De Gentse Spelen van 1539 (2 delen)

[p. 85]

Brugghe

kamer
DE HELIGHE GHEEST
zinspreuk
‘Mijn werc es hemelic’
Antwoord
Tbetrauwen duer twoordt op Christum alleene
 
(geen prijs)

[p. 86]

[p. 87]

Inleiding

De personages

Hoofdpersoon
Twijffelic Zin, wankel gemoed. Een leek die bang is voor godsdienstige problematiek. Hij blijft liever bij zijn ‘simpel gheloove’ en laat zaken waar de bijbel bij nodig is, aan theologen over.
 
Helpers
Redelic Ghevoelen, Redelic Ghevoel (44, 132, 512), oordeel van het verstand. Een leek die zich wel in de bijbel verdiept - in het begin nog met onvoldoende begrip. Hij krijgt steun van
Schriftuerlic Troost, hulp die de bijbel biedt, een kenner van de bijbel. Ze brengen Twijffelic Zin tot inzicht, samen met
Gheestelic Bewijs, onderricht in de strekking van een uitspraak of tekst; zie bijv. 103 vlg.; 122 Dats ...; 228 ‘ic zal u tverstandt daer af zegghen’.
Schriftuerlic Troost en Gheestelic Bewijs, theologisch geschoold, zijn geestelijken; ze worden toegesproken als eerwaerde 152 en vrienden eerwaerdigh 163. Met wy en ons betrekken ze hun woorden tevens op zichzelf.
De kennismaking met Gheestelic Bewijs ontbreekt in de tekst (tussen 61 en 62).

De vorm

Proloog, afsluiting en de onderdelen van het Spel beginnen met gekruist rijm (behalve het korte deel IV), gaan gepaard verder en eindigen gesloten. Aan het begin van II, III en V staan een of meer figueren, waarop een verhandeling volgt.

Proloog	1-61		gekruist begin, gesloten einde
Spel I	62-194		gekruist begin, gesloten einde
II	195-206	3 figueren	gekruist
	207-288	tekst aangehecht	gesloten einde
III	289-292	1 figuere	gekruist
	293-424	tekst aangehecht
	425-428	1 figuere ^1	gekruist
	429-449	tekst aangehecht	gesloten einde
IV	450-471	(gepaard)	gesloten einde
V	472-483	3 figueren	gekruist
	484-514	tekst aangehecht	open einde
Afsluiting	515-521		gekruist begin, gesloten einde

1 Deze is niet in de marge vermeld; zie De opvoering.

[p. 88]

De gezamenlijke lofprijzing van de helpers 371-382 heeft gekruist rijm in halve verzen. Dit was een gebruikelijke vorm voor emotionele passages; zie bijv. Leffijnghe 541-550 en 581-589.

Er is weinig dubbelrijm en overlopend binnenrijm; strofen ontbreken. De versregels tellen vaak 10 of 11 lettergrepen en reiken slechts een enkele keer tot veertien.

De clauzen bestaan in grote meerderheid uit volle verzen; bij een claus- overgang met halve verzen is de rijmfiguur steeds

----a--b/--a----c

Overzicht van de inhoud

Proloog 1-61
Twijffelic Zin vindt het vreemd, dat Redelic Ghevoelen niet bij zijn ‘simpel gheloove’ blijft en bijbellektuur niet aan geestelijken overlaat. Het antwoord, dat zonder kennis van de schriftuere de Gentse vraag niet beantwoord kan worden, maakt enige indruk, want Twijffelic Zin wil weten, wat de helpers onder schriftuere verstaan: de gehele bijbel, ‘wet, propheten en evangelye.’
 
Spel I 62-194 Inleiding
De meeste troost is, wat de mens zalig kan maken. Dat zijn niet zijn eigen werken, zoals ook Redelic Ghevoelen nog meent. De zogenaamde ‘goede werken’ (voorbeelden) zijn waardeloos zonder geloof en wat zonder geloof geschiedt, is zonde.
132
De zaligheid is een genade. Ze kan niet door werken of bidden gewonnen worden, maar alleen door geloof. God maakte Christus tot onze wijsheid, rechtvaardigheid, heiligheid en zaligheid; wij worden rechtvaardig gemaakt, wanneer we in hem geloven.
173
Dit was nodig, want van nature waren we kinderen van Gods toorn, onderworpen aan zonde, dood, duivel, wereld en vlees.
 
