De Gemeenschap. Jaargang 17

[p. 81]

M. Prick van Wely
E.T.A. Hoffmann als toonkunstenaar

Niet zelden komt het voor, dat een geniale persoonlijkheid voor verschillende takken van kunst een meer dan gewoon talent vertoont.

Wij denken bijvoorbeeld aan Goethe, die niet alleen om zijn dichterlijke gaven uitblonk, of aan den filosoofdichter-musicus Nietsche. Wagner dichtte zijn eigen opera-teksten; Schumann redigeerde een muziektijdschrift en Mendelssohn stond bekend als voortreffelijk landschap-schilder. E.T.A. Hoffmann was door alle muzen op gelijke wijze bedacht, en verkeerde daarom dikwijls in twijfel of zijn scheppende energie zich in een opera, roman of karikatuur zou ontladen. Het gebeurt echter dikwijls, dat de beteekenis van sommige figuren niet zoozeer kan worden uitgemeten naar de mate van hun grootheid als wel naar de uitzonderlijke plaats, die zij innemen en de invloed die zij op hun tijdgenooten en het nageslacht uitoefenden.

Stellig is dit ook met Hoftmann het geval. Zonder hém zou de ontwikkeling van Schumann anders verloopen zijn. De pianisten zouden de ‘Kreisleriana’ en ‘Phantasiestücke’ missen en het theaterpubliek de ‘Contes d'Hoffmann’, een opera van Offenbach. Nog altijd trekt dit fantastisch onderwerp volle zalen, en al leven wij in een nuchtere en zakelijke tijd, niemand kan ontkennen, dat hij werd medegesleept door de roes van de Venetiaansche liefdesnacht en de bezetenheid van den griezeligen Dokter Crespel.

Ook met de Italiaansche opera-componist Spontini en met Carl Maria von Weber was Hoffmann bevriend. Weber beschrijft hem als volgt: ‘In zijn trekken ligt de glinsterende blik van een kleinen duivel. Uit zijn

[p. 82]

“Phantasiestücke” spreekt een uitbundige verbeeldingskracht, maar ook geven zij blijk van gemis aan een vooropgesteld doel in de uitvoering van het geheel.’ Later toonde hij zich zeer beleedigd over Hoffmann's kritiek op de ‘Freischütz’.

Johannes Brahms identificeerde zich gaarne met Johannes Kreisler Junior. Wij vinden deze naam onder zijn eerste composities en eenige litteraire citaten verzameld, onder de titel ‘Schatzkästlein des jungen Kreislers’.

Uit deze voorbeelden blijkt wel, dat de grillige persoonlijkheid en de bizarre, fantastische ideeën van E.T.A. Hoffmann op sommige romantische componisten een bijkans magische werking uitoefenden. Doch ook om andere redenen is de toonkunst hem groote dank verschuldigd.

Hij werd in 1776 te Köningsberg geboren, en hoewel uit een muzikantengeslacht stammend, werd hij aanvankelijk voor de rechten bestemd. Hij oefende deze carrière achtereenvolgens uit in Glogau, Berlijn en Posen. Tusschen zijn ambtsbezigheden door beoefende hij de muziek. Het grootste gedeelte van zijn muzikaal oeuvre uit deze tijd is verloren gegaan.

Hoffmann is naar het ideaal van zijn held Kreisler zwervend door het leven getogen en wisselde vaak van betrekking. Zijn groote activiteit als musicus dateert eigenlijk vanaf 1806, toen hij wegens een al te scherpe karikatuur uit zijn ambtelijke betrekking ontslagen werd. Hij moest toen door zanglessen het hoofd boven water houden, doch werd al spoedig dirigent van het theater te Bamberg. Als componist was hij ongetwijfeld veelzijdig, want naast een Mis, een Miserere en een ouverture schreef hij ook verschillende kamermuzieken. De meeste muziek is echter voor het toneel bestemd, o.a. voor Goethe's ‘Scherz, List und Rache’ en Bretano's ‘Lustige Musikanten’. Ook heeft hij vele opera's op zijn naam staan en een ballet ‘Harlekin’, dat echter

[p. 83]

evenals ander werk spoorloos verdwenen is. De partituur van ‘Undine’ geraakte bij een brand zoeken werd eerst 90 jaren later teruggevonden. Men beschouwt deze opera thans als zijn meesterwerk, en zoo is Hoffmann tenslotte toch nog de eer te beurt gevallen om samen met Weber genoemd te worden als de grondlegger van de romantisch Duitsche opera. Op een andere wijze kunnen wij hem beschouwen als de voorlooper van Wagner. Want ook Hoffmann was een even vaardig dirigent als dichter. Hij ontwierp zelf zijn décors en wisselde zijn compositorische arbeid af met het schrijven van muzikale essays. Zoo mogen wij dus met recht in hem het prototype zien van Wagner als ‘Gesamtkünstler’.

