De Gemeenschap. Jaargang 16

[p. 499]

Louis de Bourbon
Mr. H. Marsman †

Nooit heb ik de sfeer van Marsman's poëzie korter en duidelijker hooren uitdrukken dan op dien benauwden tropenavond in de kleine zaal van de Soerabaiasche kunstkring, toen de op tournée zijnde dominee Dr. Miskotte, tijdens een heldere en prettige voordracht over eenige figuren der moderne Nederlandsche letterkunde, den dichter Marsman kenmerkte met deze enkele woorden: de stem boven de waanzin.

Een soortgelijke zienswijze, als welke aan deze uitspraak ten grondslag ligt, moet Anton van Duinkerken voor oogen hebben gestaan, toen hij de bladzijden schreef van dat geestrijk boekje: De menschen hebben hun gebreken.

Homerus wordt de blinde ziener genoemd en dit is meer dan een woordspeling, wanneer men bedenkt, dat de schoonste versregelen uit de Ilias, gelijk de Teichoskopia uit het vierde boek, de boeiende beschrijving der tweegevechten, de uitbeelding van het prachtige schild van Achilles, de teekening der ontroering van den kleinen Astyanax bij het zien van Hektor's schitterenden helm met den wuivenden veder, dat al deze passages een uitgesproken visueele ontroering wekken.

Homerus' kunst was, om de epigrammatische zegswijze van Dr. Miskotte te imiteeren: de blik boven de blindheid, zooals men Ronsard's verzen zou kunnen noemen: het lied boven de doofheid.

Het jonge, na-oorlogsche Europa stond in de schaduw van den waanzin. De roes heerschte inplaats van de orde, het instinct inplaats van de rede. Een zinlooze, of juister, een ontzinde vreugde voer over Europa, toen de laatste kogel was tot rust gekomen in het angstig vleesch van den laatsten stervende.

[p. 500]

Maar boven het rumoer van de geredden, boven de staccato-klanken van dien danse macabre, klonken de stemmen van weinigen, die riepen uit de schemering der menschheid.

De Duitsche dichters van de ‘Menschheitsdämmerung’ waren de eerste stemmen boven den waanzin. Dada was nog de waanzin zelf. Maar vanuit de schemering, vanaf de rookende puinen van verwoeste steden en landen, klinken stemmen, die de menschheid oproepen tot orde, tot bezinning, tot onderlinge liefde, tot diepere ontroering en tot hoogere geestdrift.

Boven den waanzin van den na-oorlogschen geestelijken en maatschappelijken chaos heeft Marsman's stem voor het eerst tot ons geklonken.

En zijn stem was een zweepslag. Hij voelde het als een roeping, zijn landgenooten op te voeren naar de bergen zijner begeestering, hij wilde hun het kleed van lauwheid en lafheid afrukken, hij wilde hen ontdoen van dien dorren, onvruchtbaren waan van lauwe zelfingenomenheid en in stede van dien waan hield hij hun het beeld voor van een schooner, heviger en smetteloozer leven. In den mensch zelve zocht hij de orde, die den kosmos bindt, die den ‘werveldans der elementen’ samenhoudt in ‘ertsen greep’.

Maar hij, blonde boorling der zwellende jaren hij tartte nacht,
en vlocht het ruige donker samen met zijn haren tot veilge vacht.

Hij voelde zich de ‘heerscher’, de ‘verhevene’, hij was ‘terzij de horde’. Hij stelde zich buiten den roes, die de na-oorlogsche menschheid teisterde en die in Nederland haar bijzonderen neerslag vond in een oppervlakkige, o.w.-achtige uitbundigheid, welke afkeerig was van alle dingen des geestes. En hij wilde, dat de anderen hem volgden op zijn zwerftocht naar nieuwe geestelijke waarden, naar een beter, zinrijker, maar ook een naakter

[p. 501]

leven. Marsman was, zeker in zijn eerste periode, geen loutere aestheet. Hij wilde, dat alle kunst slechts de neerslag was van het leven, van de ontroeringen, de smarten en de vreugden van den levenden mensch, geplaatst in een levend heelal. Primair was het leven en naarmate dat leven ruiger en hartstochtelijker was, zou de kunst feller en bewogener worden.

