De Gentse Spelen van 1539 (2 delen)

[p. 147]

Ipre

kamer
ALPHA EN OMEGA
zinspreuk
‘Spiritus ubi vult spirat’
antwoord
Tlevende woordt Godts
 
(geen prijs)

[p. 148]

[p. 149]

Inleiding

De personages

Hoofdpersoon
Cleynmoedighe; verandert zijn naam tot slot in Ghebenedijdde des heeren 515.
 
Helpers
Gheloovigh Herte en Lovelicke Mont, een homogeen paar, samen een gelovige naar Rom. 10:10 - Want met het hart gelooft men ter rechtvaardigheid en met de mond belijdt men ter zaligheid.
Gheest der Waerheyt, Joh. 16:13, de Heilige Geest; treedt in het begin op als personificatie daarvan, later als getuige (vgl. Meesene), want daar beschouwt hij zichzelf mede als object van Gods genade: 381, 384, 422, 423, enz.

De vorm

Ipre is slordig overgeleverd. In 135 ontbreekt mee, waardoor twee weesrijmen ontstonden; het slot van deel II is in de war: verconden moet vercouden worden, maar dan blijft er nog een weesrijm over; 516-519 zullen niet door Cleynmoedighe gesproken zijn, maar door Ghetughe des Gheests.

Proloog		1-12
Spel	I	13-124	gesloten einde
	II	125-326	gesloten einde
	III	327-528	gesloten einde

Er is veel gekruist rijm gebruikt, in het begin van de delen en minder konsekwent bij belangrijke uitspraken. Soms gaat de rijmverbinding tussen clauzen verloren:

----a--b/--c----c(287/0, 308/1, 378/1, 404/7).

Overzicht van de inhoud

Proloog 1-12
Introductie van de helpers, begroeting van de gastheren.
 
Spel I
13-39 Klacht van Cleynmoedighe;
de helpers zijn bereid hem bij te staan.
40-124 Herhaling van de klacht; het antwoord van de kamer
Ze prijzen in een reeks enkele verzen Christus als ‘meeste troost’, ‘het eeuwighe levende woordt des vaders’ (63). Cleynmoedighe denkt aan Gods oordeel over Adam en Eva, maar

[p. 150]

vergeet de voorzegging tot de slang en de belofte aan Achas, Noach en Abraham.
 
II
125-208 Ongeloof van Cleynmoedighe; Gods belofte mondt uit in Chr.
De belofte is uitgebreid tot Isaäc, Jacob, Juda en David en hun nakomelingen (voorbeelden uit Daniël). Nu is het woord vleesgeworden.
192
Drie figueren: Isaäc zegent Jacob; Jacob zegent de zonen van Jozef; Christus opgedragen in de tempel.
209-326 Moedeloosheid van Cleynmoedighe; geloof, hoop en liefde (263)
De helpers getuigen van Gods wil om de zondige mens te redden. Cleynmoedighe ontvangt het ‘zwaard van de geest, Gods woord’. Nu pas kan hij God leren kennen en deel krijgen aan geloof, hoop en liefde. Zonder eigen goede werken, alleen door geloof in Christus kan de mens zalig worden, want Christus bedekt de zonden (298).
 
III
327-468 Gebed van Cleynmoedighe om hulp; geloof in Christus
Op geloof is de heilige kerk gebouwd. Zondaren worden zonder verdienste door het geloof uit genade rechtvaardig verklaard. Zo ging het Abraham ook. De ‘werken’ zijn geen voorwaarde, maar gevolg. De wet werkt toorn, de rechtvaardiging door het geloof maakt de mens tot erfgenaam van Christus.
418
Dit werd voorzegd en is nu vervuld in het evangelie.
De verschrikking van dood en hel is voorbij, de antichrist zal vernietigd worden. Op menselijke bespiegelingen en rechtvaardiging door de wet mag men niet vertrouwen.
469-528 Het figuurlijk bewijs
Cleynmoedighe belijdt zijn geloof in Christus.
Twee dubbelfiguren: Mozes met de metalen slang en Christus aan het kruis; Jonas uit de walvis gekomen en de opstanding van Christus.
Daarop verandert Cleynmoedighe zijn naam in Ghebenedijdde des heeren en getuigt met Lovelicke Mont en Gheloovigh Herte, dat wil zeggen ten volle, van de komende dag des Heren. Hij is klaar om te sterven.
De laatste regel doet tevens dienst als afsluiting.

