een kelk in de rechterhand, herinnerend aan Christus en de eucharistie - zie Timmers 377. Het is de vraag, of Tgheloove hier zulke attributen droeg. De Mestroostighe Mensche ziet haar verschijnen als ‘een vrauwe’ en ze wordt door Evangelische Leeraer herkend aan haar kleed. Anders dan in Leffijnghe zegt niemand iets over haar hemelse herkomst en een uiting van blijdschap ontbreekt.

Deze simpele presentatie lijkt kenmerkend voor een spel waarin elk effectbejag afwezig is. De schrijver levert een betoog met tweemaal een aanschouwelijke onderbreking, meer niet. In andere spelen dienen de figueren onder andere voor een apotheose met eigen zeggingskracht; in Ipre zijn dat dezelfde figueren die Nieukaercke vertoont. Hier vormen ze louter toelichting bij het voorgaande. In plaats van een boeiend slot brengt het eind een nuchtere mededeling van de hoofdpersoon: het spel kan wel gesloten worden, aangezien hij voldoende is ingelicht. Gevoel voor toneel had de schrijver niet.