Marsman heeft gevochten voor de verheffing en verheviging van het leven der Nederlandsche jeugd als wellicht geen ander dichter vóór hem. Hij heeft, gelijk Erich Wichman, gevloekt en getierd, om de onverschillige matheid, om het zakelijk egoïsme van zijn landgenooten. En hij was teleurgesteld, toen hij tot de ervaring kwam, dat zijn stem geen gehoor vond.

Volk, ik ga zinken, als mijn lied niet klinkt;
ik moet verdrogen als gij mij niet drinkt;
verzwelg mij, smeek ik - maar zij drinken niet,
wees mijn klankbodem, maar zij klinken niet.

Toch werd hij, ook na deze ervaringen, geen vermoeide, geen teleurgestelde. Het lag niet in zijn aard, te boudeeren ofte treuren over een geleden nederlaag. Daarvoor was zijn geest te veerkrachtig. Hij gooide het roer om, hij vertrok, en hij richtte zijn spasmodische energie, die hij hier, in polemiek en aansporing, vruchteloos verspilde, geheel op eigen werk.

‘De tijd’, zoo schreef hij mij vanuit Alcala de Guadaira in Maart 1934, ‘dat ik sergeant was in de nederlandsche literatuur, ligt ver achter mij, in mijn gevoel. Denk vooral niet, dat ik onverschillig geworden ben voor wat er op aan komt. Alleen: nu komen andere dingen er op aan dan vroeger ...’

En die andere dingen, dat waren de poëzie- en prozawerken, waaraan hij bezig was. Eerst ‘Vera’, steeds opnieuw ‘Vera’, waarmee hij worstelt, tot hij eindelijk, met een zucht, die uit zijn brief hoorbaar is, schrijft: ‘Vera is definitief afgekeurd en van de baan’. Dan is

[p. 502]

het ‘Angèle’ en dan zijn het vooral ook de verzen, die gaan verschijnen in ‘Porta Nigra’.

Wie dezen bundel leest en den laatste ‘Tempel en Kruis’ en ze vergelijkt met Marsman's jeugdwerk, weet meteen, in welke richting deze prachtige poëzie bezig was, zich te ontwikkelen.

Bij alle continuïteit van inspiratie, was Marsman's latere werk veel minder hartstochtelijk. De jeugdige drift en overmoed zijn grootendeels verdwenen - al is de aandrang tot helder, sterk en eerlijk leven gebleven - en hebben plaats gemaakt voor dien warmen, diepen toon, die uitstekend is uitgedrukt in den titel ‘Hemelsblauw’, waarmee hij het beste gedeelte uit den bundel ‘Porta Nigra’ aanduidde.

Hendrik Marsman viel in den bloei van zijn leven. Hij stierf ‘seinen eigenen Tod’. En mag ik niet gelooven in dichterlijk profetisme, wanneer ik het vers herdenk uit De Zwarte Engel dat aanvangt:

De eenzame zwarte boot
vaart in het holst van den nacht
door een duisternis, woest en groot
den dood, den dood tegemoet.

En wanneer ik mij herinner, dat Edgar du Perron, die eenige weken vóór Marsman's dood aan hartverlamming stierf, deze regelen geschreven heeft:

Het blijft een aaklig iets, naar 't eigen hart te luistren,
te weten dat men dood is, als het stil blijft staan.
Die spierknobbel met kleppen waardoor 't bloed moet spuiten,
die rusteloos vijftig, zestig jaar kan slaan,
en soms opeens uiteenspat, als een vat in duigen.

Mr. Hendrik Marsman, zijn dood is veel te jong, om het laatste woord over hem te zeggen. En nu ik zijn verzen en zijn brieven herlees, nu ik zijn portretten zie, voel ik, sterker dan ooit, zijn aanwezigheid. En hij

[p. 503]

zal voor ons, die hem kenden, blijven voortleven als een sterk, eerlijk mensch, als een groot en begenadigd dichter. Hoe hij was, als mensch?

Ik vroeg het eens - voor ik Marsman had leeren kennen - aan Martien Leopold en deze antwoordde: ‘hij heet trotsch, maar hoe kan het anders? hij schreef Paradise Regained’.

Toch was hij minder trotsch dan velen geloofden. Hij was een fel-levend, een hartstochtelijk mensch, die geen halfheid en onwaarachtigheid verdroeg. Maar aan wien hij zijn belangstelling gaf, gaf hij ook zijn gansche persoon. Mij was hij een goed en helder vriend. Ik dank hem. En ik zal hem weerzien en hem zeggen, hoezeer ik hem dankbaar ben.

(C. Nieuwenhuys)