II 195-288 Christus verlost van de zonde
Drie figuren: de zondeval; de moord op Abel; de mens bestreden door duivel, wereld en vlees.
207
God gaf uit genade-niet op grond van verdiensten-zijn enige zoon om de dood te overwinnen; deze is onze middelaar, deur en weg.
254
Redelic Ghevoelen begrijpt het, Twyffelic Zin nog niet. Hij vraagt, of God dan kwaad was. Natuurlijk, antwoordt Gheestelic Bewijs, over de zonden van de mens. Omdat geen mens te vinden was, die God zou kunnen verzoenen, zond deze zijn zoon. Door zijn kruisoffer bewerkte Christus verlossing van de zonde. Toen hij verrees, was de wet voldaan en de zonde verjaagd.
 
III 289-449 Christus de krachtigste steun in het sterven
Een figuere: de opstanding van Christus, met hel, duivel, zonde en dood onder zich.

[p. 89]

293
Twijffelic Zin vraagt verder: hoe heeft hij de wet voldaan? Door zijn liefde tot de vader. Waarom heten we toch nog altijd zondaars? Dat zijn we nog, maar de zonde heeft geen macht meer over ons, indien we geloven. Ook duivel, dood en hel zijn overwonnen en de wereld. We zijn door Christus rechtvaardig gemaakt.
346
Hebben wij dan deel aan wat hij heeft gedaan? Ja, want wij zijn van Christus en Christus is van God; hij heeft ons geroepen, gerechtvaardigd en verheven.
371
Lofzang van de drie helpers naar Rom. 8.
387
Dat is prachtig, maar welke hulp krijgen we bij het sterven? Dat maakt ons immers al van nature bang en dan vrezen we nog voor hel en oordeel. De door God gewilde natuurlijke dood hebben we te aanvaarden; wie gelooft, gaat over in het eeuwige leven. Maar we moeten toch onze zonden verantwoorden? De ongelovigen zullen daar bang voor zijn, maar wie gelooft, vertrouwt op Christus verdiensten.
425
Een figuere(?) Jezus op Tabor met Petrus, Johannes en Jacobus.
429
Christus alleen is onze beschermer, bij hem vinden we rust. Daarom is Betrauwen duer dwoordt op Christus alleene onze krachtigste hulp bij het sterven.
 
IV 450-471 Bevestiging van het vertrouwen
Al sterft de mens in dit vertrouwen, wordt hij werkelijk gered, hoewel hij telkens opnieuw gezondigd heeft? Vertrouw op Christus; wie berouw heeft, wordt gered. Zelfs de moordenaar aan het kruis kwam door vertrouwen en geloof in de hemel; ook David en Hizkia hebben in moeilijke omstandigheden vertrouwd.
 
V 472-521 Gods belofte is vervuld
a. Drie figueren: Suzanna; de drie jongelingen in de gloeiende oven; de tocht door de Rode Zee.
484
Wie voor de komst van Christus leefden, moesten op Gods belofte vertrouwen, maar die is nu vervuld.
Daarna vatten de vier samen en wekken op, om als David verzekerd te zijn van verzoening met God en als Symeon in vertrouwen en geloof de dood af te wachten.
511
Twijffelic Zin dankt de helpers, die ‘my dus caemt leeren’.
 
Afsluiting
515
Heilwens voor de organisatoren en de prins van de Fonteine.

De godsdienstige opvatting

‘Simpel gheloove’ (9), dat de bijbel aan ‘gheleerde’ overlaat, moet bij verstandige mensen plaats maken voor geloof op grond van eigen verdieping in de Schrift (29). Kennis van de bijbel (wet, profeten en evangelie 56) is noodzakelijk voor beantwoording van de vraag (40). Daar houdt de schrijver zich aan; kerkelijke autoriteiten worden niet aangehaald.