De godsdienstige opvatting

Ipre is een christo-centrisch spel, geïnspireerd op het evangelie van Johannes over ‘het levende woord van God’. Van begin tot eind wordt de term ‘woord’ gebruikt in wisselende betekenissen: logos, belofte, verbond, bijbel ..., vooral Christus.

De schrijver is bekend met lutherse formuleringen als: het woord (Christus) bedekt de zonden (298, 396), het wordt tot rechtvaardigheid gerekend (392), maar zegt even goed, dat het rechtvaardig maakt (385, 391). Blijkbaar is hij zich van de tegenstelling hiertussen niet bewust. Zijn kerk is de ‘helighe kaercke’, die Christus op het woord van Petrus

[p. 151]

gesticht had (353). Daarmee bedoelde men de r.k. kerk. Wel waarschuwt hij tegen priesters die naar eigen inzicht leven, ‘verthaerende in huer langhe ghebeden der wewen huzen’, vastenregels voorschrijven en ‘huer vonden onder Gods woorden mijnghelen’ (458 vlg.); de gewone kritiek in nieuwgezinde spelen.

Het slot is optimistisch. Wanneer de hoofdpersoon zijn kleinmoedigheid verliest en beseft hoezeer hij gezegend is (512/5), juichen zijn helpers dat de winter voorbij is, de lente begint en de hemel zich verheugt omdat genade en recht verzoend zijn. Eens zullen alle gelovigen in Gods rijk verzameld worden.

Het vroede refrein eert de keizer. Het zotte noemt hen dubbel-zot die God te eigen bate dienen, en degenen die van beelden heil verwachten, opper-zot.

De opvoering

Na de proloog zal het toneel even ontruimd zijn. Wanneer de helpers opnieuw verschijnen, zien ze Cleynmoedighe zich angstig verweren tegen de dood, die hem is gevolgd (48). Zijn naam lezen ze op een rol aan de kleding. De hoofdpersoon kent hen echter nog niet en daarom lichten de drie hem in over naam en bedoeling. Met de herhaalde klacht van Cleynmoedighe begint dan het eigenlijke Spel.

In de loop daarvan worden twee maal figueren vertoond. Bij regel 192 drie over de voortgang van Gods belofte. De tweede reeks, helemaal aan het eind, geeft het figuurlijk antwoord. Vermoedelijk werd deze boven vertoond en bleef ze zichtbaar tot het eind, want aan te nemen valt, dat de spelers ervoor knielden, toen Ghebenedijdde de woorden van Symeon nasprak.

Aandacht verdient de rol van de dood, die - zoals hiervoor al aangenomen werd - achter Cleynmoedighe aan was gekomen. Het is niet noodzakelijk regel 48 letterlijk op te vatten; de woorden laten ook een figuurlijke betekenis toe: al weet ge spoedig te zullen sterven. Een persoonlijke verschijning van de dood was echter veel effectiever ten opzichte van het publiek en schrijvers van zinnespelen lieten graag in het begin iets spectaculairs gebeuren. Verder in hun spel zagen ze daar minder kans toe en stelden ze zich veelal tevreden met wisseling van kleding of overreiking van een symbolisch bedoeld voorwerp. Dit maakt aannemelijk, dat in Ipre de dood met boog en pijl (zie 44) zichtbaar optrad. Dit gebeurt ook in Bruessele (171).

Zijn zwijgende rol zal niet kort zijn geweest. Waarschijnlijk drong hij telkens op, wanneer Cleynmoedighe door wanhopige uitspraken daar aanleiding toe gaf en week hij terug bij bemoedigende woorden van de helpers. Zelfs nadat de hoofdpersoon het zwaard van de geest ontvangen had, was het gevaar nog niet voorbij, al kon hij zich toen beginnen te verweren. De dreiging verdween pas met de woorden ‘doodt, waer es u victorye’ (427) en de volgende claus over de schuldbrief aan het kruis. Toen zal de dood verslagen het toneel hebben verlaten.

Ook in Bruessele wordt de dood, die daar Daude Serpent begeleidt, niet onder de personages genoemd.