Sommige novellen zooals ‘Phantasiestücke in Callots Manier’ en ‘Kater Murr’, opstellen als ‘Der Dichter und der Komponist’ en ‘Gedanken über den hohen Wert der Musik’ bevatten een schat aan waardevolle opmerkingen en ideeën over muziek. Zijn taal is weliswaar vaak dichterlijk gezwollen, maar getuigt niettemin van zijn groote liefde voor de toonkunst en ideale kunstopvattingen. Evenals Schumann streeft hij er steeds naar zijn muzikale ideeën in litteraire vormen over te brengen. Uit de volgende beschouwingen blijkt wel, dat Hoffmann de muziek een volstrekt autonome plaats laat innemen; een opvatting, die reeds wezenlijk verschilt van die der Duitsche classici: ‘De muziek is de meest romantische der kunsten, omdat haar onderwerp de oneindigheid is, het geheimzinnig in tonen uitgesproken sanskriet der natuur, welke de borst des menschen met oneindig verlangen vervult’, en elders: ‘Door de muziek alleen kan men het eeuwig lied van boomen, dieren, rotsen en wateren begrijpen.’

De nadruk wordt dus allereerst gelegd op het methaphysisch wezen der toonkunst en haar verbondenheid met de natuur. De technische achtergrond en de herleiding van muzikale begrippen tot getallen en concrete

[p. 84]

maatstaven verafschuwt hij: ‘Er zijn momenten - vooral wanneer ik veel in de werken van den grooten Johann Sebastian Bach gelezen heb - waarop de muzikale getallen-verhoudingen en de mystieke wetten van het contrapunct in mij een innerlijke afkeer opwekken’. Toch meene men niet, dat Hoffmann hierom de klassieken verafschuwde. Integendeel. Zoowel Bach als Mozart, Haydn als Beethoven worden door hem bewonderd. Hij was bijvoorbeeld de eerste, die Bach's reeds lang vergeten Goldberg-variaties wederom uitvoerde, en daardoor bijdroeg tot een opleving der Bach-cultus. Zijn studies over sommige werken van Beethoven (5e en 6e symfonie, ouvertures ‘Coriolan’ en ‘Egmont’, Trios en Fantasie voor piano en orkest) mogen thans nog als een unicum gelden door de helderheid van hun betoog en het analytisch inzicht. Beethoven zélf heeft hem dan ook in 1820 een dankbare brief geschreven, waarin hij verklaarde, dat Hoffmann de eenige onder zijn tijdgenooten was, die hem begrepen had. Grooter lof voor een kriticus is wel niet denkbaar!

Willen wij ons een goed denkbeeld van Hoffmann's persoonlijkheid vormen, dan dienen wij de gangen van den held te volgen, die in zijn geschriften steeds weer opduikt: Johannes Kreisler. Ook hij leest op jeugdige leeftijd Rousseau, en probeert in bed een ‘opera seria’ te schrijven. Zijn eerste pianoles beteekent reeds een conflict tusschen het genie en de routine. Dan wordt hij dirigent, brengt theaterhervormingen aan en geeft zanglessen, waarbij hij natuurlijk niet ongevoelig blijft voor de charmes der vrouwelijke leerlingen. In zijn vrije uren schrijft hij artikelen om de religieuze en instrumentale muziek te verdedigen, of hij trekt het harnas aan om te strijden voor de optrekkende jeugd.

Zijn gezicht kan plotseling van uitdrukking veranderen; zijn stem is afwisselend zacht en melodieus, snijdend en

[p. 85]

ruw. Hij heeft een ‘brandende verbeeldingskracht’ en wordt door muziek in een soort extatische bezetenheid gebracht. Dan danst hij tot groote schrik der burgers de St. Vitusdans om plotseling voorgoed te verdwijnen en ergens anders weer uit de bosschen op te duiken. Het meest tragische is evenwel, dat Hoffmann hiermede onbewust zijn eigen leven heeft afgeteekend, want in 1833 is hij te Berlijn aan de epileptische ziekte overleden. Zijn leven en zijn werken zijn inderdaad aan een grillig noodlot gebonden geweest, maar misschien juist daarom is het niet onmogelijk dat zijn naam als componist nog eens in grooter luister zal stralen dan thans het geval is. In bijna alle werken over muziekgeschiedenis vindt men slechts zijn ‘Undine’ vermeld en zoekt men andere werken vergeefs. Een groot gedeelte van zijn omvangrijk oeuvre is bovendien zoek geraakt of werd reeds tijdens zijn leven vergeten. Mogen wij echter bedenken welke geestdriftige strijd door E.T.A. Hoffmann voor de muziek gevoerd is!

(B. Weihs)