[p. 90]

Het probleem vormen de werken, waarop Simpel Gheloove steunt. Ze maken het leven niet christelijk en om zalig te worden, moet de mens juist leven uit het geloof, zoals de apostelen deden (50, 117) en de heiligen (122). Zaligheid is een genade, die niet verkregen wordt door werken zonder geloof (144). God maakte Christus tot onze zaligheid; hij is rechtvaardig en maakt degenen die in hem geloven ook rechtvaardig (162). Alleen wie met Christus verbonden blijft als een rank met de wingerd, zal vruchten voortbrengen die nuttig voor hem zijn (167). Daarmee onderschrijft de auteur de kerkelijke opvatting, dat God geloof én werken vraagt; vgl. Leffijnghe 313.

Het vervolg is een uiteenzetting over het rampzalig lot van de mens op aarde en de beslissende wending daarin door Christus, die de wet volbracht. Voor diens geboorte ging men op profetieën af, nu behoeft dat niet meer.

Brugghe noem ik een nieuwgezind christocentrisch spel, dat vooral bezwaar maakt tegen degenen die de leek dom willen houden. De schrijver noemt de kerk niet, maar bevestigt tenslotte toch haar leer.

De refreinen zijn in dit verband niet van belang.

De opvoering

Waarschijnlijk volgde op de proloog een pauze en kwamen Redelic Ghevoelen en Schriftuerlic Troost daarna samen met Gheestelic Bewijs terug. Tussen 61 en 62 ontbreekt echter een en ander, want in 62 antwoordt de laatste op een claus die we niet kennen. Daardoor wordt de gang van zaken niet duidelijk.

In de marge zijn bij het Spel zeven togen aangegeven, in de tekst aangekondigd met ‘Alzo ghy zien mueght in deze figuere’ 194; ‘Wanof ghy hier de figuere mueght zien’ 288 en ‘Wilt hier anschauwen, boven, beneden’ 470. Hiervóór is op de mogelijkheid van een achtste gewezen bij 425-428. Daarvoor pleiten de vorm (gekruist rijm als bij de andere figueren) en de aankondiging, deze keer niet in de voorafgaande tekst, maar in de regels met gekruist rijm zelf: ‘Int meeste verdriet, mensche, u ooghen op slaet, Wilt met Pieter, Ian, Iacob Tabor anschauwen En Iesum anzien voor u toeverlaet’. Dit komt overeen met de aankondiging bij het laatste drietal.

Daarnaast ligt er een argument in de samenhang van de figueren. De eerste drie, over de gevallen mens, worden gevolgd door de troost van de opstanding. Deze vier horen bij elkaar. Na 387 gaat de tekst over het vertrouwen, dat iemand in nood in Christus stellen mag. Hiervan worden tot slot drie voorbeelden getoond, maar daarbij past een figuere die de grond van dit vertrouwen aangeeft. Dat wordt in de passus over Tabor gedaan. De toeschouwers kenden de woorden erbij: Deze is mijn geliefde zoon, in wie ik mijn welbehagen heb; hoort hem! Met een figuere van Tabor vormen de (3 + 1) en (1 + 3) togen samen een volledig figuurlijk antwoord naast het schriftuurlijke.

De acht figueren konden op het Gentse toneel elk een aparte plaats krijgen: drie boven, waarbij in elk geval Tabor (‘wilt u ooghen op slaen’, kijk omhoog) en minstens een van het laatste drietal. Waar-

[p. 91]

schijnlijk werd de omvangrijke achtste in het grote middenvak getoond. Zelfs kon de regisseur daar eerst nog de ook omvangrijke derde onderbrengen, want er lagen 273 regels tekst en vier togen tussen, die meer dan een half uur in beslag namen. Vooral figueren waarin Christus verscheen, werden niet alleen maar even bekeken. Men mag aannemen, dat de personages hierbij knielend van hun verering getuigden.

Sinds het onderzoek van Muller, die zich als eerste uitvoerig met Everaerts werk bezig hield, werd aangenomen dat deze het Brugse spel niet geschreven kon hebben. In de 35 op zijn naam staande spelen toonde hij zich immers een orthodox katholiek, aan middeleeuwse tradities gebonden en ongevoelig voor de veranderingen die zich om hem heen voltrokken, terwijl de schrijver van Brugghe daar juist op in ging. Toch blijkt de laatste tekst aan het eind een variant van het devies Ic comme om leeren te bevatten. De hoofdpersoon besluit het Spel met dank aan zijn helpers, dat ghy my dus caemt leeren (514). Van Eeghem ontdekte dit, trok er de voor de hand liggende conclusie uit en steunde deze met opvallende overeenkomsten in het woordgebruik. ¹

In Brugghe staat niet de zinspreuk zelf, maar Everaert varieerde die wel vaker. ² Dat tastte de signaalwaarde van de woorden niet aan. Iedere Brugse rederijker en menigeen verder moet ze als auteursmerk herkend hebben, doordat Everaert er steeds op uit was, zich op deze wijze als schrijver te vermelden. Toch werden de vakgenoten niet overtuigd. Van Mierlo gaf wel de algemene opvatting weer, toen hij vaststelde: ‘Men heeft gemeend, dat het (Brugse spel) van C. Everaert zou zijn. Bewijs is er niet’ (blz. 202).

Om mogelijk deze patstelling te doorbreken, vergeleek ik Brugghe met een vroeger spel van Everaert, dat er opvallende overeenkomst mee vertoont, al doet het onderwerp dit niet vermoeden: Nyeuwen Priester, voor een wijdingsfeest bestemd. ³

De hoofdpersoon Twijffelic Zin met zijn marot Cranc Gheloove begint als spreekbuis van nieuw-gezinden. Hij informeert venijnig, of Christsus volgens de bijbel werkelijk zijn apostelen tot priesters heeft gewijd. Wanneer de helpers Inwendeghe Redene, tHoude en tNyeuwe Testament uitvoerig hebben geantwoord, aanvaardt hij hun traditionele opvatting en scheldt de Luters uit, die zich verbeelden het heilig ambt zo maar te kunnen vervullen.

In Brugghe is Twyffelic Zin ook een dwaas, zwak in het geloof, maar nu juist doordat hij domweg wel de kerkelijke traditie volgt. Nadat de helpers Redelic Ghevoelen, Schriftuerlic Troost en Figuerlic Bewijs

1 Vooral de zeldzame werkwoorden zienen en schachten zijn van belang. Daarbij wijs ik op de hiervoor aangetoonde overdaad aan tandems.

2 Commen wy om leeren (Hoghen Wint en Zoeten Reyn); hy comt om leeren (Scamel Ghemeente en Tribulacye).

3 Ongedateerd; volgens Muller- Scharpe blz. 632 stellig na 1520, doch allicht voor 1533.

[p. 92]

(eveneens dus het gezond verstand en de bijbel) hem de weg naar en in de Schrift gewezen hebben, slaat ook hij om en spreekt de bekende woorden van dank.

Verband tussen de beide spelen is onmiskenbaar. Uitgangspunt en conclusie zijn tegengesteld, maar de personages en het verloop komen overeen. Daarnaast is er nog iets gelijk, de inzet van het betoog.

N.P.26
Marote bidt: zeght zonder vermyden
Omden Twyffelicken Zin te stellen in vreden,
Wat feeste eist?

Up den dagh van heden ...

Br. 44
Om met Redelic Ghevoel ten daghe van heden
U, Twijffelic Zin te stellen in vreden ...

Om te ontkomen aan Everaerts auteurschap van Brugghe moet men nu aannemen, dat een kamerbroeder uit Nyeuwen Priester de structuur, de personages en vrijwel letterlijk de inzet overnam en tot slot ook nog Everaerts zinspreuk imiteerde. Dat is te veel van het slechte.

De factor van de Heilige Geest is geen dertig jaar dezelfde orthodoxe man gebleven. Sociaal toonde hij vooruitstrevende gedachten; op godsdienstig terrein had hij ze eveneens, zonder nochtans in conflict met de kerk te komen. De ironie van Nyeuwen Priester doet het al vermoeden, Brugghe 1539 bewijst het.